Okres III. piękny. Czasy Praksytelesa i Lizyppa

Trzeci okres obejmuje wiek IV. aż do Aleksandra Wielkiego. Wojna peloponezka żywo poruszyła umysłami i wpłynęła na zmianę upodobań w sztuce. W miejsce wyniosłego spokoju boskich postaci występują teraz jako dzieła sztuki liczne mniejsze bóstwa, pełne życia i ruchu postacie Afrodyty, Erosa, Apollinai Dyonizosa. W miejsce surowego spiżu wchodzi w powszechne użycie miękki i piękny marmur.

Sztuka plastyczna tych czasów nie służy już wyłącznie jak dawniej celom publicznym , lecz nieraz stosować się musi do życzenia zamawiających osób prywatnych. Ogólną cechą jest dążenie do piękności form zewnętrznych; wartość duchowa wewnętrzna zajmuje coraz bardziej podrzędne miejsce. Jako dzieło przejściowe uważaną jest powszechnie piękna Ejrene, bogini pokoju, trzymająca w ręku małego Plutosa bożka bogactwa i spoglądająca na niego z macierzyńską czułością. Twórcą tej grupy był Kefizodot, rzeźbiarz ateński, ojciec Praksytelesa.

Głównymi przedstawicielami tej nowoatyckiej szkoły byli Skopas z wyspy Paros i Ateńczyk Praksyteles.

Apollo Kitaredos, prześliczny posąg przedstawiający tego boga w długiej powłuczystej sukni, postępującego, jak można przypuszczać, na czele muz i grającego na kitarze (kitara jest to rodzaj arfy) jest dziełem Skopasa, jemu też przypisują wykonanie posągu Bachantki w szalonym tańcu. Dobre kopie obydwu posągów znajdują się w muzeum watykańskiem.

Najsławniejszem dziełem Praksytelesa jest znaleziony w czasie wykopalisk Olimpijskich posąg Hermesa, pięknego młodzieńca opartego lewą ręką o pień drzewa i trzymającego na ręku małego bożka Dyonizosa. W starożytności nie uważano tego dzieła za najlepsze z prac Praksytelesa, lecz jest to niewątpliwie jedyne oryginalne dzieło tego mistrza, które się zachowało aż do naszych czasów. Inne dzieła znane są tylko z wybornych kopii, znajdujących się szczególniej w muzeum watykańskiem. Tam znajduje się Apollo Sauroktonos, przedstawiony jako młody chłopak, przypatrujący się jaszczurce biegnącej po drzewie i liczne posągi Afrodyt, z których najpiękniejsza jest Knidyjska. Kult Afrodyty był u Greków bardzo rozpowszechniony, a przedstawiano sobie tę boginię jako ideał młodości i piękności. Jakby oddźwiękiem wielkiego stylu Fidyasza jest znajdująca się w Luwrze paryskim słynna Venus Milońska, znaleziona w r. 1820 w jaskini na wyspie Melos; to typ bogini królowej, dumnej i nieprzystępnej dla śmiertelników, wyższej nad ziemskie sprawy. Bardziej ludzkim uczuciom oddana jest niezrównanej piękności Afrodyta Knidyjska, która już u współczesnych wzbudzała niesłychany entuzyazm; dobra kopia tego już w starożytności ze wszystkich dzieł Praksytelesa najwyżej cenionego posągu znajduje się w muzeum watykańskiemu Równie pięknym jest posąg młodzieńca, znany pod nazwą Erosa Watykańskiego (bożek miłości) i liczne postacie satyrów, z których najlepszy znajduje się w muzeum Kapitolińskiem w Rzymie.

Niewiadomo czy Skopas czy też Praksyteles byli twórcami słynnej grupy Niobid, będącej dziś piękną ozdobą Florenckich Ufficyów. (Wielkie muzeum sztuki połączone krytym krużgankiem ze zbiorami królewskiego palazzo Pitti w innej części miasta po przeciwnej stronie rzeki Arno). Treścią tej grupy jest mit o królowej tebańskiej Niobe, która swoją dumą macierzyńską obraziła Latonę, wskutek czego Apollo i Artemis pozabijali strzałami wszystkie jej dzieci a Niobe z boleści skamieniała. Przedziwnie wzruszającą jest walka ze śmiercią i rozpacz oddana w tych postaciach; tu brat w objęciach trzyma zranioną siostrę i chce ją okryć swym płaszczem, tam znowu niewolnik pedagog usiłuje ochronić małego chłopca, najmłodsza córeczka tuli się do łona matki, która z nieopisanym wyrazem boleści zwraca oczy ku niebu.

Skopas wraz z kilku uczniami wywędrował do Małej Azyi gdzie wkrótce na zamówienie królowej Artemizyi powstał w Halikarnassos ów wspomniany już wyżej słynny pomnik grobowy Mauzolosa a w Efezie na nowo odbudowaną została zburzona w czasie wojen perskich świątynia Artemidy.

W tym samym czasie głównym mistrzem peloponezkiej szkoły był Lizyppos z Sikionu, artysta bardzo czynny a pracami swemi sięgający już w czasy Aleksandra Wielkiego. Dzielność Doriforosaz pięknością Diadumena łączy w sobie przepyszny posąg Apoxyomenesa, młodzieńca, który po skończonych igrzyskach oczyszcza sobie ręce żelaznem narzędziem z piasku i oliwy. Wyborna kopia z czasów rzymskich znajduje się w muzeum watykańskiem. Lizyppos, który wyłącznie w spiżu pracował jest twórcą licznych postaci Herkulesa, jako typów siły atletycznej. Ale przedewszystkiem był on znakomitym portrecistą i dlatego Aleksander Wielki jemu powierzył wykonanie swego popiersia. Najpiękniejszym przykładem starożytnej sztuki portretowania jest posąg Sofoklesa w muzeum Laterańskiem w Rzymie. Postać to pełna szlachetnej godności i powagi.