SZTUKA STAROPERSKA

Osiemnaście muzeów, bibljotek, kościołów i instytucyj publicznych z Wielkiej Brytanji i osiemdziesiąt trzy z innych państw, przysłały swoje eksponaty. Pozatem, co bodaj jeszcze ważniejsze – sto trzydzieści dwie kolekcje prywatne Wielkiej Brytanji i sto dwadzieścia osiem z innych państw przyjęło udział w wystawie. Nadesłano ponad 3000 przedmiotów, z czego odrzucono więcej niż 300, wybierając tylko objekty najwyższej wartości artystycznej. Są to cyfry imponujące, jeśli się przyjmie jeszcze pod uwagę olbrzymie odległości niektórych krajów, jak np. Egipt, Indje, Turcja, Stany Zjednoczone, no i . przedewszystkiem sama Persja. Objekty z Persji, wobec braku kolei i dobrych szos, były przewiezione przeważnie na aeroplanach do brzegu Zatoki Perskiej i potem załadowane na statek angielski. 

Tu należy podkreślić, że z kilku tysięcy przywiezionych do Londynu objektów ani jeden nie został uszkodzony pomimo, że około – to ceramika i szkło. Warto, aby zapamiętali to sobie nasi polscy Stróże zbiorów muzealnych oraz kapituły niektórych katedr polskich, którzy odmówili Komitetowi Polskiemu wydania kilku objektów, bodajże najważniejszych, zasłaniając się odpowiedzialnością przed ewentualnem uszkodzeniem lub zgoła utratą eksponatów! Mógłbym tu jeszcze dla bardziej jaskrawego oświetlenia tej sprawy dodać parę uwag o stanie konserwacji i wogóle o dbałości o te, tak zazdrośnie strzeżone skarby na miejscach ich przechowywania, ale wolę o tern zamilczeć... 

Z tem większem zato zadowoleniem powiem czytelnikowi polskiemu, że dwa najważniejsze objekty polskie: dywan wilanowski i dywan Romana ks. Sanguszki, zyskały, że się tak wyrażę, nietylko moralnie ale i materjalnie na wystawieniu ich w Londynie. Dywan wilanowski, który był niesłychanie brudny i pokapany woskiem i którego oczyszczenia słusznie obawiała się dokonać w Warszawie Dyrekcja Państwowych Zbiorów Sztuki, wobec zupełnego braku odpowiedzialnych specjalistów w kraju – został tutaj oczyszczony tak gruntownie, że efekt jego artystyczny wzrósł conajmniej w dwójnasób. Dywan zaś ks. Romana Sanguszki, wobec bardzo wielu uszkodzeń w wątku, został najstaranniej podszyty przez fachowca na całej stronie odwrotnej, na wzór gobelinów. Do tych kilku słów wstępnych dodam, że organizacja Wystawy kosztowała ponad 800.000 złotych i że zwiedzało ją do 5.000 osób dziennie. Sztuka perska zaczyna się właściwie od połowy w. VI. przed Chrystusem, kiedy Cyrus, książę nieznacznego do tego czasu szczepu aryjskiego Persów, po obaleniu trzech największych państw współczesnych Małej Azji, a mianowicie: Midji <550 r. prz. Chr.), Lidji – z jej popularnym dotąd królem Krezusem <546 prz. Chr.), oraz Babilonu ze smutnej sławy królem Baltazarem <539 prz. Chr,) – stał się w ciągu dziesięciu lat zaledwie – najpotężniejszym władcą w Małej Azji i utworzyli olbrzymie Imperjum Perskie z narodową dynastją t. zw. Achemenidów na tronie »Króla Królów«.

Zgórą dwustoletnie panowanie tej dynastji jest okresem wielkiego rozwoju sztuki perskiej, która odrazu zaczęła wydawać najwspanialsze owoce w dziedzinach przedewszystkiem : architektury, rzeźby, złotnictwa i innych sztuk stosowanych. 

Po zniszczeniu potęgi perskiej w r.330 prz. Chr. przez Aleksandra Wielkiego i po podzieleniu jego dziedzictwa azjatyckiego pomiędzy jego greckich następców, ściśle idealistyczna sztuka narodowa perska, nie mająca nic wspólnego z realizmem greckim, zamiera zupełnie na długie stulecia lub podlega wypaczeniu, naśladując, względnie kopjując nieudolnie wspaniałe wzory greckie. Ani w architekturze ani w zabytkach sztuki stosowanej nie znaleziono dotąd ani jednego objektu z tych czasów, któryby zasługiwał na miano »istotnego dzieła sztuki«.

Potomstwo namiestników Aleksandra zamieniają ostatecznie (wr. 129 po Chr.) wodzowie pochodzenia scytyjskiego (dynastja Partów – najwięcej znany Mitrydates). Sztuka perska na tej zmianie zyskuje bardzo niewiele. 

W r. 229 po Chr. ustala się na tronie perskim po raz drugi dynastja narodowa t. zw. Sassanidów i odrazu jak feniks z popiołów powstaje i rozkwita cza= równa narodowa sztuka perska, która jakby obudzona ze snu 500=letniego<!> z niesłychaną łatwością ujmuje tradycje przedchrystusowych artystów Achemenidzkich i zaczyna je konsekwentnie rozwijać, tworząc tak wspaniałe dzieła, jak np. monumentalne płaskorzeźby na skałach, uwieczniające czyny wielkich królówz dynastjj Sassanidów. Jednocześnie następuje nowy rozwój potęgi Persji, której armje pod wodzą Sapora I=go <Shapur) zwyciężają nawet cesarza Bizancjum Walerjana. 

Renesans sztuki perskiej trwa przez całe 400 lat panowania Sassanidów, o czem mówią świadectwa piśmiennictwa współczesnego, a także nieliczne, niestety, zabytki współczesne, które dochowały się do naszych czasów, przeważnie na ziemiach (a raczej w ziemiach, bo są to przeważnie wykopaliska) nie perskich (np. w dalekiej Syberji). 

Przy końcu pierwszej połowy VII wieku po Chr. Arabowie, zjednoczeni pod sztandarem proroka nowej wiary – Mahometa – wdzierają się do Persji i w roku 641 opanowują cały ten kraj. Ten nowy przewrót czasowo tylko paraliżuje rozwój sztuki perskiej Jednakże, kiedy na początku VIII wieku kalifat przenosi swoją siedzibę z Medyny względnie Damaszku do Bagdadu i tam już, na gruncie perskim, powstaje nowe centrum bogactwa i potęgi politycznej, kalifowie arabscy szybko ulegają wpływom starej kultury perskiej i Bagdad zaczyna rosnąć i rozwijać się pod znakiem sztuki perskiej. Od tych czasów aż do XVIII wieku dzieje sztuki perskiej wykazują stałe napięcie twórcze. 

Wiek XVIII znamionuje stały upadek sztuki, jakby degenerację jej na całym zresztą bliskim Wschodzie, czego nie unikają pod koniec tego wieku nawet Chiny. 

I chociaż straszny huragan nawały mongolskiej dwukrotnie (w wieku XIII i XIV> równa z ziemią setki miast perskich i niszczy niezliczone zabytki na całej ziemi perskiej, jednakże sztuka w sponiewieranej Persji nie zamiera bynajmniej. Artyści tego kraju, zachęceni zresztą przez nowych władców mongolskich, nie zaprzestają swojej twórczej pracy i wtedy właśnie powstają zdumiewające ceramiki z Rages <Rayy> i Sultanabad (XI- XIII w.> wtedy następuje najwyższy rozkwit malarstwa minjaturowego (XIV •-XV w.\ rozwija się tkactwo epoki Seidżukow, powstają bronzy inkrustowane srebrem (XI I -XIV w.) it. d. 

Długie panowanie narodowej dynastji Sassanidow dało możność całkowitej konsolidacji kultury perskiej i późniejsze zabory przez Arabów, Turków i Mongołów nie przerwały (jak się to stało za czasów dynastyj grecko=partyjskich> rozwoju tej kultury, a przeciwnie: dynastje obce przyjmowały perskie obyczaje, panujący brali za żony córki Persów, a za nauczycieli rysunków mistrzów minjatury perskiej, ubierali się na sposób perski i stawali się wielkimi mecenasami sztuki, oraz protektorami, a nawet serdecznymi przyjaciółmi poszczególnych artystów i poetów perskich, których było pełno na dworach tureckich Seldźuków i mongolskich potomków Wielkiego Timura. 

Z początkiem wieku XVI tron perski obejmuje dynastja narodowa t. zw. Safawidów. Z górą dwuchsetletni okres ich panowania to przedewszystkiem najwyższy punkt rozwoju kobiernictwa a jednocześnie intensywna produkcja rękopisów iluminowanych, wspaniałe tkactwo,- powstanie szeregu wielkich budowli ilustruje na Wystawie 9=cio metrowej wysokości portal w kolorach oryginału, wiernie odtwarzający <w zmniejszeniu ]/3> wejście do meczetu Masijd=i=Shah w Ispahanie z r. 1612 – 13. 

W 50 lat po detronizacji ostatniego Safawidy <1763 r), ustala się nowa dynastja Każarów, tureckiego pochodzenia, której potomkowie trwają aż do czasów nam współczesnych, panując niezbyt sławnie i ustępując tronu swego w roku 1926 obecnemu władcy Persji, Szachowi Riza Pahlavi. 

Wiek XVIII, a jeszcze więcej XIX zaznacza się stałym upadkiem wszelkich rodzajów sztuki perskiej i zabytki z tego okresu bardzo mało zajmują historyka i zbieracza. Doskonałym tego dowodem służy sala XI na Wystawie, poświęcona XVIII i XIX wiekowi.

Po wspaniałościach wszystkich sal poprzednich wygląda ona jak kolekcja »kiczów« i zwiedzający zadają sobie pytanie, czy nie jest także »kiczem« sam pomysł urządzenia tej sali. 

Trudne zadanie rozmieszczenia całej masy tak różnorodnego materjału zostało rozwiązane, jak to przyznały wszystkie fachowe i codzienne pisma angielskie, wprost znakomicie. Powodowano się dwiema głównemi zasadami: i> porządku chronologicznego, 2> osiągnięcia największego efektu estetycznego. Zasady te wobec różnorodności objektów, stale kolidowały ze sobą, to też prace »Komitetu Rozwieszania« (Haitging Committee) trwały przez dwa tygodnie i przeciągały się nieraz do późnej nocy. 

W rezultacie Wystawa jest wielkiem muzeum arcydzieł, gdzie się wędruje tak jakby się odczytywało księgę historyczną sztuki perskiej, której każda strona daje coraz nowe, niepowtarzające się, cudowne wrażenia, którą się przegląda bez najmniejszego osłabienia zainteresowania do ostatniej karty i z żalem się odkłada po jej ukończeniu.

Sale Ii II są poświęcone zabytkom Persji starożytnej. Od sali III zaczyna się kobiernictwo, którego wyroby, jako objekty wogóle największych wymiarów na Wystawie i zajmujące większą część powierzchni wszystkich ścian sal (oprócz Ii II> musiały być rozwieszone pomiędzy gablotami zawierającemi często okazy epok wcześniejszych. Dwie sale (X i t. zw. sala architektury) wypełnia kolekcja rękopisów illuminowanych i minjatur w komplecie i doborze, jaki jeszcze nigdy dotychczas w jednym miejscu nie był zgromadzony. Aby dać pojęcie o początkach sztuki dawnej Persji, wystawione zostały <w sali I> ceramiki przedhistoryczne z wykopalisk na miejscu dawnej Suzy. Są to okazy o prymitywnej, przeważnie geometrycznej ornamentacji, na tle nieglazurowanej gliny. Kształty ich jednakże wykazują wielkie wyczucie formy ich twórców. Obok tych prymitywnych widzimy ceramikę z czasów 3000 – 2000 lat przed Chrystusem z wykopalisk w Nihavand. Niektóre z nich jak np. kubek ze skrzydlatymi bykami <ryc. 1-sza), świadczą o daleko już wyższym poziomie kultury artystycznej w porównaniu z wykopaliskami z Suzy. Osobne miejsce zajmuje także wielka kolekcja wykopalisk z prowincji Lurystanu. Są to prawie wyłącznie bronzy, które ludność miejscowa już dawno wykopywała z poszczególnych grobów, znajdywanych tam w wielkiej ilości. Wykopaliska te znane były już dawniej w nauce, ale nie bardzo na nie zwracano uwagę, przedewszystkiem wobec braku dokładnych danych o ich znaleziskach.

W ostatnich czasach, co jest wielką zasługą prof A. U. Pope, bronzy te zostały wysunięte na czoło badań historji kultury i sztuki Persji przedachemenidzkiej a to z następujących powodów. 

Przedewszystkiem okazało się, źe ilość znalezisk tych bronzów jest tak znaczna, a charakter ich tak mocno ustalony, iż musiały one należeć do plemienia szeroko rozsiadłego, o ustalonym typie kultury. Powtóre wykazały one zupełnie nieoczekk wane bliskie pokrewieństwo ze sztuką daleko osiadłych od Lurystanu Scytów południowo-rosyjskich. Jednakże sporo cech archeologicznych znalezisk tych bronzów skłania część archeologów do twierdzenia, że okres bronzów lurystańskich należy ustalić na 2000 -3000 lat przed Chrystusem, kiedy o Scytach niema jeszcze żadnej mowy. Sprawie tych bronzow poświęcono całe jedno posiedzenie Międzynarodowego Kongresu Persologów, na którem nie doszło wprawdzie do porozumienia między takimi specjalistami jak np. prof A. U. Pope i inni, ale zato zgodzono się jednomyślnie, że należy niezwłocznie przeprowadzić ścisłe naukowe badania wykopalisk lurystańskich na miejscu, {dotychczas robią to na własną rękę tubylcy, albo handlarze starożytności) i wysłano odpowiednie instrukcje do ekspedycyj amerykańsko=angiel= skich, pracujących obecnie w Persji i Mezopotamii na innych terenach. Ryciny 2, 3, 4, 5, 6, dają pojęcie o tych zagadkowych wykopaliskach. 

Najpiękniejszym objektem z czasów Achemenidów jest figurynka skrzydlatego kozła <t. zw. Ibex) ze srebra suto złoconego na rogach, głowie, skrzydłach i kopytach <ryc. 7). Figurka ta, którejby się nie powstydził sam Benvenuto Cellini, stoi na złoconym maskaronie i tworzyła ucho wielkiej wazy bronzowej. Pięknie modelom wany przód również kozła »Ibex« z bronzu przedstawia rycina 8.