Mezopotamia

Około połowy XIX. wieku dokonali francuscy i angielscy uczeni (najpierwsi Botta, Place i Layard) nadzwyczaj interesujących wykopalisk w nizinie Eufratu i Tygrysu. Były to ruiny pałaców, świątyń, mnóstwo rzeźb i napisów, a nawet cała biblioteka ksiąg, spisanych na tabliczkach i walcach glinianych pismem klinowem. Poszukiwania nie zostały jeszcze dotychczas ukończone, a bliższem poznaniem tych zabytków zajmuje się osobna umiejętność historyczna, assyryologią zwana. Przekonano się, iż mamy tu do czynienia z bardzo starożytną, zupełnie od egipskiej odrębną cywilizacyą oryentalną, której początki sięgają aż do 4000 lat przed Chrystusem.

Kolebką tej cywilizacyi była starożytna Chaldea między dolnym biegiem rzek Eufratu i Tygrysu leżąca, gdzie się zachowały ruiny, a nawet imiona może najstarszych miast na świecie, jak: Ur, Uruk, Larsa, Sirgulla. Chaldejczycy jednak byli już przybyszami semickiego szczepu, a najstarsze przez nich zawojowane plemiona nieznanego pochodzenia, nazywały się same Sumiro-Akadami. W przeciwieństwie do Egiptu, materyałem budowlanym była tu cegła suszona lub wypalana; przyspieszyło to zniszczenie, jednak z zachowanych resztek można odtworzyć kształt i zarysy świątyń i pałaców. Zastosowane do chaldejskiego kultu gwiazd, świątynie były to wielkie budowle ceglane czworoboczne, wznoszące się wysoko w piętra coraz mniejsze nakształt olbrzymich stopni lub teras, dostępnych zapomocą schodów. Ruiny tak zw. wieży Babel są także resztką chaldejskiej świątyni bożka Baala. Pałace chaldejskie składały się z wielkiej liczby podwórców, otoczonych długiemi a wąskiemi budowlami krytemi. Ściany wewnętrzne i zewnętrzne powlekano gipsem lub asfaltem, w Assyryi także kamiennemi płytami. Służyły do tego celu także wypolerowane cegły nakształt nowoczesnych dachówek i kafli mozaikowych. Tylko w bardzo małej ilości zachowane dzieła rzeźby chaldejskiej okazują nadzwyczajną dbałość o szczegóły i drobiazgowe wykończenie. Słynne były rzeźby na drogich kamieniach, pieczęcie z wklęsłymi obrazami, które następnie odbite w miękkiej glinie występują jak wypukła rzeźba. Te pieczęcie, tak zwane gemmy i walce chaldejskie, noszono często jako amulety. Najbardziej lubiano przedstawiać w obrazach walki mitycznych bohaterów z demonami i dzikiemi zwierzętami. Treść taka nie pozostała bez wpływu na formy, pełne gwałtownych ruchów i walki. Chociaż chaldejska sztuka, podobnie jak egipska, dąży do oddania prawdy natury, ale wykonaniem różni się od niej stanowczo. Nie ma tu wcale owego idylicznego spokoju i sztywnej, zimnej powagi, utwory chaldejskie nietylko żywością ruchu, lecz i dziwacznymi kształtami, połączeniem ciał ludzkich z głowami zwierzęcemi i dodaniem skrzydeł, dowodzą bujniejszej fantazyi i wchodzą w sferę fantastyczności. Dziś jeszcze nie znamy rozwoju sztuki chaldejskiej, lecz owe gliniane, brązowe lub kamienne figurki i rzeźby, przeważnie znalezione w Teloch, a znajdujące się w Luwrze, są pod względem technicznym znacznie doskonalsze, niż podobne dzieła egipskiej sztuki. Pomimo spokojnej postawy, wszystkie odznaczają się męskim, pełnym siły i woli charakterem; głowy o rysach wybitnie indywidualnych, ręce, a zwłaszcza fałdy sukien dokładnie wystudyowane.

Spadkobiercami kultury chaldejskiej byli światowładzcy assyryjscy, którzy począwszy od Assurnasirpala r. 885 prz. Chr. aż do niesłusznie osławionego Sardanapala, rozwijali nieznaną przedtem nigdy wspaniałość ’ i przepych na swoim dworze w Niniwie. Ruiny tego olbrzymiego miasta zostały w najnowszych czasach odkopane na lewym brzegu Tygrysu niedaleko dzisiejszego Mossulu w trzech miejscowościach: Nimrud, Korsabad i Kujundżik. Na wszystkich zwaliskach znać wyraźne ślady pożaru, który je zniszczył; same ściany ceglane po większej części zniknęły i w proch się rozsypały, tylko kamienne i alabastrowe płyty, któremi ściany były wewnątrz i zewnątrz wyłożone, zachowały się tak, jak upadły niegdyś na tern samem miejscu i umożliwiły przez to poznanie planu pałaców assyryjskich. Wiele tych płyt i płaskorzeźb znajduje się dziś w Brytyjskiem muzeum w Londynie, a na niektórych widzimy nawet obrazy pałaców i świątyń na kształt piramid stopniowych, obrazy kolumn, opartych na grzbietach zwierząt lub ozdoby architektoniczne. Pałace assyryjskie były więc tylko dalszem rozwinięciem chaldejskiej architektury. Na wysokich podmurowaniach zamykały potężnej grubości ściany wiele podwórców wewnętrznych, z których wchodziło się do długich, lecz wąskich komnat. U wejścia stały kolosalne figury lwów i byków o głowach ludzkich, a wszędzie u dołu na tablicach alabastrowych, pokrywających mury, wyrzeźbione były rozmaite sceny z życia królów, walki i polowania, ofiary, uczty i zabawy. Nie wiemy zupełnie, jak wyglądały górne piętra i dachy tych pałaców, za to jednak zdaje się nie ulegać żadnej wątpliwości, iż sztuka sklepienia była już Assyryjczykom znaną, chociaż przez późniejsze ludy aż po czasy rzymskie zupełnie została zapomnianą.

Rzeźba i malarstwo służyły wyłącznie dla celów architektury. Szczególniej odrzwia, czyli t. zw. portale bogato przyozdabiano malowanemi, a następnie wypalanemi cegłami lub rzeźbami. Widzimy tu więc potężne postacie kapłanów, skrzydlatych demonów, pół ludzi i pół-zwierząt, pogromców lwów. Ludzkie postacie silnie wypukłe, często zupełnie występują ze ściany, ale brak im zrozumienia ruchu, dlatego zwykle widzimy nogi w profilu, a piersi i głowę w całej szerokości. Przesadnie uwydatniano mięśnie. które przez to wydają się jakby nabrzmiałe, a przepisy ceremoniału religijnego nakazywały widocznie ściśle oddawać najdrobniejsze cząstki stroju i ozdób, a zwłaszcza utrefienie włosów na głowie i brodzie. Assyryjczycy lubowali się w jasnych barwach. Postacie były zwykle żółte na tle niebieskiem, uboczne przedmioty malowano barwą zieloną, a wszelkie ornamenty białą i czerwoną.

Pomimo tego niewielkiego wyboru, dodawały barwy wiele urozmaicenia, a nawet oryginalnego blasku rzeźbie assyryjskiej, a na zachowanych resztkach utrzymały się w dawnej świeżości. Sztuka chaldejsko-assyryjska daleko silniejszy wpływ wywarła na inne ludy starożytne, niż egipska. Szczególniej ludy semickie Małej Azyi i Syryi korzystały z niej pośrednio lub bezpośrednio i dzieliły się nią z ludami, dalej na zachód już w Europie osiadłymi.