DWA „GRUNWALDY“

Prawdą matejkowskiego stylu – jest jego osobliwy stosunek do rzeczywistości. Jego roman* tyzm jest zawsze szczery i konsekwentny. Postacie rycerzy z »Grunwaldu« Matejki mają w sobie mocarną potęgę żywiołu. Rozsadza je częstokroć energja i siła nadludzka – ich ramiona i barki lekko noszą stalowe zbroice a ich dłonie stworzone są do rozkazywania światu. Z skłębionej masy zwartych w ogniu walki ciał – wydziera się gwałtem na pierwszy plan jakaś przepotężna wola. Nawet historyczni bohaterowie tej pamiętnej chwili – Witold i Jagiełło – wydają się wobec właściwego twórcy tego zdarzenia: Matejki – niewiele znaczącymi aktorami... 

Zarzut stawiany Matejce, że jego wspaniałe sceny dzieją się w przestrzeni o »wypompowanem powietrzu« – jest absolutnie nieistotny a pochodzi bezwzględnie z naturalistycznego punktu widzenia, gdzie t. zw. perspektywa powietrza jest jednym z głównych aksjomatów naturalistycznej doktryny. Dzisiejsza estetyka uwzględnia te środki o tyle, o ile podnoszą one wartości kompozycyjne malowidła. Ośrodkowa kompozycja matejkowskiego »Grunwaldu« – wiązania barwne poszczególnych scen i asymetryczna równowaga form zgodnie z barokową koncepcją tego wspaniałego utworu – świadczy o rozwinięciu tutaj przez Matejkę własnego, dobrze przemyt ślanego systemu budowy – którego osią jest potężnie narysowana postać ks. Witolda – nie przeciwstawiająca się pozatem ogólnej zasadzie: równowartości przestrzeni obrazu. 

W »Grunwaldzie« Kossaka dzieją się rzeczy najzwyklejsze w świecie, które nikogo nie frapują. Wszyscy możemy sobie wyobrazić działanie wojennej siekiery, którą równie łatwo da się rozłupać pień twardego drzewa, jak i zakutą w stal głowę średniowiecznego rycerza. 1 tylko chyba naprawdę »zakute głowy« nie pojmą rezultatu takiego ujęcia rzeczy: powstaje z tego stanczwyczajna bitka, jak na weselu w Krowodrzy lub Czerniakowie... W »Grunwaldzie« Matejki pokonane rycerstwo krzyżackie wali się z koni z większą wyniosłością i dumą, aniżeli na obrazie Kossaka rycerstwo polskie zwycięża... Jakaś pospolitość i panoramiczny banał, jakaś szarzyzna i czcza przypadkowość wyzierają z płótna naszego batalisty – z tej nowej wojennej »panoramy«, mogącej pozatem doskonale wyobrażać... szarżę austrjachich ułanów pod Custozzą – z pewnemi, rozumie się, chociaż nieistotnemi zmianami. 

P. Wojciech Kossak jest może wybornym kawalerzystą – ale zdaniem mojem – nie bardzo orjentuje się, o co w sztuce właściwie chodzi. Miał i on wprawdzie kiedyś swój »dobry dzień« – lecz dzisiaj tworzy zbyt pospiesznie, zbyt powierzchownie – nie siląc się bynajmniej na stawianie przed sobą jakichkolwiek malarskich problemów. Mając w pamięci twórczość Kossaka z lat młodzieńczych, u progu artystycznej karjery – kiedy jego sceny batalistyczne miały duży sens w budowie a nawet częstokroć nieprzeciętny rozmach i walory barwne – nie można się oprzeć przykremu zdziwieniu na widok ostatnich prac twórcy »Walki o sztandar« i »Racławic«, Wiek podeszły? Bynajmniej. Nikt z nas nie może sobie wyobrazić Wojciecha Kossaka starym i niedołężnym. Jest on zawsze »w formie«. Zawsze imponowała mi ta wspaniałagłowa pancernego towarzysza – te ruchy energiczne a zarazem szlachetne i wyniosłe. I starałem się wówczas odgadnąć przyczyny rzucającego się w oczy wyjałowienia jego sztuki. A może beztroska atmosfera, która go otacza – może niewybredne wymagania jego stałych odbiorców? Wszystko to mogło niewątpliwie odbić się niekorzystnie na organizmie twórczym artysty przytępiając jego instynkt i wrażliwość plastyczną, ale go bynajmniej nie usprawiedliwia wobec krytyki – która nie możei nie powinna zamykać oczu na gorszący upadek aspiracyj artystycznych u naszej naturalistycznej elity. 

Zdaniem mojem, upadek sztuki Kossaka łączy się z kompletnym upadkiem kierunku. Dzisiaj wobec nowoczesnych paryzaizmóww sztuce – objektywny naturalizm ma w sobie doprawdy coś gorszącego – jest anachronizmem. Odczarowywuje on świat z uporem nudziarza, który poza »objektywną« prawdą nie ma nam nic więcej do powiedzenia. Mówi nam o tern, że nasze kochanki, to zwykłe, przedajne zalotnice a nasi rycerze tern się tylko różnią od pospolitych śmiertelników, że cuchną stajnią. O, mamy już dosyć tych najprawdziwszych prawd – w które jednak w żaden sposób uwierzyć nie myślimy: zedrzyjcie stylizowane szatki z statuy świętego, a – pozostanie wstrętny nagulec zkółkiem na głowie... 

Nie jestem bynajmniej bezwzględnym zwolennikiem uniwersalnych kryterjów w sztuce. Każdy wiek, każdy styl miał swoją odrębną miarę, stosownie do gustów i smaku współczesności. Dlatego też krytyka będąca wytworem uczuć, nastrojów i pojęć w danym momencie, mimo złudnych pozorów objektywności – zawsze grzeszyć będzie pewną jednostronnością sądu w imię doktryny czasu. Z tej właśnie przyczyny nie zawahałem się stwierdzić, że naturalizm był i jest prostą omyłką w sztuce – ciężko zawinił bezstylowością i brakiem jakiejkolwiek plastycznej idei. Znamy jednak dzieła naturalistów – w których widać lwi pazur indywidualności twórcy. Ta właśnie osobowość pod maską przyrodniczej prawdy – nawet w swym częściowym upadku może być nader interesującą: bo przez niewzruszone prawo natury wypowiada się tu cały człowiek. Dzisiejszy naturalizm, kierunek zmęczony i osłabły, nie obfituje bynajmniej w ciekawe indywidualności – jest całkowicie wyzuty z dynamiki i z zaufania do własnych sił twórczych. Należy go też uważać za przepadły. 

Bo nawet z naturalistycznego punktu widzenia, dzieło Kossaka jest całkowicie chybione, najbardziej bezosobowym naturalizmie zawsze chodziło o malarski sens kompozycji: konstrukcję. Wobec »batalistycznej« prawdy »Grunwaldu« Kossaka, krytyka może mieć tutaj poważne objekcje – cały ów bowiem obraz nie posiada żadnej logicznej budowy, żadnej formalnej czy barwnej jednolitości – wszystko natomiast podporządkowuje się fabule i historycznej autentyczności danego momentu, co może obchodzić jedynie specjalistę t. j. historyka a nie estetyka, dla którego konstrukcja malowidła, jego architektura w związku z takiem czy innem malarstanskiem założeniem – stanowi istotny przedmiot badania. Pewna koncepcja linearnego rusztowania, napięcie kontrastowe poszczególnych kształtów i barw, zastosowanie nadzwyczaj oryginalnej, asymetrycznej równowagi kolorów – które spostrzegamy w budowie matejkowskiego dzieła, zgodnie z tradycją barokową oraz romantyczną postawą duchową twórcy – są tam artystyczną treścią obrazu. »Grunwald« Kossaka nie jest jednolitym organizmem malarskim, robi wrażenie przypadkowego zlepku przeróżnych scen batalistycznych – malowany jest przytem niedbale, z nieprawdopodobną nonszalancją w traktowaniu formalnych elementów kompozycji. Nawet naturalista powinien mieć zawsze na uwadze tę prostą w sztuce zasadę, że obok prawdy natury – istnieją odwieczne prawa sztuki. Czy na to podpatrywał boski Leonardo grzmiącego z ambony Savonarolę, by potem odtworzyć pchły skaczące po habicie fanatycznego mnicha? 

Wedle stawu grobla. »Grunwald« Matejki jest objawieniem wielkiego ducha mistrza, potęgi jego malarskiej indywidualności. »Grunwald« Kossaka jest »poza dobrem i złem« w sztuce – jest beznamiętnem, anonimowem przedstawieniem fragmentu dziejowego, które w swej nieinteresującej » objektywności« nuży nas i zniechęca, 

KONRAD WINKLER