Źródła sztuki chrześćjańskiej

SZTUKA I CHRZEŚCIJAŃSTWO. — Pierwotne społeczeństwo chrześcian rozwijało się w łonie schyłkowej kultury ludów starożytnych. Wzbroniona przez prawo, nieraz okrutnie prześladowana nowa religja szerzy się na wszystkich ziemiach cesarstwa; wzrósłszy w siły — z kolei ona rozpoczyna podbój świata. W pierwszych trzech stuleciach istnienia ciągłe przeszkody i walki nie pozwalają chrześcijaństwu zająć się sztuką, tem więcej, że judaizm z którego chrystjanizm wyszedł, potępia odtwarzanie istot żywych. Ś-ty Paweł będąc w Atenach oburzał się na widok posągów zaludniających miasto. Nawet późniejsi ojcowie kościoła wykształceni na cywilizacji helleńskiej widzą w największych arcydziełach sztuki tylko „bałwany". Klemens Aleksandryjski z pogardą mówi nawet o Fidjaszu. Mimo wszystko sztuka się rodzi, gdyż tłum jest jej przychylny — pragnie on wcielić swe pojęcia i wierzenia w kształty widome.

ARCHITEKTURA KATAKUMB. — W czasach wolnych od prześladowań wznosili chrześcijanie kościoły, z których jednak żaden nie pozostał. Pierwotną sztukę chrześcijańską poznajemy w podziemnych cmentarzyskach czyli katakumbach. Odnaleziono je w różnych miejscowościach cesarstwa. Rzymskie są najrozleglejsze i najstaranniej zbadane. Ogromny postęp archeologja chrześcijańska zawdzięcza pracom de Rossi. Katakumby leżały poza miastem; tworzyły je szeroko rozgałęzione nieraz kilkopiętrowe podziemne galerje. Fałszywem jest mniemanie że wyznawcy Chrystusa musieli je kopać potajemnie; początkowo wejście do katakumb było jawne i wszystkim znane, cmentarz korzystał z opieki prawa rzymskiego nakazującego poszanowanie grobów. Później na mocy specjalnych rozporządzeń zostało chrześcijaństwo wyjęte z pod prawa ogólnego. Najbardziej znane są katakumby Kaliksta, Domicylli, Pretexta i Pryscylli. Groby wykute w ich ścianach są albo prostąkątną niszą — locus, albo nakryte ślepym łukiem — arcosolium. Pierwszy typ spotykamy głównie w korytarzach, drugi — w prostokątnych komnatach cubiculae. Grobowce te przypominają zabytki znalezione na cmentarzyskach Wschodu — w Syrji, Grecji, etc

MALARSTWO. — Pod koniec I wieku w głębi katakumb powstaje malarstwo chrześcijańskie. Wypowiada się w formach alegorycznych i symbolicznych; np. ryba oznacza Chrystusa, gołąb — duszę wyznawcy. Nie należy jednak wyszukiwać we wszystkich szczegółach śladów zawiłego mistycyzmu. Ze Starego i Nowego Testamentu wybiera artysta tematy odpowiadające najważniejszym i najbardziej popularnym dogmatom chrześcijańskim. Noe w arce symbolizuje Odkupienie, Jonasz który przebył trzy dni we wnętrzu ryby — Zmartwychwstanie. Na ścianach katakumb snują się wciąż te same kompozycje: Adam i Ewa, Noe w arce, ofiara Izaaka, historja Mojżesza, Daniela, Jonasza, cuda Chrystusa i wizerunek dobrego Pasterza. Każde malowidło jest nauką moralną zwróconą ku patrzącemu; żadnej dbałości historycznej zarówno w wyborze jak i w rozkładzie tematów. Wszystko tu przypomina zbawienną naukę Chrystusa, natomiast nigdzie śladów Jego męki, ani też cierpień męczenników. 

Dzieła sztuki chrześcijańskiej nie różnią się stylem od pogańskiej, taż sama technika, kompozycja etc., artyści bowiem wyszli ze szkół Rzymu pogańskiego. Tam jest źródło przeróżnych figur alegorycznych, genjuszów, masek, girland, muszli etc.— ornamentów, którym nie nadawano jednak żadnego znaczenia religijnego. Pewne tematy są nawet zgoła świeckie— tylko nadawano im odmienne i symboliczne znaczenie, np. Orfeusz czarujący zwierzęta dźwiękami liry symbolizuje Chrystusa i jego zbawczą naukę. Niesłusznem jest jednak mniemanie, że sztuka chrześcijańska traktowała początkowo tylko tematy, dla których znalazła gotowe wzory w sztuce pogańskiej, — gdyż od samego powstania malarstwo chrześcijańskie ma swoje własne koncepcje, którym nadaje coraz bardziej osobiste formy. 

RZEŹBIONE SARKOFAGI. — Rzeźba rozwinęła się później od malarstwa. Wpłynęły na to warunki ogólne. Obawa prześladowań utrudniała pracę w mieście; również niełatwem było sprowadzanie wielkich bloków marmuru do katakumb i obróbka ich na miejscu. Pozatem rzeźba była źle widzianą przez kościół, jako sztuka nawskroś bałwochwalcza. Kilka posągów i figurek dobrego Pasterza są wyjątkami, zwykle zadawalniano się płaskorzeźbą na sarkofagach. W pierwszych trzech wiekach zabytki te są jeszcze bardzo rzadkie, liczba ich zwiększa się dopiero w IV i V stuleciu. Odtwarzano na nich te same sceny któreśmy już widzieli w malarstwie. Na powierzchni sarkofagu snują się różnorodne epizody nie raz w dwóch szeregach bez żadnego chronologicznego porządku. Muzeum Lateraneńskie w Rzymie i muzeum miasta Arles we Francji posiadają bogate zbiory takich sarkofagów.

PRZEOBRAŻENIE SZTUKI CHRZEŚCIJAŃSKIEJ W IV-ym WIEKU. BAZYLIKA. — Stanowisko jakie chrześcijaństwu zapewniły edykty Konstantyna w początkach IV-go wieku rozstrzyga o losach sztuki i społeczeństwa. Od tej chwili obrzędy odprawiane są jawnie w obszernych gmachach. Kościoły czyli bazyliki przypominają rozkładem domy Rzymian, zarazem bazyliki cywilne i architekturę katakumb. Po przebyciu pierwszego portyku  Wstępujemy na dziedziniec — atrium, otoczony portykami. Nartex czyli przedsionek (nieraz podwójny) łączy atrium z właściwym kościołem. Dwa rzędy kolumn dzieliły go na trzy nawy, prawa przeznaczona była dla mężczyzn, lewa dla kobiet, środkową zajmował głównie kler, balustrady oddzielały go od wiernych. Dwie ambony czyli kazalnice służyły do odczytywania Ewangielji i Listów Apostolskich. Po za ołtarzem jeszcze małych rozmiarów, było w głębi absydy siedzisko zwykle kamienne — cathedra — dla celebrującego biskupa. Wnętrze kościoła nakrywał strop, ponad nim dach dwupoły. Tuż obok bazyliki znajdowało się zwykle babtysterjum — budynek kolisty lub wielokątny. Takim jest typ ogólny który mimo liczne zmiany w ciągu wieków przetrwał aż do dni dzisiejszych. Najstarsze zabytki tego typu spotykamy we  Włoszech, w Syrji i w Afryce.

ZDOBIENIE BAZYLIK. — Dla dekoracji tych wielkich gmachów skromne malarstwo katakumb okazało się za ubogiem, przytem — uczucia, które wyrażało nie odpowiadały już obecnemu położeniu chrześcijaństwa. Związane silniej z życiem doczesnem, wyrosłe na potęgę polityczną — żądało, aby sztuka wyrażała jego wielkość i tryumf; obok dawnego symbolizmu, pierwiastek historyczny znajduje obecnie szerokie zastosowanie. Widzimy to wszędzie. Wierni chcą oglądać oblicza Chrystusa, Dziewicy, Apostołów — wobec zaś braku wiarogodnych dokumentów, artyści tworzą pewne idealne typy które się upowszechniają i przyswajają sobie charakter urzędowy. Niezadługo dawny skromny „dobry Pasterz" ustąpi miejsca wyobrażeniu Chrystusa siedzącego na tronie w szatach wschodniego władcy, otoczonego chórem aniołów. Dalej po dawnych scenach symbolicznych następują inne — ze Starego i Nowego Testamentu, a jeszcze później — sceny martyrologii chrześcijańskiej — uświetniającej przeszłość Kościoła. Jeżeli malarze katakumb i rzeźbiarze sarkofagów, pozostają jeszcze wierni tradycjom — to teraz w IV-ym wieku artyści, którym przypadło w udziale dekorowanie bazylik, tworzą stopniowo styl nowy. Malowidła tej epoki są zniszczone; pozostały tylko mozajki, które stosowano na równi z freskami, pokrywając niemi ściany nawy i absydy. W niektórych kościołach Rzymu zachowały się mozajki z IV, V i VI w. — są to bazyliki Św. Pudencjanny, Ś-ta Maria Maggiora, Kosmy i Damjana etc. oraz w mauzoleum Konstancjusza.

UPADEK SZTUKI NA ZACHODZIE. — Wskutek wypadków które spowodowały upadek cesarstwa i utworzenie się państw barbarzyńskich, — następuje na Zachodzie stopniowy upadek sztuki. Zabytki pozostałe z tych czasów mają charakter bardziej brutalny, figury rzeźb i fresków są ciężkie i niezgrabne. Począwszy od IV wieku w Galji i Italji tryumfuje barbarzyństwo. I wiele wieków upłynie zanim będziemy świadkami ponownego odrodzenia sztuki.