SZTUKA STAROCHRZEŚCIJAŃSKA

Od zhellenizowanej Judei zaczęło promieniować światło Boskiej Wiary. Rozwojowi gmin chrześcijańskich towarzyszą  dzieła sztuki, coraz bardziej przystosowującej się do nowych potrzeb religijnych.  

Sztuka starochrześcijańska, która sięga od połowy I. do końca VII. wicku, jest zależna od wpływów twórczości plastycznej hellenistyczno-rzymskiej i od tradycji kultury Wschodu. Mimo to okres sztuki starochrześcijańskiej posiada cechy odrębne, mianowicie każdy twór tej epoki służy uświadamianiu i rozpowszechnianiu prawd oraz tajemnic religijnych.  

Architektura starochrześcijańska, chociaż początkowo używała członków sztuki „klasycznej" (arkady, portale, kolumny), stwarza świątynie odmienne, bo przeznaczone na miejsca zebrań rzesz wiernych, a nie tylko na przybytek bóstwa.

Świt!łynie tego stylu, zwane bazylikami, składają się z szerokiej i wysokiej nawy głównej, dwu, a niekiedy czterech, wąskich i niskich naw bocznych, założonych na prostokącie. Do prostokątnego korpusu kościoła dobudowywano nawę poprzeczną oraz półkolistą absydę, przeznaczoną dla duchowieństwa.

Ku ołtarzowi głównemu, ośrodkowi całej budowli, kierowały wzrok: rzędy kolumn z arkadami, oddzielające nawy wnętrza, linie gzymsów ściennych, belki wiązania dachów i mozajkowa ornamentyka posadzki. Poza ołtarzem wolnostojącym, w absydzie, znajdowały się: amfiteatralne ławy dla kapłanów wraz z tronem biskupim. W nawie głównej balustrada, zdobiona mozajkami, otaczała miejsce dla chóru; po lewej i prawej stronic „chóru" wznosiły się kazalnice, z których odczytywano Epistoły i Ewangcljc. Okna nieliczne i małe, umieszczone u góry naw, dawały niewiele światła. Dzwonnica była zawsze budowlą oddzielną.

Zewnętrza bazylik, o ścianach gładkich, łączyły się jak najściślej z rozczłonkowaniem układu poziomego. 

Obok bazylik starochrześcijańskich istnieją też odmienne typy świątyń; do nich należą liczne kaplice dla Chrztu św. (baptysteria), kaplice grobowcowe i wotywne, zadziwiające dziś jeszcze rozmaitością założeń centralnych lub konstrukcje kopuł. Na osobną wzmiankę zasługują ciosowe kościoły Syrji i Armenji, które: układem poziomym, krzyżowemi sklepieniami, włączeniem wież do całości i bogactwem szczegółów architektonicznych, rozwiązały zagadnienia artystyczne, podjęte w Europie dopiero przez styl romański (koniec X wieku). Ornamentykę ówczesną, płaskorzeźbioną, mozaikową lub malowaną, charakteryzują przedewszystkiem znaki symboliczne i monogramy, używane - obok wstęg i plecionek o motywach figuralnych i roślinnych - już w czasach pierwszych prześladowań. Do najczęstszych motywów ikonograficznych należą: winne grono, baranek, delfin, jeleń, ryba i t. d. 

Owa symbolika obrazowa - to istotna cecha zarówno ornamentyki starochrześcijańskiej jak i malarstwa - wraz z rzeźbą; dla tej właśnie symboliki zaniedbywano nieraz opracowanie formy, ograniczając się jedynie do tego, co dla zrozumienia treści jest niezbędne. 

Z rzemiosł artystycznych znaleziono w katakumbach: lampy z gliny i bronzu, ołowiane flaszeczki do olejów świętych, oraz medaliony z obrazkami grawerowanymi na płytkach, wtopionych między dwie ścianki szklane. Wśród okazów z późniejszych stuleci spotykamy poza tem: kubki, ołtarzyki i szkatułki z kości słoniowej, oprawy ksiąg liturgicznych, a na koniec tkaniny, z których zwłaszcza, wyroby koptyjskie stały na wysokim poziomie artystycznym. 

Wpływy sztuki starochrześcijańskiej są długotrwale. Symboliki tej epoki posługujemy się dotychczas, naturalnie z pewnemi zmianami; wiele kościołów budujemy o rzucie poziomym, wzorowanym na bazylikach, zaś inne, jeśli nawa główna przewyższa boczne nawy, noszą nazwy bazylikowych. 

Wskrzeszenia sztuki starochrześcijańskiej próbowali „romantycy" pierwszej polowy wieku ubiegłego, a w stuleciu obecnem próbują tego zwłaszcza klasztory benedyktyńskie pod przewodnictwem „szkoły" w Beuron.