Monety książąt lenników Polski

W epoce która nas w tern miejscu zajmuje, Polska miała dwa Księstwa prawem lennem sobie podległe, które obowiązane były swoją monetę do stopy koronnej stosować, i znamię swej zależności od Polski na niej zamieszczać. Pieniądze zatem tych księstw na równi z miejscowemi u nas w obiegu będące, wchodzą w zakres numizmatyki Polskiej. Takiemi Księstwami były Pruskie i Kurlandzkie.

Księstwo Pruskie

Już od roku 1486 Wielcy mistrzowie Krzyżaccy byli lennikami Korony Polskiej z części Prus, która po zakończeniu wojny z Królem Kaźmirzem Jagiellończykiem w ich dzierżeniu była pozostawioną. Wyłamywali się oni od tego przy każdej sposobności, otwarcie nawet z bronią przeciw Królowi występując. Taką otwartą wojnę prowadził jeszcze ostatni mistrz tego zakonu Albert Margrabia Brandeburski przeciw Zygmuntowi I-u, którego nawet był siostrzeńcem i dopiero w roku 1525 stanął ostateczny pokój między nim a Królem, na mocy którego część Prus pod zwierzchnictwem zakonu będąca jemu i jego następcom aż do wygaśnienia jego rodziny przyznaną została prawem lennem z tytułem Książęcym, a on sam jako Książe Pruski hołd wierności Koronie Polskiej zaprzysiągł. Za herb nowemu Księstwu nadany został orzeł z literą S na piersiach.

W następnym roku tenże Albert przyjąwszy wyznanie Lutra zrzucił kaptur, zakon Krzyżacki w Prusach rozwiązał, a niedługo potem pojął w małżeństwo Dorotę Królewnę Duńską. Albert umarł w roku 1568, syn jego Albert Fryderyk niedołężny i upośledzony na umyśle z woli ojca zostawał pod opieką Margrabi Jerzego Fryderyka, który i księstwem Bruskiem za swego pupilla zarządzał. Księstwo to miało się wrócić do Korony, bo słabowity Albert Fryderyk nie obiecywał zostawienia po sobie potomstwa.

Aby temu przeszkodzić, Margrabia Joachim z linii Elektorskiej przy pomocy Niemieckiego Cesarza tyle wymógł na królu Zygmuncie Auguście, że w roku 1569. dopuszczony został do lenna w Prusach, na przypadek bezpotomnego zejścia księcia Alberta Fryderyka, i jako spółlennik przysięgę wierności królowi na sejmie Lubelskim przez swoich posłów wykonał.

Do tej okoliczności odnosi się bardzo rzadka srebrna moneta wybita przez Elektora Brandeburskiego w roku 1569, na której tenże już się zatytułował Pruskim Książęciem.

Umarł Albert Fryderyk w r. 1618 bezdzietny, ale z powodu obłąkania w jakiem się znajdował jego umysł, zarząd w księstwie zaraz po śmierci ojca oddano opiekunowi obłąkanego Jerzemu Fryderykowi z tytułem Administratora, który to zarząd sprawował aż do swej śmierci zaszłej w roku 1603. Zarządzali jeszcze Księstwem Pruskiem w charakterze Administratorów Margrabiowie Joachim Fryderyk do r. 1608, a po nim Jan Zygmunt, który doczekawszy się śmierci Alberta Fryderyka tytuł Księcia Pruskiego otrzymał.

Przez cały ten czas Prusy jako państwo lenne stosować się musiały pod względem mennicznym do Ordynacyi obowiązujących w Koronie. Owszem na zjeździe Malborskim w roku 1528, na którym moneta dla prowincyi Pruskiej przez Króla Zygmunta I-o została ustanowioną, znajdowali się i Alberta Książęcia Pruskiego wysłańcy. To też pieniądze wybijane w Królewcu przez Książąt Pruskich miały w Koronie obieg upoważniony, a w wykopaliskach monet spółczesnych na równi z miejscowemi u nas się znajdują.

Monety Alberta pierwszego Księcia Pruskiego

Bicie pieniędzy lenniczych przez tego książęcia w Królewcu rozpoczęło się w roku 1529, zaraz po wydaniu piśmiennego przywileju na otwarcie mennicy Toruńskiej, w którym dopiero oznaczoną została dokładnie stopa każdej w Prusach wybijać się mającej monety. W ogólności wszystkie znane pieniądze tego Książęcia dadzą się podzielić na dwie epoki. — Pierwsza zajmuje czas od r 1529. do 1548. czyli do śmierci Króla Zygmunta I-o a druga idzie od roku 1550 do 1563, bo z pięciu ostatnich lat życia Książęcia Alberta, żadnej jego monety nie znamy. Pieniądze z pierwszej epoki są w ogólności pospolitsze niż z drugiej. Znamy ich 5. rodzajów, mianowicie: denary, szelągi, grosze, trojaki i szostaki. — W drugiej epoce bito także wszystkie wymienione wyżej drobniejsze sztuki, szostaków tylko jak się zdaje wcale w tym czasie nie wybijano.

Denary

Wszystkie były bite według jednego wzoru; z orłem księstwa z jednej, a cyfrą książęcia z drugiej strony. W pierwszej epoce nie kładziono na nich daty, podobnie jak na wszystkich Zygmuntowskich; z drugiej epoki znane są z lat 1556, 1558, 59, 60 i 1563.

Szelągi

Różnią się od denarów napisem otokowym godła po obu stronach monety otaczającym, a z tąd i większym od denarów rozmiarem. Z pierwszej epoki znamy je tylko z lat 1529, 30 i 31; z drugiej znacznie dłuższy przedstawiają szereg, bo z wyjątkiem roku 1555. stanowią ciąg nieprzerwany od r. 1550 do 1560.

Grosze

Bicie groszy rozpoczął Książe Albert także z rokiem 1529, ale okazy z tego roku dosyć są rzadkie. Zwykle po zbiorach można widzieć grosze Albertowskie dopiero od roku 1530 i idą aż do ostatniego roku panowania Króla Zygmunta I-o to jest do r. 1548, z wyjątkiem tylko roku 1536 z którego grosz taki nie jest mi znany. W tym szeregu popiersie Książęce w czworakim przedstawia się rysunku. — Najpierwszy rysunek popiersia z przyciętą brodą i w zbroi bez naramienników przedstawia grosz z roku 1529, który się też od innych bardzo pod tym względem wyróżnia. Drugie również z przyciętą brodą, ale w zbroi z naramiennikami, widzimy na groszach z lat 1530 do 1540. — Grosze z roku 1541, 1542 i 1543, mają popiersie z długo zapuszczoną brodą, ale dolna warga na nich nie jest jeszcze zapadła. — Na groszach zaś bitych od roku 1544, rysy twarzy książęcej są podeszłe, z mocno zapadłą wargą. Podobne popiersie, może nieco bardziej wyraziste widać na groszach z drugiej epoki które są znane z lat 1550, 1551 i 1558; te w ogólności a szczególniej pierwsze dwa dosyć rzadkie.

Trojaki

Rozpoczynają się dopiero z rokiem 1530, i z drugim rysunkiem popiersia, które następnie tym samym jak na groszach ulega zmianom. W pierwszej epoce ich szereg kończy się także z rokiem 1548, ale w nim brak lat 1532, 1536 1547. Zwykle są cieńsze, i dla tego większe na pozór od Zygmuntowskich, jedynie trojak z roku 1530 czyni od tego wyjątek, ten bowiem w swoich wymiarach odpowiada zupełnie spółczesnym trojakom ziem Pruskich bitym na rachunek królewski. Z drugiej epoki trojaki znamy tylko z roku 1550 i 1558, rzadsze jeszcze od groszy.

Szóstaki

Te bite były w latach 1530, 31, 34 i 35 z popiersiem według powtórnego rysunku. Na stronie odwrotnej bardzo podobne szóstakom Króla Zygmunta I, mają obok orła literę K jako znak Królewieckiej mennicy, i cyfrę Josta Decyusza zwierzchniego nadzorcy nad wszystkiemi mennicami w Prusach. Z innych lat szóstaki Alberta nie są znane.

Jest to moneta bardzo piękna, i nie pospolita, z roku zwłaszcza 1530 i 1531 rzadsze są jeszcze od Zygmuntowskich. Lubownicy jednak zbiorów numizmatycznych mniej się za niemi ubiegają. Cały szereg monet Książęcia Alberta okazuje i zasób środków, i systematyczne prowadzenie mennicy w Królewcu. Monety z dobrego srebra bite, jakiemi były głównie trojaki, w ciągu lat 19 w trzech tylko latach doznały w biciu przerwy, czem się żadna mennica z Koronnych wówczas poszczycić nie mogła.

Monety Książęcia Alberta Fryderyka

Z epoki pięcioletnich rządów Książęcia Alberta Fryderyka 1568—1573, wprawdzie przez jego opiekuna Jerzego Fryderyka ale pod imieniem pupilla sprawowanych, co do monet mamy tylko denary z lat 1571 i 1573. Innych pieniędzy w tym czasie w Prusach nie bito. Jest tylko mały medal z jego popiersiem, którego okaz wybity na złocie 3 dukaty wagi mający, posiadał niedgy Ignacy Zagórski, i ten dostał się do zbioru R. R. Stanu Reichla w Petersburgu. 

Monety Jerzego Fryderyka Administratora Księstwa Pruskiego

Jerzy Fryderyk Margrabia Brandeburski i Książe na Karnowie (Jaegerndorff) w Szlązku, był (jak się rzekło) opiekunem niedołężnego Alberta Fryderyka, i rządził w Księstwie Pruskiem naprzód pod jego imieniem, a następnie od roku 1573 bezpośrednio w charakterze Administratora, w którym nawet na monetach pisał się Pruskim Książęciem. Monety jego znane dopiero od r. 1586, rzeczywiście nie wchodzą w zakres czasu z którego nasze pomniki menniczne zamierzyłem czytelnikowi przedstawić; że one jednak w stopie swojej więcej się do monet Króla Stefana, jak do późniejszych Zygmunta III-o zbliżają, o tych zatem przynajmniej które się w naszych wykopaliskach częściej przytrafiają, cokolwiek tu pomówię. Takiemi są.

Trzeciaki

Znane są z lat 1586, 88, 90, 91 i od 93 do 96.

Szelągi

Z cyfrą Książęcia, Pruskim orłem, w godłach napisami stósownemi otoczonych, znane są z lat 1586, 91, 93, 96. są pospolitemi.

Grosze

Z pięknie narysowanem książęcem popiersiem z jednej, a godłem Księstwa z drugiej strony. Znajdują się bite w latach 1586, 87, 89 91, 94—97. Moneta piękna i nie zbyt pospolita.

Trojaki

Są dwojakiego rodzaju: bezpopiersiowe z orłem książęcym znajdują się tylko z rokiem 1586. Są bardzo rzadkie, i pięknie wybite. Popiersiowe znane są z lat 1588, 89 i 90, moneta równie piękna, lubo mniej jak poprzednia, od trojaków atoli Albertowskich nierównie rzadsza Oprócz tych monet których i powierzchowność, i stopa, były ściśle stosowane do monet zaprowadzonych w koronie, znane są jeszcze wybite pod stemplem Jerzego Fryderyka jako Księcia Pruskiego, talary z rokiem 1586, oraz czerwone złote z lat 1587, 90, 96 i 97 wszystkie rzadkie.

Księstwo Kurlandzkie

Oddane na lenność w roku 1562. Gotardowi Ketlerowi ostatniemu z Mistrzów Inflanckich zostawało pod jego zarządem aż do śmierci Króla Stefana. Monety w tem księstwie bite obowiązane były kłaść na stemplu herby koronne. Z tej epoki znamy następujące.

Szelągi

Znane są z lat 1570, 71, 73, 74, 75, 76 i 77, wszystkie dosyć rzadkie.

Talary

Z herbami koronnemi oraz Księstwa Kurlandyi i Semigallii, w zbiorach znane są z roku 1575 z napisem wartości 5 marek Rygskich, bardzo rzadkie. Zagórski przytoczył według I. G. Arndta opis podobnego talara z r. 1576 z oznaczeniem wartości 4½ marek Rygskich, ale takiego nieposiada żaden ze znanych mi zbiorów.