MaksymiIjan Svabinský

MaksymiIjan Svabinský, który obchodził w dniu 17 września 1933 sześćdziesiątą rocznicę urodzin, jest najwspanialszym żywym kwiatem współczesnej szkoły praskiej. Urodził się wśród żyznej ziemi zwanej liana, w mieście Krornierzyżu, gdzie w czasie swojej młodości zaczerpnął dużo trwałych wrażeń tak z bajecznego słonecznego krajobrazu, jak i ze wspaniałych ogrodów francuskich, należących wraz z przepięknym zamkiem do książąt arcybiskupów ołomunieckich. Słynna galerja zamkowa oraz obrazy w kościołach miasta podnieciły wolę młodzieńca, ażeby dać ujście wrodzonemu instynktowi plastycznemu coraz mocniej się przejawiającemu.

Po wpisaniu się do Akademji Sztuk Pięknych w Pradze rozwija się Švábinský pod kierunkiem wybitnego pedagoga, profesora Maksymiljana Pirnera, w bardzo szybkiem tempie, tak że niedługo wraz z rówieśnikami rozpoczyna nową epokę sztuki czeskiej. Młodzi uzyskawszy przewagę w Towarzystwie “Mánes”, rozpoczęli wydawanie czasopisma, “Volné Směry” (“Wolne Kierunki”). Jest tu odpowiednik uwej “Czeskiej Moderny” literatów i polityków, która wówczas ogłosiła swój manifest. W proklamacji tej łączył się polityczny realizm Masaryka oraz reformujący radykalizm t. zw. “postępowców” z filozoficznym pozytywizmem uraz duchowym symbolizmem t. zw. dekadentów. Ta oto generacja “Manesowców” ze znakomitym pejzażystą Slaviëek’iem, z regjonalistycznym zwolennikiem pleinairu Józefem Úprka, z rzeźbiarzem-impresjonistą Suchardą, oraz młodszym subtelnym odtwórcą ciała kobiecego Stursą jak i wskrzesicielem czeskiej architektury Koterą na czele odpowiadała w literaturze impresjoniście Mrstik’owi albo realiście Macharowi, miękkiemu lirykowi Sovie albo ekstatycznemu piewcy Otokarowi Brezinie. Odpowiednikiem tej literatury w plastyce były różne “modern” kierunki oraz “secesje” jak np. krakowska “Sztuka”, której wystawę w Pradze w 1902 r. przyjęli „Mánesowcy“ bardzo serdecznie.

Właściwym charakterem talentu Švabinskiego jest rysunek. Wybił się też początkowo jako rysownik, chociaż w krótkim czasie wyhodował swoje odrębne poczucie kolorytu. Z początku rysował specjalnym, sobie właściwym sposobem o charakterze malarskim clair-obscur, kiedy to odwróconym piórkiem odtwarzał w gęstych finezyjnych kreskach portrety swoich najbliższych, piękne matki, słabowite staruszki, siedzące w słabym świetle lampki przy kołowrotku, rembrandtowskie ciotki a także różne nastroje poetyczne i wizje. Był to okres młodzieńczej melancholji, jednakże nie chórów itej, jak zwykle bywało u dekadentów. Wówczas znalazł Švabinský również swój ideał kobiety w delikatnej piękności Elly Vejrychówny, która zostawszy później jego żoną, była najmilszym modelem, rysowanym dużo razy w różnych strojach, tak samo jak Saskia Rembrandta. Pod wpływem pracrafaelistów powstaje typowa kompozycja tego wczesnego okresu zrobiona piórkiem i olejno z charakterystyczną tej epoce nazwą Połączenie się dusz (1896), przedstawiająca poetyczne spotkanie się z ukochaną wśród ruin i kwiatów. Kilka razy przyjeżdża Švabinský do zapadłej, w górach wschodnich Czech położonej wioski, Kozłowa, do rodziców swojej żony. Tutaj on, syn wesołej i żyznej ziemi hanackiej, zapoznaje się w sposób intymny z melancholijnym górskim krajobrazem czeskim. Kulminacyjnem dziełem tej epoki jest wielki olej pod tyt. Biedny kraj (1900) z jedyna figurą, panią Ellą, w stroju zwykłej kobiety z ludu, siedzącej naprzeciwko nas w otoczeniu scenerji podgórskiej.

“Wszędzie i zawsze podziwiać Przyrodę - to znaczy żyć” - zostało życiowem hasłem Švabinskiego. Współczesny krytyk odkrył u niego wzrok “badawczy”. I rzeczywiście oko Švabinskiego spostrzega znakomicie rzeczywistość, idzie nawet dalej za nią i pogłębia ją. Ten dokładny, mocny, lecz i bardzo inteligentny zmysł spostrzegawczy pomaga artyście tak w jego sztuce portretowej i pejzażu, jaki w realizowaniu snów i wizyj, które oddaje zawsze z mocną siłą życia i prawdy wewnętrznej. Tak wzrastał coraz tu mocniej artystyczny pozytywizm Švabinskiego i, zgodnie z epoką, także bujny jego impresjonizm, który, jeżeli chodzi o koloryt, połączył się w zupełności z wynikami świetlanego malarstwa. Zmężniały artysta zwycięża w ten sposób wśród kozłowskiej przyrody łatwiej atak melancholji i zostaje hymnicznym piewcą Lata, Słońca i Kobiety. Dojrzewa i krzepnie także jego technika. Delikatny jak pajęczyna rysunek wczesnej epoki zmienia się teraz w energiczny, elastyczny i pełny. Artysta chętnie go zabarwia w harmonje z początku jeszcze łagodnie, później jednak już pełnym dźwiękiem brzmiące. Olbrzymich rozmiarów rysunek z tego czasu, zielono kolorowany, przedstawiający żonę Švabinskiego w kozłowskiej izbic za warsztatem tkackim, pełny jeszcze tkliwej melancholji, przepadł na zawsze podczas pożaru w czasie trzęsienia ziemi w San Francisco. W kompozycji z tego samego roku (1901) p. t. Paradisea a poda siada już na rękę pani Elly ów rajski ptak, który wraz z egzotycznym motylem zostając inspiratorem barwnych harrnonij Švabinskiego. Jest on równocześnie migotliwym symbolem, mającym wkrótce zaprowadzić Mistrza wśród rdzennie czeskiego krajobrazu aż do wizyj samego Raju, do poetycznej ziemi tropikalnej, z palmami i tygrysami. Coraz to częściej oblatują te rajskie ptaki jego wizję kobiety, pozbawiającej się w interieurze nawpół lub zupełnie balastu szat. (Kamelja 1903, Rajskie ptaki 1903, Niebieski ptak rajski 1903). Będąc miłośnikiem gorącego południa w letniej przyrodzie, lubi Švabinský łączyć takie wyobrażenie Lata z postacią nowoczesnej kobiety z parasolką. Później jednak sen i rzeczywistość zlewają się. W najbardziej typowem a zarazem dużych rozmiarów płótnie drugiej epoki w t. zw. Żółtej parasolce wyniósł artysta w pełni gorącego lata z alkowy dywan pod kwitnące drzewo w żar słońca. W tej to Kąpieli słonecznej, jak brzmi inna nazwa obrazu, umieszcza nagą kobietę z żółtą, świecącą parasolką, idącą w kierunku od widza.Jest to zarazem perłą czeskiego malarstwa pleinairowego, werystycznie do ostatniego centymetra kwadratowego skontrolowana przez dokładne studja olejne według modelu w t. zw. Rajskim Ogrodzie w Pradze. Było już wówczas dużo takich, którzy podnosili głos przeciwko tej za realistycznej dokładności w ujęciu materji, choć okazałej, w jedwabiu, w karnacji kobiecego ciała, w kwiatach, z których znikł już ów delikatny spirytualizm młodych lat Švabinskiego. Lecz dla artysty był ten wielki obraz tylko etapem przejściowym w pochodzie naprzód: przez ciągłe studja i wytrwałą pracę zaprawiał swoją rękę i talent do takiej sprawności, by mógł sprostać wielkiemu zadaniu monumentalnego malarstwa dekoracyjnego. Główna postać obrazu świadczy o wyższym ideale kobiety przybierając już kształty klasycyzujące. Równocześnie coraz to więcej pogłębiające się studjum dzielą Josefa Mánesa i jego ideału czeskiej niewiasty o pełnych kształtach zbliża artystę znów do rodzinnej ziemi. Jego fantazja oscyluje między Czechami i jakąś urojoną Arkadją, jak ją sobie rysuje, wypełniając krajobraz ten pięknemi nagiemi kobietami. Wtedy to poraz pierwszy wyjeżdża do Włoch, ażeby być takiej Arkadji bliżej.

Kompozycja p. t. “Arkadja” z 1913 r. jest wielką akwafortą. Rysunek Švabinskiego, traktowany zawsze po malarsku, predestynował go na grafika. I rzeczywiście w krótkim czasie pokazało się, że jest on najlepszym czeskim mistrzem grafiki. Z lego leż tytułu powołano go na praską Akademję Sztuk Pięknych jako profesora właśnie założonej specjalnej klasy graficznej dzisiaj jest w tejże uczelni profesorem malarstwa. W 1911 r. wydał Gabinet graficzny Jana Štcnca w Pradze wspaniały album grafik i rysunków Švabinskiego. Do francuskiego wydania tejże publikacji napisał wyśmienite studjum Camille Mauclair, któryswojeenluzjastyczne słowa kończy jak następuje: “Piszę to w smętnej godzinie, kiedy to młodych artystów mego kraju sprowadza nadużywanie teorji na bezdroża i pcha w stan niepoczytalny. Na drodze ze snobizmu do solizmu dotarli oni pod płaszczykiem naiwności do kultu nie trwa, stracili z oczu konieczność rysunku, studjów i kompozycji. Cieszy nas więc niezmiernie, jeżeli u artysty 37-letniego spotykamy się z. szacunkiem dla wiecznych zasad sztuki. Kiedy tylko zetkniemy się z jego dziełem, jesteśmy zupełnie bezpieczni: gdziekolwiek nas jego fantazja zaprowadzi, wiemy, że ten prawdziwy, w rysunku zakochany malarz zawsze będzie odtwarzał ręce, ciała, materiały czy krajobrazy, zgadzające się z nauką i prawiła, których uczy nas przyroda. Nie ma to nic wspólnego z fałszywą nauką oraz, z fałszywą idealizacją Akademji. Max Švabinský jest normalnym, zdrowym, lojalnym oraz szlachetnie dbałym o moralne obowiązki artystą”.

Czarno-białą sztukę zwykł zamieniać Švabinský chętnie na malarstwo. Robi reinbrandtowskie, lecz równocześnie nowocześnie ujęte akwaforty jak Pielà i Golgot. (1906), pleinnair’owy Dzień letni (1907), przenosi na mezzotintę tajemniczą Białą kamelje (1910) oraz wilgotną Noc letnią (1911). Impresje krajobrazowe wykonuje w pleinairze wprost na płytkach aluminjowych, rysuje suchą igłą pełen maeslerji Połów tygrysów (1914) i in. Z czasem daje pierwszeństwo technice drzeworytniczej, prawdziwie monumentalnej, odtwarzając plansze o imponującym formacie i w nadzwyczaj wysoko stojącej technice wykonania. Wkrótce zjawia się w dziele artysty, zawsze tak namiętnie do rzeczywistości i życia przy wiązanego, nowy ideał kobiety, jako inspiratora jego sztuki: wysoka postać niewieścia o pełnych kształtach, bardzo zbliżona do kobiecego ideału Mánesa. W olejnym płótnie nazwanem “Atelier” z 1916 r. maluje ją artysta wśród swoich najbliższych, przyodzianą w jakąś egzotyczną szatę i w kwiatach. Jeszcze tego samego roku na gwiazdkę rozpoczyna tekę wielkich drzeworytów, którym daje nazwy Rajska sonata; w niej zamienia swoją nowa miłość wśród tragicznego niepokoju wojny światowej, w błogi senoidyli nagiej pary Adama i Ewy w jakimś wymarzonym raju ziemskim, zdała od złości i grzechu. Z tematów Ucieczki do Raju i uprowadzenia ukochanej do ziemi marzeń korzysta artysta, zmieniając je w ujęciu to w grafice (teka akwafort “W lesie dziewiczym”, akwaforta Złoty wieczór z 1919 r.), to w malarstwie sztalugowym (wielki obraz: Kraj spokoju z 1922 r., obrazy różnych Idyl). Do dwójki szczęśliwych kochanków dodając później i płód ich miłości, nagie dziecko, wśród nietkniętej przyrody, gdzie w pokoju zgodnie żyje tygrys z łanią.

I coraz to więcej tęskni artysta za wielkim rozmachem pędzla na płótnie, celem ujęcia pięknych dekoracyjnych wizyj szczęśliwej ludzkości. Również tam łączy się znów rodzinny kraj z wyobraźnią raju i ze wspomnieniami z Włoch, dokąd Švabinský jeździ po raz drugi. Już przed pierwszym wyjazdem do Włoch (w 1914 r.) naszkicował sobie artysta olejno Żniwa w ojczyźnie. Wizja rozwinęła się stopniowo w olbrzymich rozmiarów obraz, gdzie w obłokach osiadł cały Olimp nagich bóstw centralną figurą - przedstawicielką Lata. Bogini urodzaju, wspaniała Ceres, cala naga, zstąpiła na ziemię, krocząc wśród żniwiarzy pracujących w powodzi kłosów w południowem gorącu pod pamiętną górą Rip, leżącą w samem centrum Czech. Obraz ukończony w 1929 r. znalazł entuzjastycznego interpretatora w osobie Williama Rittera, który poświęcił mu całą książkę (“La Moisson, Histoire et esthétique d’un tableau”, wydał Jan Stene w Pradze). W tym okresie rozwoju pełni sił pragnąłby Mistrz otrzymać również wielkie zamówienie a Piresko. Dla Ministerstwa Szkolnictwa dostarczył szkic olejny wielkiej dekoracji w Collegium Maximum w nowym budynku Wydziału Prawniczego w Pradze. Miejmy nadzieję, iż światowy kryzys gospodarczy, dający się również skarbowi czechosłowackiemu mocno we znaki, wkrótce poprawi się tak, by artysta-malarz mógł podjąć się wykonania tej wielkiej kompozycji. Opowiada nam obraz ten o jasnej Sprawiedliwości godzącej jednostki i narody. Artysta tymczasem nie próżnuje i w swoim wielkiem atelier, odziedziczonem wraz z klasą malarstwa po Hynaisie maluje obrazy: Pomona, Wrzesień, Kochankowie, Kochankowie w lesie i in. i pracuje w grafice. (Ostatnio wykonał projekty na nowe banknoty czechosłowackie sto- i tysiąckoronowe, wielki drzeworyt linijny Św. Jan Chrzciciel i tonowy Poeta i jego Muza i inne). 

Ważne miejsce w twórczości Švabinskiego od początku do dziś dnia zajmują portrety. Rysuje je, trawi, tnic w drzeworycie albo maluje. Są to portrety jego najbliższych oraz głowy wybitnych osobistości czeskich. W 1928 r. z okazji dziesięciolecia Republiki Czechosłowackiej wydał Švabinský u Jana Štenca ich wybór p. t. Głowy znane i nieznane, zawierający portrety polityków (wielki drzeworyt Prezydenta Masaryka, Rieger, Dr. Karol Kramár, Ed. Beneš), uczonych (Gebauer, Goll, Randa, Hostinský, Zubatý, Niederle, Pekar), przemysłowców (Laima, Kovařík), pisarzy (S. Čech, Jirásek, F. X. Šalda, Sova, Jaroslav Kvapil, Hilbert, Renata Tyršova), kompozytorów muzycznych (Ant. Dvořák, Suk), artystów plastyków (Aleš, Myslbek, Sucharda, Kotěra, Štursa i t. d.). Wyśmienita i wnikliwa zdolność portretow’ania nie zawodzi u Švabinskiego podczas odtwarzania osób dawno zmarłych: wszak on to właśnie dal narodowi czeskiemu w swoich portretach typy jego wielkich zmarłych: Pałackiego, Josefa Mánesa, Máchy, Smetany, Bożeny Nëmcowcj i Jana Nerudy.

Przeważna część kolegów Švabinskiego z generacji założycieli “Mánesa” dziś już nie żyje: Slavíček, Preisler, Suchania, Štursa i Kotěra. Lecz on sam trwa w pełni twórczych sił, poważany i przez zagranicę - w ostatnich latach mianowano go członkiem Institut dc franco oraz Królewskiej Akademji Madrydzkiej, - czczony w ojczyźnie, gdzie właśnie w dniu 17 września z. r. umieścili ziomkowie na jego rodzinnym domku w Kromieryżu uroczyście tablicę pamiątkową. 

Franciszek Zakavec