RENESANS

We Włoszech styl gotycki słabo zapuścił korzenie, gdyż przez cały wiek XIV. powstał tam dzieła posługujące się motywami sztuki klasycznego Rzymu, a z początkiem następnego wieku (około r. 1420) - to użytkowanie dawnych form było tak powszechne, że można już mówić o nowym stylu, zwanym nawet przez współczesnych renesansem.

Renesans sztuk plastycznych jest odpowiednikiem zasadniczego zwrotu, jaki, zrywając z ascetyzmem i abstrakcjami średniowiecznej północy dokonał się w umysłowości włoskiej; humanizm bowiem opiera swój światopogląd na życiu ziemskim człowieka a nic wyłącznie na myślach o życiu pośmiertnem. Lecz podstawy renesansu tkwi w szeregu przyczyn, zasługujących choćby na ogólną wzmiankę. 

Ważną rolę w rozwoju renesansu odegrały miasta - republiki (Florencja, Piza, Genua i Wenecja), które, wzbogaciwszy się niezmiernie handlem z krainami Wschodu a następnie i Ameryki, rywalizowały ze sobą zarówno w stosunkach politycznych jak i w opiece nad twórczością plastyczną. Każde ·ważniejsze zdarzenie w mieście uświetniając dzieła sztuki, zaś wykonanie wybitniejszego dzieła wzbudza podziw i wywoływa dyskusje całego miasta. Artyści włoskiego renesansu - to znane i często wielostronnie uzdolnione indywidualności, nic zaś, jak w średniowieczu, twórcy bezimienni. 

Zresztą, odrzucając nadzmysłowy charakter gotyku, zwracano się coraz częściej ku klasycznej przeszłości, której zabytki sztuki były bogato rozsiane na całym półwyspie apenińskim; trzeba jednak odrazu podkreślić, że cechą istotną renesansu, zwłaszcza włoskiego, jest uwzględnienie życia bieżącego a nie wyłącznie odrodzenie rzymskiej klasyczności.

Pierwszy z okresów renesansu włoskiego trwa do 1500 r. a środowiskami jego są: Florencja, Siena, Piza, Perugja oraz Wenecja, natomiast okresy: drugi (1500-1340) i trzeci (1540- 580) miały centrum głównie w Rzymie. Podobnie jak w stylu gotyckim, rozwój historyczny nowego stylu określamy nazwami: wczesnego, pełnego oraz późnego renesansu. 

Architektura renesansowa rozwinęła się zarówno w dziedzinie budowli kościelnych jak i świeckich. Jeden z pierwszych typów tej architektury stanowią domy patrycjuszów florenckich. Pałace te są zwartemi, zwykle dwupiętrowemi budynkami, których ubikacje skupiają się wokół prostokątnego lub kwadratowego podwórza, przyozdobionego kolumnami i arkadami ściany zewnętrzne, wykonane z ciosów gładkich, a niekiedy rustykowanych i bonjowanych, dekorowano początkowo tylko zapomocą cokołu oraz gzymsów (działowych i głównego t. j. wieńczącego); później zaczęto przyozdabiać okna i drzwi arkadowaniem oraz półkolumnami lub pilastrami na osobnych cokołach wraz z naczółkami (tympanonami); wreszcie okres ostatni, używając coraz to plastyczniejszego rozczłonkowania ścian, stworzył częściowo podstawy rozwoju stylu barokowego. 

Wnętrza renesansowych budowli świeckich, jaśniejsze niż w gotyku z powodu szerokich i stosunkowo dużych okien, przystosowano do wygody mieszkańców. Zamiast wielkich i wysokich sal spotykamy komnaty o pułapach płaskich, podobne do dzisiejszych. Ściany wnętrz posiadały dołem okładziny drewniane, tzw. boazerie, - resztę zdobną malowidłami i tkaninami, a u góry fryz oraz drewniany strop, podzielony na kwadratowe pola kasetony (skrzyńce), wypełnione rzeźbionemi rozetami (różycami). 

Architektura kościelna tego stylu przestaje liczyć się wyłącznie z żądaniami kościoła, natomiast uwzględnia coraz wydatniej zagadnienia artystyczne, ustalone przez ówczesnych teoretyków, jak n. p.: dbałość o proporcję członów, harmonję w ukształtowaniu przestrzeni i t. p. Powstał więc nowy typ budowli kościelnych, który jednoczy całkowicie stronę zewnętrzną budowli z układem wnętrza.

Kościoły renesansowe, budowane na planie centralnym lub jego kombinacji z bazylikowym, posiada ją nad transeptem, kopułę, której konstrukcji oraz dekoracji, jako rdzeniowi gmachu, poświęcono specjalną uwagę, przytem dodać należy, że kopuły renesansowe wraz z podbudową zwaną bębnem (tamburem) i ,wieńczącą je latarnią są założone na kole. Nawy kościołów, oddzielone filarami lub kolumnami wraz z arkadami i klasycznem belkowaniem, były albo nakryte płaskim pułapem z drewna, albo niekiedy zasklepione kolebkowo z wykrojami lunet. Fasady, zwykle bez wież, o części środkowej wyższej od bocznych, rozczłonkowywano gzymsami, pilastrami i nyżami.

Wielka ilość nagrobków zasłużonych obywateli oraz ornamentyka dzieł rzemiosł artystycznych, oparta na motywach klasycznych, przyczyniały się bardzo do nadania charakteru świeckiego kościołom tego stylu.

W architekturze renesansu, prócz kościołów, pałaców miejskich i gmachów publicznych, spotykamy nowe typy, jak wille podmiejskie i wiejskie, teatry, bibljoteki oraz mennice. Ornamentyka renesansowa, chociaż wzorowana na sztuce klasycznej, posługiwała się przede wszystkim motywami ujętemi w płyciny. Zapożyczono u starożytnych motywów naturalistycznych: masek (maszkaronów), chimer, delfinów, wieńców oraz festonów kwietnych i owocowych, medaljonów, kandelabrów, a wreszcie postaci ludzkich i zwierzęcych i łączono je ze stylizowanemi łodygami oraz liśćmi akantu. Obok tych „grotesków" malowanych, intarsjowanych albo płasko - i wypukłe rzeźbionych występują w ornamentyce renesansowej wstęgi (fryzy), bądź z powyższych motywów, bądź też używając form geometrycznych.

Z rzemiosł artystycznych rozwinęło się szczególnie sprzętarstwo i złotnictwo. 

Uległy zmianom nietylko dawne typy sprzętów, np. kredense, łóżka, skrzynie i stoły, lecz wprowadzono też nowe, jak: biurka, bibljoteki i szafy. Sprzęty te zdobiono bogato: członami architektonicznemi (odpowiednio pomniejszonemi) oraz profilowaniem, intarsjami, malowidłami i snycerki!; przytem każdy ze sprzętów budowany był architektonicznie, t. j. miał: cokół, część główną i zwieńczenie. 

Skrzynic służyły do przechowywania szat, kosztowności i pieniędzy; lecz, używane również do dekoracji wnętrza jako ławy, zmienione zostały przez dodanie zaplccka oraz poręczy w nowy mebel - ,,cassapanca", pierwowzór dzisiejszych kanap.  

Stoły i krzesła renesansowe odznaczają się różnorodnością odmian; stoły bowiem mają nogi o wielce urozmaiconym rysunku, płyty wieloboczne i koliste, zaś krzesła w ich nowoczesnej formie dopiero renesans stworzył. Przy konstrukcji łóżek, krzeseł i stołów zaczęto używać podpór toczonych, co nadało tym sprzętom więcej lekkości.  

W sprawie sprzętarstwa tego stylu należy dodać, że, prócz. rzemieślników, znani malarze (Piotr di Cosimo Sandro Botticelli) przyozdabiali malowidłami skrzynie i łoża, że obok drzew krajowych, zwłaszcza orzecha, używano też hebanu, zdobionego wykładzinami z kości słoniowej i perłowej masy; a wreszcie, iż z początkiem XV w. stosowano do płaskorzeźb masę pozłotniczą lub nawet muszkatołową (pasta da odore), a przy zdobieniu płyt stołowych i posługiwano się mozajkę z marmurów i półszlachetnych kamieni. 

Wyroby metaIowe renesansu dzielimy, podobnie jak w stylach poprzednich, na kute i odlewane.  

Z żelaza kutego wykonywano drzwi, uchwyty na pochodnie, latarnie i kołatki drzwiowe; lecz gdy wspomniane przedmioty; zaczęto odlewać z bronzu, wówczas prawie każdy z nich stał się raczej rzeźbą, niż sprzętem użytkowym. Odlewnictwo i złotnictwo zostawały często w rękach tego samego mistrza, który, podobnie jak ówcześni „uomini universal", władał kilkoma technikami.

Złotnicy renesansowi, prócz wykonywania znanych już aparatów kościelnych, zajmowali się przedewszystkiem obróbką i oprawą szlachetnych kamieni dla najrozmaitszych typów biżuterji, zdobionych często emaljami, poza tem oprawiali w okucia ze srebra lub złota naczynia z kryształu górskiego lub szkła szlifowanego. Nakoniec złotnicy, zgodnie ze świeckim charakterem całego renesansu, nic służyli tylko potrzebom kościoła, lecz stwarzali wybitne dzieła do użytku codziennego, jak zastawy stołowe.

Dla ceramiki jest renesans okresem świetnego rozwoju; Włosi bowiem, przejąwszy podstawy techniki ceramicznej od laurów hiszpańskich, zdołali wydoskonalić i rozpowszechnić ten dział rzemiosła artystycznego po całej Europie. O znaczeniu ówczesnej ceramiki włoskiej niech świadczy zachowanie aż do dni dzisiejszych określeń: majolika (od wyspy Maiorca) i fajans (od miasta Faenza). 

Pod koniec XVI wieku słabnie rola ceramiki wskutek rozpowszechniania przemysłu szklanego, z głównym ośrodkiem Wenecją, w której oddawna utrzymywały się tradycje -wyrobu rzymskich szkieł mozajkowych (millefiori). Tam głównie wyrabiano ze szkła naczynia -wszelkiego rodzaju użytkowe i ozdobne - obok takich ciekawostek, jak zwierzęta, okręciki itp. Równocześnie kwitnie fabrykacja luster dętych i lanych, zawsze oprawionych w ramy ze szkła zwierciadlanego, szlifowane i rzeźbione artystycznie. Osobny bezkonkurencyjny dział szklarstwa weneckiego stanowią pająki wieloramienne, zdobne kwiatami ze szkieł barwnych. 

Tkactwo renesansu, podobnie jak wszystkie działy ówczesnych rzemiosł artystycznych, coraz bardziej hołduje naturalizmowi w rysunku i kolorycie, przyczem wytworzono nowe motywy zdobnicze, jak wazy z kwiatami. Obok tkanin „broszowanych" (= przetykanych) zjawiaJą się odmiany, wykonane całkowicie z nici złotych lub srebrnych; kcz czasy renesansu - to epoka aksamitów, które dzięki nowej technice prasowania (= wytłaczania) odznaczają się nieograniczoną wprost rozmaitością zdobin.

Osobny typ tkactwa tworzą arasy oraz szpalery, rywalizujące w naśladowaniu natury z malarstwem; te dekoracje ścienne wyrabiano przeważnie we Flandrji, a od r. 1550 także i we Francji.

Hafciarstwo renesansowe ujawnia także dążności naturalistyczne, mianowicie używa ze szczególnem zamiłowaniem haftu kolorowego o wzorach cieniowanych i o układzie ściśle przystosowanym do pola zdobionego. Szczególnie ulubione były w tym czasie aplikacje oraz haft wypukły. Nakoniec, ze względu na nadzwyczajne rozpowszechnienie świeżo wynalezionego drukarstwa, nic można pominąć opraw książek, które zdobiono bądźto intarsjami ze skóry barwionej, bądź też wytłaczaniem przy pomocy odpowiednich sztanc i złoceniem motywów.

Renesans „odżywa" około r. 1850 pod postacią neorenesansu, trwającego aż do początku XX. w. jako styl obowiązkowy dla budowli świeckich o przeznaczeniu monumentalnem, n. p".

teatrów i muzeów.

Podobnie jak dla renesansu, tak i dla stylu nazwanego barokiem, kolebką były Włochy.

Jak wspomniano poprzednio, już w drugiej połowie XVI. wieku ukazują się tam dzieła sztuki, które, pomimo posługiwania się formami klasycznemi, coraz bardziej odrzucały przepisy teoretyków renesansu.

Barok, chociaż go niektórzy uważają tylko za „upadek Odrodzenia'', przemawia zupełnie nowym językiem, gdyż przecie, jak każdy styl historyczny, był wyrazem współczesnej sobie psychiki i służył odmiennym potrzebom artystycznym. Dla łatwiejszego odczucia i lepszego zrozumienia baroku należy uwzględnić tło kulturalne, na jakiem wyrósł. Czasy owe - to epoka wojen, prowadzonych bądź z powodów religijnych, bądź też dynastycznych. Ludzie ówcześni, a zwłaszcza należący do uprzy,vilcjowanych, posiadali charaktery równie silne jak i gwałtownie więc sztuka musiała się przystosować, musiała olśniewać i wstrząsać albo potężnemi rozmiarami albo nadzwyczajnie bogatą i nieraz przesadnie ożywioną dekoracją. Dlatego w miejsce jasnej i przejrzystej konstrukcji renesansowej, unikającej wszystkiego, co nic jest spokojne i harmonijne, używa barok efektów malarskich, wybujałości i zniekształceń form, zacierających rozczłonkowanie.

Pamiętając o tych odmiennych celach i środkach sztuki barokowej, nic będziemy uważali jej „tylko za zbiór sztuczek czy pretensjonalności"; pamiętając o nich, zrozumiemy, że barok jest ogniwem całkiem naturalnemi o wysokich wartościach dodatnich w historycznym rozwoju sztuki.

Ten nowy styl rozwija się od r. 1580 do 1715 r. (w przybliżeniu!), a podzielimy go na okresy baroku wczesnego, pełnego i późnego; należy jednak podkreślić, że działają podczas dwa prądy. Pierwszy, trwający jako „palladjanizm" aż do polowy XIX w., ma więcej cech klasycystycznych - i odznacza się prostotą dekoracji oraz spokojną monumentalnością. Natomiast drugi, określany mianem baroku Michała Anioła lub malarskiego, posługuje się kontrastami celem osiągnięcia jak najbardziej malowniczego wrażenia całości. 

Barokowa architektura kościelna, pomimo podobieństw do renesansowej w szczegółach, wykazuje jako całość szereg odrębności. Już nawet układy poziome kościołów nowego stylu odznaczają się zamiłowaniem do potęgi ruchu oraz bogactwa przeciwstawień (= kontrastów). A gdy do tego dodamy: odmienne kształtowanie przestrzeni, znaczenie problematów światła, rozczłonkowywanie ścian zewnętrz i wnętrz występami i nader plastycznemi gzymsami o silnych załamaniach oraz wygięciach, a wreszcie bogactwo wielobarwnych materjałów i dekoracji rzeźbiarskiej - wtedy barok ujawni się nam jako styl odrębny i samodzielnie rozwinięty. 

Przy omawianiu choćby najogólniejszem trudno nic wspomnieć o osobnym typie kościołów, (według kościoła il Gesu W Rzymie), wznoszonych przez Jezuitów, którzy, jako „najżarliwsi bojownicy i właściwi twórcy" przeciwreformacji, mieli wpływy wprost nieograniczone. Oni też znowu wprowadzili empory jako jeden z głównych motywów rozczłonkowania wnętrza.

Obok architektury kościelnej rozwija się na własnych drogach budownictwo świeckie, którego czasy świetności przypadają na połowę XVII w., kiedy wskutek wzrostu znaczenia Francji sztuka dworu Ludwika XIV. staje się miarodajna dla całej Europy, wywołując liczne naśladownictwa we wszystkich krajach. 

Każdy z pałaców barokowych, podobnie jak pierwowzór, t. j. Wersal pod Paryżem, składa się z budowli głównej oraz kilku budynków mniejszych. Pałac właściwy, rozwinięty szeroko, posiadał część środkową. zwykle o najbogatszej dekoracji, oraz dwie części boczne, tworzące silne występy, t. zw. ryzality, lub też. stanowiące wydatnie rozczłonkowane skrzydła. Owe pawilony i dachy mansardowe są nowymi składnikami architektonicznemi, podobnie jak półpiętrza (mezaniny), balkony oraz otwory ścienne, zamknięte elipsą lub odcinkiem koła. Całość pałacu otaczano urządzonemi ze szczególną pieczą a raczej konstruowanemi architektonicznie ogrodami, w których równie zdecydowane przejawiały się upodobania barokowe. 

Rzemiosła artystyczne baroku mają wielkie znaczenie, gdyż przejawiają się w nich wszystkie charakterystyczne cechy tego stylu.

Pierwszeństwo należy się sprzętarstwu, które, podobnie jak budownictwo, podkreśla raczej plastyczne opracowanie dekoracji niż przejrzystość struktury. Celem wywołania wrażenia malowniczego światłocienia oraz pełnej żywotności siły zaczęto używać bogatej, niekiedy zbyt bogatej, snycerki i złożonego profilowania grzymsów. Prócz tych przyozdobień sprzętów stosowano też poprzednio znane intarsje oraz inkrustacją, wprowadzając do ostatnich dwie nowości, a mianowicie t. zw. technikę Boule'a i wypukłorzeźbioną „mozajkę florencką". 

W zakresie odmian sprzętarskich stworzono, ze względu. na wzrastający przepych i chęć wygody, nowe meble, z których na uwagę zasługują fotele, komody, kanapy, stoły przyścienne (konsolowe) i postumenty wolnostojące lub ścienne dla ustawienia zegarów, posążków i t. p. Ze sprzętów służących do siedzenia tworzono ,,garnitury" używane i dzisiaj; przytem trzeba zaznaczyć, iż nowością, wprowadzoną także przez barok są stale obicia tapicerskie tych mebli, robione z aksamitów, tkanin jedwabnych albo skór dekorowanych i zwanych u nas kurdybanem.

Rozwinęła się zresztą wówczas w sprzętarstwie taka różnorodność, że n. p. szafy można określać nietylko według krajów (Holandia, Niemcy), lecz nawet według miast (Hamburg, Gdańsk, Norymberga).

Rozpowszechnienie form czy dekoracyj sprzętarskich odbywało się w tej epoce zapomocą sztychów, do których wykonywali projekty bądź architekci i rzemieślnicy, bądź to specjalni „rysownicy ornamentów''. 

Po sprzątarstwie zasługuje na bliższe omówienie tkactwo barokowe, zmieniające również swe motywy zdobnicze i technikę stosownie do upodobań epoki. Do polowy XVII. w. w produkcji jedwabiów, aksamitów i złotogłowiu przodują Włochy, lecz potem także w tym dziale Francja zaznaczyła swoją wyższość, zwłaszcza, że prócz warsztatów królewskich pozakładano liczne pracownic prywatne.

Wzory tkanin na ubiory, zatracają jasność podziału kompozycyjnego, używają wśród nowych motywów: palmet z kwiatów egzotycznych, kartuszy oraz fragmentów architektonicznych i krajobrazowych. Nowością ówcześnie były: tła wzorowane i nader często broszowanie złotem lub srebrem o kilku odcieniach. 

Dzięki broszowaniu tkaniny zdołały usunąć na plan dalszy hafciarstwo. Szczególnie charakterystyczne są dla barokowych wyrobów hafciarskich: różnorodne podwleczenia w hafcie wypukłym, naszywania tarczkami (paillety) złotemi lub srebrnemi oraz haft zw. Richelieu. Zresztą zarówno hafty jak i pasmanterja służą przede wszystkiem przyozdabianiu

tkanin, używanych do obić mebli, dekoracyj ściennych i strojów. 

Osobnemi działami przemysłu artystycznego są wprowadzone wówczas koronki a także i gobeliny, dla których najwspanialsza epoka rozwojowa - to właśnie czasy Ludwika XIV. 

W złotnictwie tego stylu spotykamy prócz zastaw stołowych i biżuterii szczególnie rozpowszechnione „boites a portrait" - podobne do tabakier, żetony oraz naczynia, sporządzone z płaskorzeźbionych albo częściej rytowanych orzechów kokosowych, muszli i t. p., które montowano w złoto lub srebro. Natomiast ze srebra częściowo polerowanego i pozłacanego wykonywano zastawy i antepedja ołtarzowe, naczynia liturgiczne oraz relikwiarze. 

Z innych działów rzemiosł artystycznych trzeba wyróżnić obróbką kości słoniowej, wyroby z mosiądzu i ślusarstwo artystyczne. 

Z kości słoniowej, której użytkowanie osiąga szczyt rozwoju w połowie XVII. w., sporządzano najrozmaitsze ,,toczone" naczynia zarówno użyikovvc jak dekoracyjne, n. p. misy, talerze, dzbany, kielichy i kubki. Przyozdabiano nią także przedmioty kościelne, a mianowicie krucyfiksy, relikwiarze, pastorały i nawet kielichy. 

Zresztą z kości słoniowej, podobnie jak z drewna gruszy lub bukszpanu i z pestek owoców, rzeźbiono mikroskopijnie małe mechelinki, naszyjniki i pierścienic. Stanowią one wraz z wyrobami z bursztynu (szczególnie ulubionemi w drugiej połowie XVII w.) i z koralu rodzaj sztuki, bardzo rozpowszechnionej w epoce baroku. 

Ślusarstwo artystyczne rozwinęło się wprost nadzwyczajnie, gdyż obok jego dawnych rodzajów powstawały nowe, jak: bramy wjazdowe, ogrodzenia, kraty nadproży i okien, porc;cze schodów oraz balkonów. Są to przeważnie okazy wirtuozostwa rzemieślniczego a zarazem objawy lekceważenia właściwości tworzywa, tak znamiennego w tym stylu. Znaczną i oddzielną grupą dzieł ślusarskich stanowią godła sklepowe, zamki i skrzyneczki, zdobne ażurowaniami a niekiedy i pozłacaniem. 

Obok wyrobów z miedzi i mosiądzu nabrały większego znaczenia, zwłaszcza we Francji, okucia brązowe mebli. Ceramiką baroku reprezentują przeważnie fajanse o dwóch typach dekoracji, a mianowicie: zdobne plastycznie a pochodz.!ce z Francji i Włoch oraz pochodzenia holenderskiego, głównie z Delft, naśladujące malowaniami chińską ,,błękitną" porcelanę. Prócz fajansów zasługują na wzmiankę naczynia kamionkowe (dzbany, kufle i t. p.), wyrabiane w Niemczech.

Wyroby szklane w czasie baroku doznały również zmian, a mianowicie zjawia się czeskie szkło kryształowe i nowowynalezione (około r. 1676) szkło rubinowe. Szklarstwo ówczesne dekorowało swe twory malowidłami oraz emaljowaniem, a pod koniec XVII w. także szlifami i rżniętą ornamentyki. Malarską dekoracją szkieł było „eglomizowanie.", stosowane zwłaszcza do pucharów i kubków. 

Nakoniec wspomnieć choćby należy o zegarach barokowych, których oprawy zdobiono techniką Boulca, a tarcze i wskazówki grawerunkiem, emaljami i pozłacaniem.  

Barok, ustępując miejsca zwłaszcza w rzemiosłach artystycznych nowemu stylowi, zachował się częściowo w architekturze kościelnej. W drugiej połowie ubiegłego wieku usiłowano go wskrzesić, lecz owe próby okazały się krótkotrwałe i prawie bezowocne.