MALARSTWO LEGERA

NOWE malarstwo różni się od dawnego, poza swą formą i realizmem, przedewszystkiem samym faktem stawiania problematów i sposobem malarskiego ich przedstawienia. Malarz naturalistyczny kopjował naturę zaprawiając ją pewną dozą podświadomego artyzmu,- dla malarza »nowoczesnego« każdy obraz jest jedynie odpowiedzią na postawione sobie zgóry zadania, które wprawdzie rozwiązać można nieraz na drodze intuicyjnej, ale za to świadomość celu jest już niezbędną koniecznością. Każdy malarz jest więc również w pewnym stopniu teoretykiem i musi najpierw obraz przemyśleć a później dopiero zrealizować. »Nowe« malarstwo ma w sobie coś z matematyki, z wynajdywania i rozwiązywania równań. Tylko tego rodzaju stanowisko może być syntetycznem i ogarniającem całość, jedynie wtedy obraz może być dobrze skonstruowany, osiągnąć arytystyczną dojrzałość i zamknięcie. Ta świadomość celów jest najistotniejszą rzeczą w nowej plastyce. Dlatego wszyscy malarze modernistyczni wypowiadają się chętnie na temat swego malarstwa, posuwając się nieraz do objaśniania poszczególnych płócien. 

Jednym z malarzy o pełnej świadomości artystycznej jest Ferdynand Léger. Jego cele i sposób malowania zmieniają się wraz z ewolucją, której ulega w ciągu swej twórczości. Początkowo budował na spirali, która nadawała się najlepiej do wyra« żenią dynamizmu formy. Linia krzywa ma w sobie zawsze coś ze sprężyny, w której ukryte jest w stanie potencjalnym pragnienie rozprężenia się i wyprostowania, dynamiczne napięcie w przestrzeń i idea ruchu. Zabudowywanie obrazu na zasadzie spirali daje zawsze wrażenie niepokoju i pragnienie zmiany. Ilustruje to doskonale jeden ze starszych obrazów Légera <r. 1921> Formy plastyczne są tu poplątane w dość skomplikowany sposób, tak że obok głównej łączącej wszystko w jedną całość idei, należałoby jeszcze rozróżnić kilka układów form ciążących koncentrycznie i stanowiących w ten sposób przeciwwagę dla odśrodkowej tendencji głównego systemu. Grube linje po bokach zamykają obraz, jak ramy, i ograniczają wrażenie ruchu umiejscowiając go,- gdyby ich nie było, formy zdawałyby się lecieć w prze« strzeń. Dawniejsze obrazy Légera cechuje niezwykły dynamizm form, przy ich równoczesnej dużej komplikacji, oraz lubowanie się w jaskrawości barw. 

W ciągu kilku lat ostatnich uległ Léger dużej ewolucji, wvrażajacej się przede« wszystkiem w dążności do upraszczania kompozycji obrazów. Dzięki temu uwidacznia się lepiej autonomja i artystyczna samowystarczalność form. Równocześnie uspokaja się i koloryt celem wydobycia pełnej ekspresji używa Léger barw mniej jaskrawych, prostszych, osiągając za to soczystość i głębię. W ten sposób w miejsce kinetycznego dynamizmu zjawia się statyka. Obraz daje więc wrażenie ciała w stanie spoczynku albo łagodnego ruchu <n. p. »peniture murale«, która zdaje się płynąć, jak głęboka rzeka powoli zgóry na dół>. 

Ażeby lepiej zilustrować malarstwo Légera spróbuję »opisać« jeden z jego obrazów w sposób »szkolny«, tak jak się opisuje w wypisach gimnazjalnych obrazy Matejki. »Analizuję« więc obraz noszący datę 1927 r. Spotykamy tu cztery układy: najmniejszy (górny na lewo) o tendencji pionowej (N=S), którego przeciwwagę stanowi dolny (na prawo) o ciążeniu poziomem (ze wschodu na zachód: O W>. W ten sposób dwa te układy tworzą parę sił, która wyraża dążność do obrotu całości w kierunku zgodnym z ruchem wskazówek zegara, podkreślonym linjami łodyg.

Dwa inne samodzielne systemy (górny na prawo i dolny lewy) mają już charakter statyczny. Zadaniem, które sobie postawił Léger w tym obrazie (i w innych z 1928 r.) jest uwypuklenie form abstrakcyjnvch przez kontrast z przedmiotami. Należy to zaznaczyć, że przedmioty te nie są w żadnym razie ani realnemi przedmiotami ani ich realistycznie pojętą malarską transpozycją. Są one pojęte jako samowystarczalne i w pewnym sensie »à rebours«. Rzeczy w naturze płaskie występują tu jako wypukłe (n. p. liście) a flaszka w rzeczywistości trójwymiarowa traci u Légera głębokość. Formy płaskie przeciwstawione są wypukłym, przyczem Léger stawia w różny sposób te problemy i daje szereg rozwiązań: w układzie górnym (na prawo) płaskie koło i trójwymiarowy liść, w układzie dolnym (prawym) płaska łodyga liścia, spłaszczona forma piramidy i zachowująca swe wymiary kula it. p. Te same przeciwstawienia występują w liściach umieszczonych na grubych czarnych linjach. Należy podkreślić dużą finezję tych przeciwstawień, zaznaczoną także odpowiednim doborem barw. 

Kubizowany akt na tle pejzażu stanowi »pendant« do purystycznie pojętej flaszki z atramentem rzuconej na formy geometryczno=abstrakcyjne. Pewna dyocentrycznośc dzieląca obraz na dwie połowy jest dla niego charakterystyczna. Dwie czarne kule (większa ugóry i mniejsza w dole) mogą być uważane za punkty zaczepienia sił wyprowadzających układ ze stanu równowagi. Wydobycie rytmu tkwiącego w stre« ficznem następstwie barw i zestawień przedmiotów, twarzy ludzkiej i form geometrycznych, jest wreszcie zadaniem ostatniego reprodukowanego obrazu. 

Formy występują uLégera zawsze w stanie powiększonym. Tę skłonność swego i w ogóle nowego malarstwa tłumaczy Léger wpływem filmu. Kino przyzwyczaja oko do powiększeń. Obrazy Légera z ostáních kilku lat w stosunku do dawniejszych cechuje przedewszystkiem prostota form i barw. Od natłoczonej komplikacji przeszedł ten świetny artysta do zmniejszenia ilości form. Mimo to wrażenie jakie daje obraz nie jest mniejsze,- przeciwnie zwiększa się pole działania każdego elementu i siła całości. Równocześnie doszedł Léger do niezwykłej subtelności poczucia barw i linij i w ich sposobie przeciwstawiania łączy śmiałość barbarzyńcy z wyrafinowaniem Francuza. Jest to może wynikiem pewnej dwoistości tkwiącej w tym artyście, a będącej wynikiem jego północnego, normandzkiego pochodzenia. Léger jest zresztą zdania, że przyszłość sztuki leży w ludziach północy i że południe <z wyjątkiem Picassa) nie dostarczyło nowemu malarstwu żadnych sił. Nowa architektura n. p. rozpowszechnia się głównie na północy i jej najwybitniejsi przedstawiciele pochodzą również z tamtych krajów. 

JAN BRZĘKOWSKI