Rzeźbiarstwo u Greków.

Okres archaiczny

Równocześnie z Persami, z późniejszymi śmiertelnymi wrogami swymi, doszli Grecy do większej samoistności i znaczenia; pierwszy rozkwit greckiej sztuki objawił się na dworach greckich tyranów w miastach na wybrzeżu Małej Azyi i wyspach Krecie, Samos, Chios, Naxos i Paros. Pierwsza szkoła spiżowych wyrobów powstała na Samos, na Chios i Naxos, rzeźbiono najpierw w marmurze. Cztery pokolenia artystów znane są na Chios: Melas, syn jego Mikiades, tegoż syn Archermos i znowu tego synowie Bupalos i Atenis około r. 540 przed Chr. Kretyjscy rzeźbiarze przesiedlili się na Peloponz, a rzeźbiarz Eudoros przybył z Małej Azyi do Aten. W muzeum narodowem ateńskiem znajduje się obecnie już wiele w nowszych czasach wykopanych rzeźb, przedstawiających rozwój sztuki greckiej w 7 i 6 wieku przed Chr. Do najpierwszych należy Nike Archermos a, dostarczona przez francuskie wykopaliska na wyspie Delos. Jest to marmurowy posąg kobiety biegnącej ze skrzydłami na ramionach, o twarzy uśmiechniętej i z przepaską na czole. Niewątpliwie z Kretyjskiej szkoły pochodzi pierwszy typ młodzieńca nagiego, którego najbardziej znanym przykładem jest tak zwany Apollo z Tenei w Gliptotece monachijskiej. W muzeum ateńskiem znajduje się cały szereg takich postaci o kształtach ciała wcale dobrze odtworzonych, tylko sztywność postawy i bezmyślnie uśmiechnięty wyraz twarzy znamionuje dobitnie charakter archaiczny. W najdawniejszych czasach używano do rzeźby materyału najłatwiej dającego się urabiać, a więc gliny, drzewa i miękkiego kamienia, zwanem poroś. Gdy z czasem wynaleziono lepsze narzędzia i zaczęto używać pięknego marmuru, zachowała się przez dłuższy czas jeszcze dawna technika rzeźbiarska, to jest sposób rzeźbienia. Słynnym tego przykładem jest marmurowy posąg człowieka, niosącego cielę na ramionach tak zwanego Moschoforosa w muzeum na Akropolis ateńskiem. Tamże znajdują się także nadzwyczaj interesujące grupy rzeźb w porosie, pochodzące jak się zdaje z tympanonów dawniejszych świątyń na Akropolis. Przedstawiona tam jest walka Zeusa z potworem, zwanym Tyfonem, walka Herkulesa z Tryftonem i przepyszna grupa przedstawiająca dzikiego bawoła powalonego przez dwa lwy. Wszystkie postacie są jaskrawo pomalowane i to bardzo fantastycznie. Naprzykład trójgłowy tyfon ma brody niebieskie i włosy niebieskie, a na jednej głowie białe, oczy zielone, skrzydła i sploty wężowe w pręgi białoniebiesko-czerwone.

Około połowy VI. wieku przed Chr. przybyło do Aten wielu mistrzów z wysp i odtąd wyłącznie w marmurze rzeźbiono. Z tych czasów pochodzą owe liczne posągi kobiece na Akropolis wykopane.

Ubrane w bogato ozdobne suknie w pretensyonalnych fryzurach z wdziękiem podtrzymują jedną ręką fałdy sukni i postępują naprzód z łagodnym uśmiechem patrząc na widza. Kształcąc się w tych dziełach sztuki, pojęli dopiero atyccy rzeźbiarze cały dźwięk marmurowej techniki i sami zaczęli stwarzać coraz doskonalsze utwory.

Dla rozwoju ateńskiej sztuki miało wielkie znaczenie panowanie tyrana Pizystrata i jego synów. Dla uświetnienia swej wiedzy sprowadzili oni obcych poetów i artystów na swój dwór i powierzali im wykonanie rozmaitych zadań. Powstało wiele w tym czasie świątyń i gmachów a jako rzeźbiarze pracowali wówczas w Atenach artyści z Małej Azyi, z wysp Jońskich, z Eginy i z Poloponezu. Pomnikami z tych czasów są płyty grobowe w muzeum narodowem ateńskiem jak owa, znana pod mylną nazwą : »żołnierz maratoński Aristion«, gdyż jest to dzieło Aristoklesa z końca VI. wieku i druga znaleziona w Orchomenos, dzieło Alxenora, przedstawiająca w płaskorzeźbie mężczyznę bawiącego się z psem.

W roku 510 przed Chr. ustała tyrania Pizystratydów przez wypędzanie Hippiasza. Wówczas był w Atenach najsłynniejszym rzeźbiarzem Autenor, gdyż jemu powierzono wykonanie spiżowych posągów obydwu zabójców tyrana Hiparcha, w poezyi i dziejach uświetnionych postaci przyjaciół Harmodiusa i Aristogejtona. Grupę tę ustawiono na rynku ateńskim w miejscu zdała widocznem, jako pomnik narodowej wolności. Gdy Xerxes zdobył Ateny, kazał tę grupę przenieść do Persyi, skąd dopiero po Aleksandrze Wielkim wróciła napowrót do Grecyi. Tymczasem Ateńczycy uważając ją za straconą, kazali rzeźbiarzom Kritiosowi i Neziotesowi wykonać inną podobną i udało się to w zupełności, czego dowodem jest znajdująca się dziś w muzeum narodowem w Neapolu wyborna kopia tego dzieła. Obydwaj młodzieńcy kroczą miarowym krokiem naprzód, młodszy Harmodios żywiej, w wysoko wzniesionej prawicy trzyma miecz dla zadania ciosu, podczas gdy starszy Aristogejton przytrzymuje lewą ręką pochwę a w opuszczonej na dół prawej trzyma miecz przygotowany do odparcia ataku. Widoczną gwałtowność ruchu hamuje jeszcze surowa, archaiczna sztywność kształtów, ale doskonałość szczegółów i energia przebijająca się w całości, dowodzą o żywo już rozbudzonem poczuciu artystycznem w przededniu wspaniałego rozkwitu greckiej sztuki plastycznej.

Z artystów greckich czynnych około roku 500 przed Chr. wybitne miejsce zajmuje Ageladas z Argos sławny nie tylko swoimi spiżowymi posągami bogów i zwycięsców na igrzyskach olimpijskich lecz jeszcze bardziej swoimi uczniami Mironem, Fidyaszem i Polikletem. Z początkiem XIX. wieku odnaleziono pochodzące z owych czasów posągi, które niegdyś zdobiły tympanony świątyni Ateny na wyspie Eginie. Są to tak zwani Eginęci, stanowiący dziś prawdziwy klejnot gliptoteki monachijskiej. Postacie zachodniego tympanonu utrzymały się w całości, z ułamków wschodniego daje się przynajmniej kompozycya całości uwidocznić. W obywdu grupach walczą Grecy i Trojanie około trupa poległego Greka. We środku tympanonu stoi Pallas Atene w pełnej zbroi z hełmem na głowie i w pancerzu z tarczą i oszczepem, osłaniając ciało poległego przed napaścią nieprzyjaciela. Chociaż ruchy ciał w rozmaitych postawach po mistrzowsku są odtworzone, to jednak szczegóły pewne, a zwłaszcza owe bezmyślne uśmiechy na twarzach noszą na sobie jeszcze wyraźne więzy archaicznej sztuki. 

Jeszcze kilka zabytków archaicznej sztuki posiada muzeum narodowe w Palermo na Sycylii. Są to metopy ze świątyni Zeusa w Selinuncie z końca VI. wieku, przedstawiające Herkulesa niosącego koboldów, Herkulesa zabijającego Amazonkę i walkę Ateny z Gigantem. W przejściowym okresie do czasów wielkiego rozkwitu działali artyści ateńczyk Kalamis i Beotczyk Miron, uczeń Ageladasa. Pierwszy wykonał dla Tanagry posąg Hermesa dźwigającego barana. Ogólnie podziwiano jego posągi kobiet i konie. Mirona dziełem dochowanem w kilku kopiach jest Diskobolos, to jest młodzieniec ciskający krążkiem na wyścigach. Artysta wybrał ową chwilę, w której młodzieniec, oparłszy lewe ramię na prawem kolanie, usiłuje prawą ręką rzucić krążek. Także w muzeum laterańskiem znajdujący się Satyr uchodzi jako kopia Mirowskiego dzieła; jest to Marsyas, uradowany niespodziewanie znalezieniem fletni Ateny.

Okres drugi. Czasy wielkiego rozkwitu. Fidiasz i Poliklet. 

Wyrazem najwyższego rozkwitu greckiej sztuki rzeźbiarskiej i starożytnej sztuki w ogóle jest postać Fi dy a sza. Aby go należycie ocenić, trzeba poznać umysłowe i polityczne stosunki jego ojczystego miasta Aten i całej Grecyi w chwili jej najwyższej potęgi po pokonaniu Persów; czem był Perykles ów najwznioślejszy typ męża stanu w polityce, czem Eschylos i Sofokles w poezyi greckiej, tern był Fidyasz w sztuce. Tylko wielkie czasy rodzą wielkich ludzi. Fidyasz był synem Charmidesa i urodził się około r. 500 w Atenach. Nauczycielami jego byli ateński rzeźbiarz Hegias i mistrz argiwijskiej szkoły Agelades. Ze współczesnych Fidyaszowi artystów najbardziej odznaczali się malarz Polignotos i znany nam już Miron. Polignotos wiekiem nieco starszy od Fidyasza, przybył z wyspy Tasos do Aten i wkrótce potem zasłynął obrazami malowanymi na ścianach świątyni Delfickiej, przedstawiającymi zburzenie Troi i świat podziemny. W portyku miejskim w Atenach zwanym Stoa poikile i w pinakotece na Akropolis znajdowały się inne dzieła Polignota. Wkrótce prześcignął go w sławie Ateńczyk Mikon, twórca obrazu bitwy Maratońskiej. 

Już za rządów Kimona rozpoczęła się działalność artystyczna Fidyasza. Wtedy powstał spiżowy kolos Ateny Promachos, który przez długie wieki następnie ze szczytu Akropolis ateńskiego obwieszczał Grekom sławę zwycięstwa nad Persami. Już sławą okryty wyruszył Fidyasz do Olimpii, gdzie wykonał posąg Zeusa ze złota i kości słoniowej. Majestatyczna postać boga, przedstawiona w postawie biedzącej na tronie, okryta była płaszczem, jakby utkanym misternie w rozmaite figury i lilie. Niezliczona ilość scen mitologicznych i postaci, zapełniała wszystkie miejsca na tronie i podnóżu. Głowa o prostych formach, pełnych siły i wyrazu. Włosy nie spiętrzone jak u Zeusa z Otricoli (w muzeum Watykańskiem), którego uważano długo jako odtworzenie Olimpijskiego, lecz w wolnych długich i gęstych spadały splotach obejmując czoło i twarz oddzielnie od gęstej brody. Jakby aureolę tworzył na takiej głowie wieniec złotych liści oliwnych. Ogólnym wyrazem był majestat królewski, lecz spokojny i łagodny; tak go opisują starożytni autorowie, niewyczerpani w pochwałach i uwielbieniu. 

Dzieła ze złota i kości słoniowej nazywano chryzelefantine. Takim był ów Zeus olimpijski, taką także Atena Parten o s, t.j. dziewica, której kolosalny posąg wykonał Fidyasz dla świątyni na Akropolis. Wyobrażenie o tern, jak wyglądała Atena, zawdzięczamy wykopaniu w r. 1880 w Atenach małego marmurowego posągu będącego odtworzeniem Fidyaszowskiego dzieła. (Tak zw. Atena Warwakion w muz. narat.). Widoczne są ślady wyzłocenia. Bogini w uroczystej spokojnej postawie stoi silnie na prawej stopie, podczas gdy lewa noga lekko zgięta I nieco cofnięta. Dodaje to swobody ruchu i wytwarza urozmaicenie w fałdach peplosu (wierzchniej sukni) raz tylko w pasie podwiązanego. Szyję i ramiona okrywa egis, pokryta splotami wężów a głowę zdobi hełm wspaniały o potrójnym pióropuszu skrzydlatym. Lewa ręka spoczywa na wielkiej okrągłej tarczy a na prawej naprzód wyciągniętej trzyma skrzydlatą Nike. Ręka ta opiera się na silnym słupie, co było konieczne ze względu na kolosalne rozmiary tego posągu.

Z tych arcydzieł Fidyasza nic się nie zachowało za to tem większe znaczenie mają rzeźby Partenonu,. wykonane po większej części przez licznych uczniów, lecz pod widocznym kierunkiem mistrza. Atena, jej potęga, jej zwycięstwa wśród bogów i ludzi, łaski wyświadczane Grekom a szczególniej Ateńczykom i hołdy wdzięcznego ludu stanowią treść tych dzieł plastycznych o wysokim poetycznym nastroju.

Udział Ateny w walce z Gigantami, zwycięztwa Ateńczyków pod dowództwem Tezeusza nad Kentaurami i Amazonkami i opiekę Ateny nad Grekami w wojnie trojańskiej przedstawia szereg 92 metop, znajdujących się obecnie w brytyjskiem muzeum w Londynie i znanych pod nazwą Elgin marbles od Lorda Elgina, który je tam z Grecyi przewiózł. Trudnoby sobie było zdać sprawę z pierwotnego ugrupowania tych rzeźb, gdybyśmy nie posiadali dokładnych rysunków francuskiego artysty malarza Carrey’a, z r. 1674, kiedy jeszcze świątynia dosyć dobrze była zachowaną. Wszystkie te rzeźby są nadzwyczajnie piękne w najdrobniejszych szczegółach i posiadają nieocenioną wartość. Tak w przedstawieniu ciał nagich jak i bogatofałdzistych sukien kobiecych zadziwić musi widza nietylko świetna obserwacya natury, lecz także dążenie do stworzenia idealnego, nadnaturalnego piękna.

Celę na zewnątrz u góry otaczał fryz długi, jednolity, t. zw. zoforos. Jest to wspaniały wieniec najpiękniejszych rzeźb na płytach marmurowych w całości 160 m. długi, a przedstawia uroczysty pochód panatenejski i ofiarowanie pięknie haftowanego peplosu przez Ateńczyków obecnym także bogom i Atenie. W części zachował się ten fryz na stronie zachodniej świątyni, 22 metop znajduje, się jeszcze w muzeum na Akropolis a reszta w brytyjskiem muzeum w Londynie.

Najbliższe duchem i wykonaniem Fidyaszowskim dzieła rzeźby greckiej znajdują się w Olimpii na Peloponezie. Frontony świątyni Zeusa przyozdobili posągami dwaj znakomici rzeźbiarze, uczniowie Fidyasza: Alkamenes i Paionios. Obydwie powyżej już opisane grupy w szarym kamieniu wyrzeźbione, znajdują się dziś w głównej sali muzeum Olimpijskiego. Dziełem Paioniosa jest również w Olimpie znaleziony posąg bogini Nike wzlatającej. Mimo, iż brak mu przedniej części głowy, posąg ten uderza nadzwyczajnym wdziękiem postaci, naturalnością ruchu i doskonałą plastyką ciała.

Obok szkoły fidyaszowskiej w Atenach istniała w Argos na Peloponezie druga szkoła rzeźbiarska pod kierownictwem znakomitego mistrza Polikleta. Był on również uczniem Ageladesa i usiłował w swoich dziełach stworzyć obraz młodzieńczej siły i dzielności. Sławnym po wszystkie czasy był jego Doriforos, t. j. młodzieniec z dzidą na ramieniu. Nadzwyczaj piękny, z mistrzowską harmonią wszystkich części i nadzwyczajnem poczuciem naturalnych proporcyj oddany ten posąg zyskał sobie już w starożytności nazwę Kanonu, t. j. wzoru, jak należy odtwarzać postać ludzką. Dobra kopia greckiego oryginału znajduje się w muzeum watykańskiem w Rzymie. Jak Doriforos jest ideałem dzielności, tak drugi posąg Polikleta Diadumenos przywiązujący sobie czoło przepaską jako oznaką zwycięztwa na igrzyskach jest uosobieniem piękności. Z innych dzieł Polikleta równie słynnych w starożytności, zasługuje na uwagę zraniona Amazonka, wykonana dla świątyni w Efezie. Dobrą kopię tej rzeźby posiada muzeum berlińskie. Jako dzieło mające rywalizować z Zeusem olimpijskim Fidyasza, stworzył Poliklet posąg Hery ze złota i kości słoniowej, przeznaczony do świętego miejsca zwanego Heraion w pobliżu Argos. Bogini była przedstawiona w postaci siedzącej na złotym tronie, na głowie miała dyadema ramiona były okryte złotym płaszczem. Piękna głowa kobieca, zwana Juno Ludovisi w Rzymie, nie odpowiada typowi tej bogini stworzonemu przez Polikleta. Bardziej zbliżonym do niego z powodu silniejszej wyrazistości rysów jest posąg tak zwanej Hery Farnezyjskiej w muzeum narodowem w Neapolu.