STYL ROMAŃSKI

Około polowy X. w. zarysowały się wyraźnie nowe formy sztuki, określone mianem stylu romańskiego. Powstał on w bogatych, niezmiernie wpływowych klasztorach południowej Francji i Lombardji. 

W historji stylu romańskiego rozróżniamy trzy okresy, a mianowicie: pierwszy od 1000 do 1100 r., drugi od 1100 do 1180 r. oraz trzeci, nazwany „stylem przejściowym", od 1180 do 1250 roku.

Twórczość stylu romskiego pozostawała pod jak najściślejszym wpływem kultury religijnej, która określała nictylko treść - lecz i formy dzieł sztuki, używając ich do utrwalania wiary oraz cywilizacji. 

Cechy tego stylu zaznaczyły się przede wszystkim w architekturze, która biorąc układ poziomy bazyliki starochrześcijańskiej, - posługując się ścisłością konstrukcyj bizantyńskich, - a wreszcie ulegając wpływowi budowli syryjskich, tworzy z wymienionych pierwiastków całość jednolitą, harmonijną, pełną powagi. Niemniej w epoce romańskiej działała wyobraźnia bogata, swobodna. 

Układ poziomy kościoła romańskiego został przystosowany do potrzeb nowej organizacji duchowieństwa, które wówczas było potęgą dlatego do absydy dodano prezbiterjum a z prezbiterjum łączono nawę poprzeczną. O innych zmianach w budownictwie romańskiem zadecydowało wprowadzenie sklepień krzyżowych, początkowo dla niskich i wąskich naw bocznych, zaś od polowy ,w. XlI. i dla nawy głównej. Znaczne ciśnienie tych sklepień oddziaływało na ściany boczne, przyczem można je stosować tylko na podstawie kwadratowej. Stąd wyniknął podział naw na szereg kwadratów, w którym kwadratowi sklepiennemu nawy głównej odpowiadają po dwa kwadraty naw bocznych. 

Ten charakterystyczny dla kościołów romańskich sposób zasklepiania, nazwany systemem wiązanym sklepień, wpłynął następnie na użycie silnych filarów do podparcia sklepienia nawy głównej, gdy kolumny podtrzymywały przęsła naw bocznych.  

Wnętrze kościoła romańskiego, wskutek wiązanego systemu sklepień oraz dziki przemiennemu układowi podpór, posiadało charakter organizmu oryginalnego i logicznie rozczłonkowanego. 

Zewnątrz grube mury zaznaczały wyraźnie części składowe budowli. Gładkość ścian przerywały: cokół, oddzielający je od ziemi, płaskie wyspy, tzw. lizeny, złączone górą za pomocą fryzu arkadowego oraz gzyms główny (wieńczący). Poza tem małe, o skośnych ościeżynach, umieszczane w niewielkiej ilości okna skąpo dostarczały światła, tworząc jednocześnie dalsze urozmaicenie ścian głównych kościoła. Osobno należy wspomnieć o wejściach (portalach) wgłębionych uskokowo w ściany, a przyozdabianych kolumnami oraz rzeźbą. 

Wieże, założone na kwadracie lub kole, włączano zawsze do układu poziomego, nadając im dwojakie znaczenie: komunikacyjne i obronne. W pierwszym przypadku znajdowały się w nich schody do empor, na strychy itd., kiedy zaś kościoły - jako rzadkie budowle murowane - odgrywały dla okolicy rolę twierdzy, wówczas wieże zaopatrywano w strzelnice.

Różnorodność architektury romańskiej zależy również od wpływów środowiska, np. we Francji możemy określić z łatwością dziewięć szkół budowlanych. 

Prócz kościołów wznosili architekci romańscy mnóstwo klasztorów, które wraz ze swojemi budynkami gospodarczemi obejmowały znaczniejsze obszary. 

Ornamentyka stylu romańskiego, pomimo bardzo częstych zapożyczenia u sztuki wieków przeszłych, posiada odrębny wygląd. Do cech właściwych tej ornamentyki należą: geometryzowanie form wziętych z natury, fantastyczność zestawień elementów zdobniczych i wyodrębnianie pól dekorowanych. Podobnie jak cała twórczość plastyczna epoki romańskiej, tak i ornamentyka wydobywała coraz to inne motywy i coraz nowe ich układy.  

Ówczesne rzemiosła artystyczne odznaczają się również bogactwem i rozmaitości pomysłów. 

Najświetniej rozwinęły się: złotnictwo i odlewnictwo. Wyroby złotnicze, zdobione grawerowaniem, niellowaniem, emalją żłobkową oraz drogjemi kamieniami, zachowały się w znacznej ilości okazów. Do złotnictwa romańskiego zaliczamy: kielichy, krzyże procesyjne, relikwiarze i nawet antepedja ołtarzowe. 

Wskrzeszone a rozwinięte przez styl romański odlewnietwo zajmowało się sporządzaniem: jedno- lub wielo-ramiennych świeczników wiszących i stojących pulpitów, płyt grobowych, drzwi, dzwonów oraz naczyń, używanych przy obrzędach kościelnych. 

Tkactwo romańskie pozostawało pod silnemi wpływami sztuki bizantyńskiej, służąc wraz z hafciarstwem potrzebom kościoła; należy tu podkreślić oddziaływanie ornamentu tkackiego na malarstwo ścienne i minjaturowe oraz na płaskorzeźby.

Rozkwit hafciarstwa, pielęgnowanego zresztą po klasztorach żeńskich, następuje około połowy XlI. w., kiedy jego użycie rozpowszechniło się wśród świeckich.

W związku z wymienionemi działami rzemiosł artystycznych pozostają księgi, opisujące fantastyczne zwierzęta, jak bazyliszki, chimery, smoki itp.; malowidła tych ksiąg przyczyniają się wydatnie do poznania ówczesnej twórczości. Ze sprzętarstwa romańskiego zostało niewiele zabytków, możemy jednak twierdzić, zwłaszcza na podstawie malowanych i płaskorzeźbionych odtworzeń, że loża, ławy, skrzynie i stoły owej epoki były raczej roboty ciesielskiej, niż stolarskiej. Sprzęty zdobiono malowaniem, snycerką i zawsze okuciami, które już wtedy stanowiły osobny dział ślusarstwa artystycznego. 

Styl romański usiłowali w ubiegłym wicku wznowić zarówno romantycy jak i zwolennicy „powtarzania" stylów - jednak bez większych a trwałych wyników.