EMPIRE

Wielka rewolucja francuska obaliła władzę królewską, nie zdołała jednak wyzwolić sztuki od wpływów twórczości klasycznej, zamiast bowiem wzorów pompejańskich zaczęto szukać motywów w sztuce greckiej, przyczem naturalnie dążono do osiągnięcia wrażenia siły, prostoty i dostojności, a więc do celu innego, niż w obu stylach XVIII. wieku. Na takich podstawach rozwijały się formy artystyczne, które, dzięki poparciu Napoleona I. i gloryfikacji pierwszego cesarstwa, otrzymały miano empiru.

Artyści epoki empiru, wierząc jak najzupełniej w prawdzie

Wość swego ujęcia antyku, poświęcali całą twórczość własną wskrzeszeniu form sztuki klasycznej. Wskutek tego popadali nieraz w przesadę kopjowania oraz często używali schematów wyrozumowanych, robionych niezależnie od sztuki greckiej lub rzymskiej. Mimo to znaczna część ich tworów posiada niewątpliwie cechy odrębności stylowej, zmierzającej do monumentalności, reprezentacji i surowej prostoty. 

Czasy tego nowego stylu przypadają na lata 1800-1830, przyczem trzeba dodać, że powyższe daty przyjmujemy jedynie dla ułatwienia podziału. Samo panowanie Napoleona I. jako cesarza Francji trwa tylko od r. 1804 do 1815 r. Lecz. i tutaj, jak zresztą w stylu historycznym, powstawały dzieła o tych samych cechach nawet aż po 1830 rok.  

Pierwsze budowle empirowe naśladowały wprost niewolniczo architekturę Rzymu cezarów; do tego typu przedstawiającego raczej tylko kopje, należą: luk tryumfalny na placu de l'Etoile, kościół św. M. Magdaleny (rozpoczęty za Ludwika XVI.) oraz giełda w Paryżu.

Lecz z biegiem czasu uwydatniały się, zwłaszcza w damach mieszczańskich, coraz silniej te znamiona, dzięki którym można empir uznawać i za styl architektoniczny. Fasady ówczesnych domów rozczłonkowywano nietylko gładkiemi pilastrami zbliżonemi, lecz także i zapomocą kolumn toskańskich, stanowiących, wraz z doryckiemi, jeden z motywów konstrukcyjnych, odmiennie kształtowanych niż w epokach poprzednich. Dekorację rzeźbiarską ścian, stosowaną bardzo oszczędnie, umieszczano pod obramieniami okien jako płyciny oraz jako fryzy, składające się z motywów ornamentalnych lub kompozycyj figuralnych. Wnętrza zachowały ukształtowanie zasadnicze poprzedniego stylu, nabierając jednak coraz więcej oschłości wskutek bezwzględnego używania zasady „czystej linji". 

Przy omawianiu architektury empirowej trzeba wspomnieć o nowym typie budowli a mianowicie o pasażach, które służą celom komunikacyjnym oraz handlowym, tak samo jak dzisiejsze. Również wspomnieć trzeba o wystawach sklepowych, gdyż dopiero z tej epoki zachowały się one w nowoczesnej formie. 

Ornamentyka empiru była przeważnie płaskorzeźbiona, a używała jednakowych motywów, różniących się tylko wymiarami, zarówno w architekturze jak i w dziełach rzemiosł artystycznych. Do cech charakterystycznych tej ornamentyki należą: regularność rozmieszczenia motywów, bezwzględne przestrzeganie symetrji oraz wprost geometryczna czystość rysunku. 

Motywami, które czerpała ona ze skarbca sztuki greckiej, rzymskiej a częściowo nawet egipskiej, szczególnie ulubionemi były: palmety, liry, łabędzic, uskrzydlone lwy i gryfy, sfinksy greckie oraz egipskie, boginie zwycięstw, orły a wreszcie wazy, medaljony koliste i panoplja z broni rzymskiej, zaś jednonogie karjatydy z lwów oraz hermy o stopach naturalnych a widocznych - to nowości wprowadzone przez styl empiru. 

Dzięki wspomnianej ornamentyce i wskutek odmiennego opracowania konstrukcji rzemiosła artystyczne tej epoki posiadało wybitne cechy stylowe, przyczem pierwszeństwo należy się niewątpliwie sprzętarstwu.

Sprzęty ówczesne, wywierające na ogół wrażenie potężnej i niewzruszalnej zwartości, albo mają formy gięte a kanciaste, albo też są wprost skrzyniowate. Ale zarówno meble - pozornie lekkie, jak i owe wyglądające na ciosy kamienne, mah jedną cechę wspólną, a mianowicie: ich gładkie powierzchnie z politurowanego mahoniu są ożywiane ozdobami z bronzu, pozłacanemi matowo i składającymi się z wymienionych motywów ornamentalnych.

Te brązy sprzętarskie, wyrabiane na zapas w wielkich ilościach i potem dostosowywane do mebli, odznaczają się zawsze, co należy podkreślić, doskonałością odlewu oraz opracowania artystycznego (cyzelunek). Prócz bronzów używano do dekoracji sprzętów także motywów figuralnych, które tworzyły samodzielne człony konstrukcyjne, jak np. nogi stołów, krzeseł i foteli, oparcia boczne kanap. Wreszcie wspomnieć choćby trzeba o bryłowatym cokole, na którym stawiano szafy i komody, umieszczano nogi stołów i przyczółki łóżek oraz opierano ramy zwierciadeł wolnostojących. Co do odmian i typów mebli empirowych, trudno je wszystkie omówić dokładnie, gdyż, obok bogatej różnorodności znanych, zjawiają się też nowe sprzęty, jak: lustra stojące, t. zw. psyche, szezlongi, sofy ,,meridianach", toaletki przenośne oraz podstawki pod kwiaty (żardeniki) i kosze na papiery. Ze sprzętarstwem łączyło się ściśle tkactwo, które, po zupełnym zastoju w czasach rewolucji, odżywa i rozwija się znakomicie, zarówno w wytwórniach gobelinów, jak i w jońskich fabrykach materyj jedwabnych. Budownictwo tkackie ulega znacznym zmianom wskutek wynalezienia przez Jacquarda (w 1300 roku) mechanicznego warsztatu, umożliwiającego wykonanie wszelkich wzorów, o najbardziej nawet skomplikowanym światłocieniu i kolorycie. Dlatego spotykamy czysto tkaniny empirowe nie tylko zdobne motywami o bardzo silnej plastyce, lecz także o wytkanych fałdach, frenclzlach i t. p. Obok takich tkanin wyrabiano również materje jedwabne, których zdobiny, ujęte sylwetowo, były umieszczane na tłach jednobarwnych. Haftem wypukłym z nici srebrnych lub złotych oraz naszywaniami z „paillet'' zdobiono stroje ceremonialne i galowe, zaś mundury wojskowe, dla których empir jest epoką najświetniejszego rozwoju, miały nader bogate szamerowania, borty i t. p. wyroby pasamonicze. 

Moda ówczesna wprowadziła też używanie zawojów z szalów indyjskich, a zwłaszcza kaszmirskich, których naślado­wnictwem trudniły się zresztą prawie wszystkie tkaniny europejskie.

Złotnictwo empirowe rozwijało się w dwóch kierunkach, a mianowicie zajmowało się wyrobem biżuterji, dekorowanej dziełami gliptyki (gemmy i knieje) albo emaljami, jako tej sporządzaniem naczyń stołowych, jak sosjerki i wazy, o tłach silnie polerowanych a ornamentyce matowej, plastycznej. Są to przeważnie okazy odlewane ze srebra, nic zaś, jak dawniej wykuwane lub wytłaczane. 

Wśród dzieł bronzownictwa tego stylu, obok okuć a raczej aplikacyj meblowych, wyróżniają się przedewszystkiem wieczniki oraz zegary, wprost zadziwiające bogactwem odmian i pomysłowością zdobniczą. Nowością, należącą do tego działu rzemiosł artystycznych, są lampy olejne, udoskonalone wtedy przez Quinqueta i od jego nazwiska określane mianem kinkietów. 

Wyroby z porcelany oraz szkła cieszyły się w epoce empiru takiem samem rozpowszechnieniem jak w stylach poprzednich, niemniej jednak posiadają one wybitne cechy odrębności stylowej. 

Empir zaczął to wskrzeszać pod koniec ubiegłego wieku, obecnie zaś form jego, nieco zmienionych, używają nie tylko w architekturze lecz też, dość często, i w sprzętarstwie.