Architektura rzymska

W dziełach sztuki rzymskiej niema znamion samoistnego rozwoju, wszędzie dostrzega się wiele śladów obcych wpływów; szczególniej było im uległe budownictwo rzymskie. W najdawniejszym okresie naśladowano we wszystkiem Etrusków, w późniejszych czasach przejmowano się ogólnie greckimi wzorami. O kształcie i przeozdobieniu świątyń etruskich zachowały się tylko wiadomości w dziełach rzymskich autorów, natomiast w dosyć wielkiej liczbie utrzymały się aż do dnia dzisiejszego grobowce etruskie. Bramy prowadzące do ich wnętrza są łukowo sklepione, co się tu po raz pierwszy w ogóle pojawia. Sklepienie to składa się z szeregu kamieni w kształcie klina ociosanych i trzymających się własnym ciężarem. Łuk etruski przyjęty i udoskonalony przez Rzymian, jest nowym szczegółem konstrukcyi architektonicznej, nieznanej poprzednio. Z łuku powstało sklepienie łukowe, czyli kolebkowe albo żłobiaste. Najznakomitszym i najstarożytniejszym przykładem takiego sklepienia jest tak zwana Cloaca maxima, główny kanał rzymski, pochodzący z czasów Tarkwiniuszów z VI wieku przed Chr. W średnich wiekach pod gruzami starożytnych budowli zaginął ślad tego kanału. W najnowszych czasach odkryto go prawie przypadkiem na starożytnym rynku rzymskim Forum Romanum.

Z początku używano sklepień tylko przy budowie kanałów, wodociągów, bram, mostów i wiaduktów. Później zastosowano je także w mieszkaniach i wspaniałych budowlach publicznych, jak w świątyniach, termach (łaźniach), amfiteatrach i t. p. Oprócz sklepienia kolebkowego wynaleźli Rzymianie także sklepienie krzyżowe i baniaste albo kopułowe. Było to dalszem rozwinięciem sklepienia łukowego.

Powała kolebkowa ma w przekroju wypukłość półkolistą i bywa często wzmacnianą podłęczami łuki umieszczone w pewnych odstępach i wspierające powałę). Dwa żłobiste sklepienia przecinające się pod prostym kątem na czworobocznej przestrzeni tworzą sklepienie krzyżowe. W miejscach, gdzie się sklepienia przecinają, tworzą się krawędzie zwane żebrami. Dzielą one sklepienie na cztery trójkąty łukowe.

Trzeci rodzaj sklepienia stanowi powała baniasta czyli kopulasta. Kopuła ma postać wydrążonej półkuli i powstała w ulubionych przez Rzymian budowlach kolistych. Kopuła w połowie przecięta używana była często jako sklepienie w półkolistych niszach zwanych absydami. Do takich sklepień dodali Rzymianie jako oparcie i ozdobę słup grecki i w tern połączeniu rzymskiego sklepienia z grecką kolumnadą leży cecha charakterystyczna rzymskiej architektury.

Słupów używano odtąd nietylko dla wsparcia arkad i sklepień w bazylikach i pałacach rzymskich, lecz także często jako dekoracyę zewnętrznych ścian olbrzymich budowli umieszczano słupy rozmaitych stylów, jedne nad drugimi na coraz wyższych piątrach i przedzielano je odpowiedniem belkowaniem, tworzącem gzyms ozdabiający fasadę. Czasem tylko półsłupy lub pilastry (słupy o poziomym przekroju prostokątnym) wystawały ze ścian zewnętrznych. Pięknym zabytkiem tak ozdobionej fasady starożytnego pałacu jest teatr Marcellusa w Rzymie, przez Cezara zaczęty a przez Augusta dokończony. Na dolnych doryckich półsłupach umieszczono tam na piętrze całe szeregi jońskich kolumn. Jeżeli wysokość słupów była za mała w stosunku do budowli, wówczas ponad belkowaniem budowano niskie pilastrami ozdobne półpiętro zwane attyką.

Rzymianie najchętniej używali korynckich słupów. Ich bogate kapitele przyozdobiła rzymska sztuka jeszcze bardziej stwarzając tak zwany kompozyt albo rzymski kapitel złożony. Ponad dwoma szeregami wdzięcznie odchylonych liści akantu umieszczono jońskie woluty. Tak powstała nowa głowica, najbogatsza i najwspanialsza. Także podparcie wieńczącego gzymsu małymi trójkątnymi wspornikami, czyli tak zwanemi konsolami, również liśćmi akantu ozdobnemi, było wynalazkiem Rzymian. Odstępy między konsolami wypełniono pięknie rzeżbionemi różami. 

Przegląd historyczny. Z czasów rzeczypospolitej rzymskiej zachowały się tylko pomniki budowli do publicznego użytku służących. Ruiny grobowców przy Via Apia (cmentarz rzymski) n. p. grobowiec Cecylii Metelli, Scypionów, columbaria, tjj. budynki okrągłego kształtu z licznemi niszami, w których umieszczano urny z popiołami zmarłych, a prócz tego ruiny olbrzymich wodociągów w pobliżu wiecznego miasta są wspaniałymi pomnikami z owych czasów. 

Od chwili podbicia Grecyi przez Rzymian, t. j. około roku 150 przed Chr., wpływ sztuki greckiej stał się silniejszym i ogólniejszym. W tym czasie zaczęto budować pierwsze wspaniałe świątynie w stylu greckim. Z końcem republiki znikała coraz bardziej nawet i w świeckich budowlach dawna prostota, ustępując miejsca niewidzianemu dawniej przepychowi.

Teatr zbudowany w roku 58 przed Chr. przez Markusa Skaurusa a mogący pomieścić 80 tysięcy widzów, był wprawdzie drewniany, lecz płytami ze złota, srebra i kości słoniowej wykładany i ozdobiony niezmierną ilością marmurowych kolumn i posągów spiżowych. W trzy lata później wzniósł Pompejusz pierwszy teatr z kamienia, przeznaczony dla 40 tysięcy widzów. Cezar wybudował pierwszy amfiteatr pokryty olbrzymim jedwabnym namiotem dla ochrony od słońca, on także rozszerzył i przyozdobił circus maximus w którym mogło się pomieścić przeszło 150 tysięcy osób. Oprócz tego zbudował na forum romanum sławną basilica Julia. Olbrzymi prostokąt 101 metrów długi a 49 metrów szeroki, podwójnym rzędem słupów wspierających arkady otoczony, stanowił najwspanialszy gmach publiczny w środku starożytego Rzymu, Tu odbywały się posiedzenia senatu i komicyów.

Ogniskiem politycznego życia Rzymian i całego świata starożytnego było przez długie wieki Forum Romanum główny rynek Rzymu, miejsce zgromadzeń ludu w kotlinie między Kapitolińskiem a Palatyńskiem wzgórzem. W XIX. wieku dopiero odkopano i zbadano naukowo wszystkie ruiny starożytnych budowli, w tern miejscu się znajdujących. Pochodzą one przeważnie już z epoki cesarstwa. Od strony zachodniej u stóp Kapitolińskiego wzgórza, oparty o ścianę równie starożytnego Tabularium (archiwum państwa), wznosi się portyk dwunastu bogów miejskich, (Dii consentes). Miały to być posągi bóstw podbitych przez Rzymian ludów, sprowadzone do stolicy państwa. Obok przechodzi droga na Kapitol, na której dziś jeszcze zachował się starożytny bruk bazaltowy. Trzy korynckie słupy obok na podmurowaniu to resztki świątyni Vespazyana, z r. 80. po Chr. Dalej na prawo świątynia Concordii, w której senat rzymski odbywał posiedzenia. Dziś tylko podmurowanie pozostało. Za to w całej piękności zachował się łuk tryumfalny Septima Se ver a zbudowany w r. 203 po Chr., na pamiątkę zwycięztwa nad Partami i Arabami; w rzeźbie na ścianach przedstawiony jest pochód tryumfalny wojsk rzymskich. Obok na lewo zbudowana przez Cezara trybuna czyli mównica (rostra). Była to budowla wysoka na 3 m., długa na 24 m., a szeroka na 10 m. Ustawiano na niej posągi zasłużonych obywateli, z przodu zdobiły ją dwa szeregi dziobów okrętowych a u wstępu do niej dwie marmurowe balustrady rzeźbione z czasów Trajana. W pobliżu mównicy wznosił się słup milowy rzymski, niejako symbol środkowego punktu całego państwa rzymskiego. Od niego liczono oddalenie na wszystkie strony olbrzymiego imperyum.

Na zachód od mównicy wystercza dziś jeszcze ośm słupów z podmurowania świątyni Saturna, która od najdawniejszych czasów republiki służyła jako skarbiec państwa. Od Saturna świątyni na wschód, oddzielona tylko wązką drożyną Vicus lugarius, wznosiła się owa wspaniała już wyżej opisana Basilica Julia z ogromnym przepychem za cesarza Augusta wykończona. Bazyliki były to zazwyczaj ogromne prostokątne budowle, które służyły jako miejsca zebrań ludowych, sądów, lecz przedewszystkiem jako hale targowe. We wnętrzu przez całą długość gmachu dwa lub więcej rzędów słupów wspierają powałę, w której środku był wielki otwór prostokątny dla powietrza i światła.

W tylnej wązkiej ścianie była zazwyczaj półkolista absyda a w niej podmurowanie, zwane trybunałem z krzesłem edyla plebejskiego, czuwającego nad porządkiem publicznym. Basilica Julia była ze wszystkich stron otwarta i drogami otoczona, wzdłuż niej na Forum od strony północnej szła Via Sacra, droga łącząca Palatyn z Kapitolem. Tędy szły wszystkie pochody tryumfalne zwycięzców, udających się na Kapitol dla złożenia ofiary Jowiszowi. To też monarchowie rzymscy ozdobili ją całym szeregiem łuków tryumfalnych, z których zachowały się tylko już poza obrębem Forum od strony wschodniej dwa: łuk Tytusa, pomnik zwycięstwa nad żydami i zburzenia Jerozolimy w r. 70 po Chr., a dalej już u stóp Palatynu łuk Konstantyna Wielkiego na pamiątkę zwycięstwa odniesionego nad rywalem Maxentiusem przy moście Ponte Molle w r. 311 po Chr., w którem chrześciańska pomoc przeważyła i odtąd ustały prześladowania. Obydwa łuki ozdobione są dobrze zachowanemi rzeźbami.

Świątynia Kastora, z której zachowały się trzy piękne słupy, okrągłe podmurowanie świątyni Vesty i ruiny mieszkania Westalek w dalszym ciągu od strony południowej ograniczają Forum Romanum; od strony północnej zachowały się nieznaczne resztki świątyni Juliusza Cezara (Aedes Divi Julii), świątynia Faustyny i Antoniusza i olbrzymie sklepienia Bazyliki Konstantyna, które śmiałością konstrukcyi wzbudzały podziw w mistrzach odrodzenia w XVI. wieku i były wzorem dla budowy kościoła św. Piotra.

Najwspanialsze budowle powstały za czasów Augusta; był to prawdziwie złoty wiek architektury rzymskiej. Ze wszystkich ówczesnych pałaców i świątyń najwspanialszym był Panteon, wzniesiony przez przez Agryppę, zięcia Augusta. Jest to okrągła świątynia o średnicy 67 metrów i takiej samej wysokości o kopulastem sklepieniu. Tylko przez okrągły otwór u szczytu dostaje się światło do wnętrza. Ściana okrągła wewnątrz podzielona jest na 7 części niszami na odmianę już to półkolistemi, już to czworokątnemu Między temi wgłębieniami stoją przy ścianie kolumny korynckie, po dwie w każdem miejscu, dźwigające gzyms biegnący do koła. Nad gzymsem wznosi się atyka, a nad nią wspaniałe wnętrze kopuły, kasetonami ozdobione.

Pierwotnem przeznaczeniem tej w r. 27. przed Chr. przez Agrypę zięcia Augusta wzniesionej budowli, była wielka sala zebrań przed wejściem do teatrów publicznych, lecz zaraz po skończeniu zamieniono ją na świątynię i dodano wspaniały przedsionek z tympanonem opartym na 16-tu korynckich słupach. W r. 669 poświęcono panteon jako kościół pod wezwaniem Matki Boskiej Męczenników (Santa Maria ad Martiros), gdyż na 28 wozach przywieziono relikwie świętych męczenników za wiarę i złożono tutaj. Spiżowe pomniki zdobiące tympanon zabrano jednak i ulano z nich no dział dla zamku św. Anioła. Pozostało tylko wspaniałe wnętrze wyłożone płytami marmurowemi i słupy z żółtego, o głowicach i podstawach z białego marmuru. Panteon, to najpiękniejszy i najlepiej zachowany zabytek starożytnego Rzymu, zadziwia on skończoną doskoncłością harmonii wszystkich części swoich w ogóle i w szczególe. Dziś Panteon jest grobowcem zasłużonych ludzi. Spoczywają tam: mistrz odrodzenia Rafael i twórca nowoczesnego państwa włoskiego król Wiktor Emanuel.

Po cesarzu Auguście, który miał się prawo tern szczycić, że Rzym ceglany zamienił na marmurowy, długi czas leżała odłogiem sztuka budowlana; dopiero za Flawiuszów zaczyna się ponowny okres świetności rzymskiej architektury. Z tych czasów pochodzi największy pomnik starożytnego świata Colosseum. Przez Wespazyana zaczęty a przez Tytusa w r. 70 po Chr. skończony amfiteatr Flawiański (Colosseum) przeznaczony był na walki gladyatorów i dzikich zwierząt. Do koła eliptycznej areny .wznoszą się w lukach coraz obszerniejszych coraz wyższe rzędy siedzeń dla 80.000 widzów. Pod niemi ciągną się dokoła sklepione korytarze. Zewnętrzny mur kolisty z trawertynu (rodzaj kamienia rzymskiego) zbudowany, dzielił się na cztery piętra, z których trzy niższe tworzą po 80 na zewnątrz otwartych arkad (łukowych sklepień) a najwyższe miało tylko zwykłe okna. Między arkadami ozdabiały ścianę zewnętrzną na I. piętrze półsłupy doryckie, na II. jońskie, na III. korynckie a na IV. między oknami pilastry o kapitelach korynckich.

Colosseum służyło w średnich wiekach jako kamieniołom dla wszystkich przystępny, lecz choć je przez setki lat w barbarzyński niszczono sposób a dziś już tylko północna część lepiej się zachowała, zawsze jest ono największym pomnikiem świata starożytnego.

Z czasów Flawiuszów pochodzi także łuk Tytusa, a z późniejszych łuk tryumfalny Konstantyna, obydwa wyżej opisane.

Olbrzymią ruiną z czasów Hadryana jest dzisiejszy zamek św. Anioła, niegdyś mauzoleum (grobowiec) Hadryana. Na czworokątnem podmurowaniu wznosi się jakby potężna kolista wieża, cała z ciosów trawertynu zbudowana. Na szczycie, gdzie później ustawiono statuę Archanioła Michała, stała w starożytności kwadryga (posąg cesarza powożącego 4 końmi). We wnętrzu obszerny korytarz wznoszący się w linii śrubowej prowadzi do sali grobowej, w której pochowany był cesarz Hadryan w porfirowym sarkofagu.

Z innych zabytków rzymskiego budownictwa zasługują jeszcze na uwagę liczne ruiny pałaców cesarskich na wzgórzu Palatyńskiem (pałac Augusta. Tyberyusza, dom Liwii, pałac Flawiański), niezupełnie odkryte jeszcze ruiny złotego domu Nerona, liczne bazyliki i termy. Za czasów Trajana powstała olbrzymia pięcionawowa Basilica Ulpia i osobne Forum Trajana. Niedaleko drogi Via Apia, wznoszą się kolosalne ruiny term Caracalli. Miały one setki rozmaitych komnat, kąpieli zimnych i ciepłych, wspaniale ozdobionych sal do zabaw, oddziałów gry, ćwiczeń gimnastycznych, czytelni. W ruinach tych znaleziono wiele znakomitych posągów (między nimi był najznaczniejszy byk farnezyjski. Herkules i Flora, wszystkie w muzeum Neapolitańskiem obecnie).

Jeszcze obszerniejsze były termy Dioklecyana. Imponujące ruiny tej budowli wznoszą się dziś jeszcze w pobliżu dworca kolei żelaznej w Rzymie. Część ich najlepiej zachowaną o sklepieniach opartych na olbrzymich słupach granitowych przemienił mistrz XVI. w. Michał Anioł na kościół Santa Maria degli Angeli (Matki Boskiej Anielskiej). Ze znalezionych tam i gdzieindziej posągów i rzeźb w bronzie utworzono w najnowszym czasie muzeum starożytne w tych termach. Olbrzymiego znaczenia dla poznania sztuki starożytnej są wykopaliska Pompejańskie. Nigdzie na całym świecie nie ma podobnego miejsca jak w Pompei, gdzie miasto starożytne rzymskie, zniszczone w jednej chwili przez straszny wybuch Wezuwiusza, odkopane po 18 wiekach przedstawia się zdumionemu widzowi we wszystkich szczegółach tak, jak gdyby dopiero wczoraj opustoszało. Pompei było w czasach rzymskich zamożnem miastem handlowem. Położone w czarownej neapolitańskiej zatoce u stóp wspaniałego, a w owym czasie bujną południową roślinnością pokrytego Wezuwiusza nad ujściem rzeki Sarnus do morza, posiadało wyborny port i około 30.000 ludności bogatej i ruchliwej, trudniącej się uprawą wina i jarzyn, jakoteż handlem i wywozem tych płodów przyrody. Łagodny klimat i czarująca przyroda zwabiały także rody dostojnych Rzymian, którzy tu budowali sobie piękne wille. Trzęsienie ziemi w r. 63 po Chr. było pierwszą zapowiedzią strasznej klęski i zburzyło wiele domów w mieście. Ledwie rozpoczęto budowę, gdy 24. sierpnia 79 r. po Chr. nastąpił ogromny wybuch wulkanu i w jednej chwili zasypanie całego miasta najpierw drobnym żwirem do wysokości 2 metrów, a ponad tern również na dwa metry wysoką warstwą popiołu. Dzięki tej okoliczności stało się możebnem także dokładne odkopanie Pompei, przeciwnie jak w innem równocześnie zasypanem miasteczku Herkulanum, gdzie żwir i popiół razem zmieszane, utworzyły z czasem twardą kamienną masę, trudną do odróżnienia i odbicia od murów. Po zasypaniu wysterczały z popiołu wyższe części budowli, które z czasem zniszczone zostały a przytem zabrano się zaraz do wydobywania cenniejszych przedmiotów a przedewszystkiem marmuru. Mieszkańcy uciekli w większej części z wyjątkiem 2.000, które zaraz w pierwszej chwili zginęły. Szkielety ich znaleziono, a kilkanaście z nich widzieć można dziś jeszcze w muzeum pompejańskiem. W średnich wiekach zginęło Pompei z powierzchni ziemskiej; właściwe wykopaliska rozpoczęto w r. 1748, z przerwami trwały one do czasów panowania króla Murata (1808—1815) za którego odkopano Forum, teatr i ulicę grobowców. Lecz dopiero uczony włoski Giuseppe Fiorelli wprowadził w r. 1861 rozumną i metodyczną organizacyę wykopalisk, które już dotychczas odkryły połowę miasta; oznaczono dokładnie mury obwodowe i odko-. pano wszystkie publiczne i prywatne budynki przy dwóch głównych ulicach przecinających na krzyż miasto, strada Stabiana i Strada di Nola. Obok wielu innych, wielkie zasługi około dokładnego poznania tych wykopalisk położył niemiecki uczony August Mau. 

Z licznych budowli pompejańskich zasługują na wymienienie przedewszystkiem Forum, bazylika, świątynia Apollina, świątynia Jowisza, Macellum (hala targowa), dom Eumachi i (magazyn wełnianych towarów), Strada dell'Abbondanza (piękna ulica), Forum Triangulare, Palestra (budynek dla ćwiczeń gimnastycznych) teatr, koszary gladyatorów, termy Stabiańskie i liczne domy prywatne, ozdobione jeszcze freskami (malowidłami ściennemi i posagami, które jednak po największej części już stąd wywieziono i umieszczono w osobnym oddziale wielkiego muzeum narodowego w Neapolu.

Z całą dokładnością można było dopiero teraz poznać dom rzymski. Stosownie do zamożności właściciela, bardzo rozmaitych rozmiarów zajmował on prostokąt albo w bezpośredniem zetknięciu z innymi domami ulicy miejskiej, lub wolno stojący ze wszystkich stron dostępny. W tym wypadku nazywał się insula t. j. wyspa. Na zewnątrz bez wszelkich ozdób a nawet okien, całą swoją piękność rozwijał we wnętrzu. Pierwsza część domu atrium, pokryta była dachem, który ze wszystkich czterech stron ku środkowi opadał i tu tworzył wielki czworokątny otwór. Pod nim w kamiennej posadzce było płytkie, również czworokątne wgłębienie, impluvium, w którem zbierała się woda deszczowa i odpływała stąd rurami do cysterny, lub na ulicę. Krótka i wązka sień (fauces lub Protyron) łączyła atrium z ulicą. Drzwi były albo tuż przy ulicy lub zamykały sień od wnętrza, w tym wypadku zostawiały wolną niezamkniętą przestrzeń od ulicy zwaną vestibulum. Przy głównych ulicach są po obu stronach głównego wejścia sklepy. Atrium dokoła otaczają małe pokoiki (cellae) jak sypialnie i spiżarnie. Środek domu zajmowała wielka sala otwarta zwana tablinum łącząca atrium z peristylium, czyli z ogrodem, otoczonym zwykle dokoła kolumnadą. Dokoła peristylu mieszczą się inne części mieszkania a więc cubicularia (sypialnie), triclinia (jadalnie), a w tylnej części otwarty salon t. zw. exdra, kuchnia, spiżarnia, czasem jeszcze ogród i tylne wyjście (posticum).