SZTUKA BIZANTYŃSKA

Dalszy rozwój historyczny sztuki odbywał się na ziemiach cesarstwa wschodnio - rzymskiego, którego stolicą od r. 330 jest Bizancjum (nazwane później Konstantynopolem). 

Czasy najświetniejszego rozwoju sztuki bizantyjskiej przypadają na panowanie Justynjana (527-565); zdobycie Konstantynopola przez Turków w 1453 r. przerywa jej rozwój samodzielny. 

Sztuką bizantyjską znamionują: łatwość jednoczenia przepychu wschodniego z surową prostotą zachodniej twórczości, śmiałość konstrukcyj architektonicznych oraz bogactwo ornamentyki.

Architektura, ulegająca zarówno wpływom Syrji i Persji jakoteż oddziaływaniu sztuki „klasycznej", zajmuje się wznoszeniem kościołów, których ośrodkiem układu jest zawsze kopułą. Niekiedy, obok tych budowli centralnych, powstają konstrukcje łączące w sobie również i tendencje zachodniego budownictwa. Owe kombinacje bazylikowo - centralne nazywamy świątyniami krzyżowo -kopułowemi. W każdym zaś w razie trzeba podkreślić, że cala architektura bizantyńska - to nietylko monumentalne przybytki służby Bożej, lecz, też i potężny wyraz siły politycznej i kulturalnej cesarstwa Wschodnio - rzymskiego.

Najwspanialszym zabytkiem tej architektury jest kościół Haghia Sophia (Mądrości Bożej), zbudowany za Justynjana w latach 532-537. Zewnętrzne w znacznej mierze zmienione przez Turków, natomiast wnętrze przetrwało prawie nietknięte, imponujące wielkością konstrukcji oraz bogatą dekoracją. Mianowicie do kopuły o 32 m. średnicy, zawieszonej na 54 m. wysokości, włączono na czterech bokach podstawy absydy i nawy, tworzące razem krzyż równoramienny, (krzyż grecki). Całość wnętrza, dzięki wielobarwnym marmurom ścian i kolumn, mozajkom kopuły i sklepień oraz - kosztowności materjałów użytych do ambon i ołtarzy, przedstawia się tak wspaniale jak dzieła starożytności, a prócz tego wskutek swej symboliki wywoływa głębokie wzruszenie. Ornamentyka bizantyńska, prócz motywów grecko - rzymskich, wprowadza - głównie pod wpływem tkanin perskich - szereg nowych elementów, jak wstęgi, oraz wypełnienia zamknięte (płyciny) z plecionek linij geometrycznych - zdobne perełkami, zwierzęta i kwiaty fantastyczne ustawione ku sobie, a wreszcie krzyże greckie ujęte w kolo, wówczas najczęściej używane.

Z rzemiosł artystycznych w Bizancjum rozwinęły się szczególnie złotnictwo i tkactwo. Wyroby złotnicze, odpowiadając zresztą ówczesnemu zamiłowaniu do przepychu, są bogato wysadzane kamieniami szlachetnemi, lub też pokryte emalją celkową, którą można spotkać nawet w antepedjach ołtarzowych. 

Wyrobem tkanin zajmowały się przedewszystkiem zakłady cesarskie, założone przez Justynjana. Zrazu używały one materjału i ozdób wschodnich, stwarzając jednak powoli odmienne typy ornamentalne, które aż po koniec XV. w. oddziaływały na sztukę całej Europy.

Obok tkactwa kwitło wtedy i hafciarstwo, pozostające przeważnie na usługach kościoła; hafty bizantyńskie przedstawiają się jakby malowidła igłą. Zarówno tkaniny jak i hafty zdobiono zwykle pasami złotemi lub srebrnemi, wysadzając je mnóstwem pereł i kamieni. 

Wspomnieć wreszcie trzeba o wyrobach z kości słoniowej: skrzyneczkach na klejnoty i ołtarzykach domowych lub „podróżnych".

Sztuka bizantyńska nietylko wywarła wpływ mniej lub bardziej silny na wszystkie krainy morza Śródziemnego, lecz wskutek znaczenia władców oddziaływała na rosyjską, ruską, anglo - saską, a częściowo nawet na sztuką Czech i Moraw. Dzisiaj tradycje sztuki cesarstwa wschodnio-rzymskiego są usilnie podtrzymane przez ludy Bałkanu oraz przez garstkę artystów ukraińskich.