Wzajemne porównanie typów jedno imiennych

Jeżeli jest rzeczą niezaprzeczoną, że monety bezpośrednio po sobie następujące muszą mieć jakiekolwiek między sobą podobieństwo, tedy i to niepodpada wątpliwości, że monety nie tworzące chronologicznego ciągu, muszą znowu mieć coś takiego, co je wzajemnie będzie odróżniać, i co przekona, że nie mogą być téjże saméj epoki wyrobem. Zapatrywanie się z tego stanowiska na szereg monet Piastowskich nie zawsze wprawdzie może z dokładnością nauczyć, któremu z Bolesławów albo Władysławów ta lub owa monetka przypisaną być winna, (gdyż w XIII zwłaszcza stuleciu po dwóch a nawet trzech książąt jednego imienia spółcześnie w różnych stronach Polski panowało), ale okaże przynajmniéj, do którego z nich należeć może, a do którego nie należy z pewnością; a już i to jest dla badacza nie małem ułatwieniem, kiedy się jego zdanie zamiast na pięć, lub ośm, tylko na dwie albo trzy strony wahać będzie.

Od zaprowadzenia chrześcijaństwa w Polsce aż do Wacława który w Czechach ogólną zmianę monety zaprowadził, a którego pieniądze w Polsce powszechne miały przyjęcie, to jest przez przeciąg trzech wieków, mieliśmy trzech Mieczysławów, dziewięciu Bolesławów, sześciu Władysławów, czterech Kaźmirzów, trzech Leszków, dwóch Przemysławów. Na Szlązku oprócz tego było czterech Henryków, z których dwaj i w księstwie Krakowskiém władzę najwyższą piastowali. Imiona Konrada, Ziemowita, i Ziemomysła nie powtarzały się wcale. Przejdziemy zatém kolejno monety każdém z powyższych imion oznaczone.

a. Mieczysławy

Z pomiędzy Mieczysławów jeden panował w końcu X wieku, drugi około połowy XI, trzeci nareszcie w końcu XII stulecia. Przestrzeń czasu pomiędzy rządami jednego a drugiego wynosi mniéj więcéj lat 50, między rządami zaś drugiego a trzeciego lat 130.

Pomiędzy Piastowskiemi monetami siedm mamy typów noszących Mieszka, to jest Mieczysława imie, z tych jeden tylko jest dwustronnym, sześć innych brakteatami.

Dwustronny ten solidus mocno się od innych typów Mieszkowych odróżnia, i niepotrzeba nawet wprawnego oka, aby rozeznało, że do jednéj z temiż epoki należeć nie może.

Rysunek jego do rysunku Niemieckich solidów najwięcéj zbliżony, i dokładność wybicia, skłoniły mię do przyznania go raczéj Mieszkowi drugiemu niż pierwszemu, gdyż właśnie Mieszko drugi przez żonę swoję Ryxę Niemkę najwięcéj z Niemcami miał styczności.

Jeżeli zatém jest to Mieszka drugiego pieniądz, tedy sześć innych już tylko do samego Mieszka trzeciego należeć mogą. Plan wprawdzie na nich wielce jest rozmaity, trzy nawet z pomiędzy nich osobliwszym w całéj numizmatyce średniowiekowéj przykładem hebrajskie napisy noszą na sobie, ale zresztą w samém techniczném szczegółów rysunkowych wykonaniu a mianowicie też w ogólném wejrzeniu czyli stylu, zupełnie są sobie podobne. Wszystkie też w wykopaliskach razem się znajdowały.

b. Bolesławy

Szereg Bolesławów rozpoczyna się z początkiem XI wieku. Pierwszy panował do roku 1020, drugi od r. 1050 do 1080, trzeci od 1102 do 1139. Ci trzéj nie mieli spółczesnych sobie imienników między Piastami. Monety zatém ich, jako monetami innych władzców przedzielone, znacznie się mogą różnić od siebie.

Bolesław IV Kędzierzawy który od r. 1148 do r. 1173 rządy państwa sprawował, miał od r. 1164 spółczesnym synowca swego Bolesława Wysokiego księcia środkowego Szlązka, który nietylko jego, ale i brata jego a swego drugiego stryja Kaźmirza Sprawiedliwego przeżył.

Bolesław V Wstydliwy w drugiéj połowie XIII stulecia, miał spółczesnych w Bolesławie Pobożnym księciu Wielkopolskim na Kaliszu, w Bolesławie Łysym księciu Szlązkim na Głogowie, i w Bolesławie Mazowieckim synu Konrada pierwszego. Rozróżnienie zatém pieniędzy czwartego i piątego Bolesława od innych Bolesławów spółczesnych, znacznie będzie trudniejsze.

Typów Bolesławowskich z imieniem książęcém jest 20, nie licząc w to solidów Bolesławowi Chrobremu przypisywanych; z pomiędzy tych dwudziestu, czterech tylko typów nie zdarzyło mi się widzieć w oryginale. W téj liczbie są cztery denary grube, ośm cienkich, i dziesięć brakteatów.

Pomiędzy denarami grubemi uderza naprzód niezgrabną robotą swoją, typ z mocno wywiniętemi brzegami, mający na jednéj stronie jeźdźca na koniu, na drugiéj w perełkowym obwodzie małą główkę z otokowym napisem Boleslaus. Styl w nim tak odrębny, że mu żadnego podobieństwa pomiędzy innemi Bolesławowskiemi pieniędzmi znaleść nie można; robota widocznie od innych dawniejsza, srebro z miedzią mięszane.

Trzy następne typy tworzą odmienny od poprzedniego rodzaj.

Podobieństwo pomiędzy niemi nietylko w planie rysunkowym, ale nawet i w techniczném wykonaniu czyli wyryciu jest widoczne. Na jednym stojący rycerz z dzidą, na drugim siedząca z podniesioną ręką figura, na trzecim oba te szczegóły w połączeniu się znajdują. Pieniążki tych typów są jeszcze dosyć grube, i brzeg mają cokolwiek wywinięty. Wszystkie trzy razem z poprzedzającemi i monetami Władysławowskiemi różnéj epoki znalezione zostały w Woli Skromowskiéj, dwa zaś z pomiędzy nich także z Władysławowskiemi denarami ukazały się w Dobiesławicach.

Inny jest znowu charakter 7miu następujących typów.

Są one przedewszystkiém cienkie, nie mają wcale wywiniętego brzegu, rysunek na nich zaniedbany ale wydatny, a litery z grubych kresek złożone. Z liczby tych: 1szy, 2gi, 3ci i 4ty w Golicach, 3ci, 4ty i 5ty w Pełczyskach, 6ty i 7my pod Głogowem razem wykopane zostały.

Ósmy Bolesławowski pieniążek z liczby denarów cienkich, i od poprzednich i od następnych zupełnie jest odmienny. Rysunek na nim poprawny i do rysunku na Czeskich monetach Władysława Igo bardzo zbliżony.

Modelowanie figur dokładne, a około głowy Ś. Wojciecha gloriola zwykła obrazom świętych, na monetach atoli Piastowskich bezprzykładna.

Ostatni nareszcie oddział monet Bolesławowskich, tworzy dziesięć brakteatów następujących, z tych dwa pierwsze przez podwójne figury zbliżają się wielce do brakteatów Mieszkowych, sześć zaś ostatnich choć pomiędzy sobą różnią się wielkością, planem, a nawet rodzajem technicznego wykonania, jednak ogólne ich wejrzenie jest zupełnie jedno, a ktoby chciał bliżéj na nich badać szczegóły ubioru monarszego popiersia, na wielu jedne i te same choć z nierówną dokładnością przedstawione dopatrzy. Pięć z pomiędzy nich znalazły się razem w Pełczyskach, reszta pochodzi z mniéj znanych wykopalisk.

Zwracając teraz uwagę na cały ten szereg monet Bolesławowskich, nie trudno w nich cztery widoczne epoki upatrzyć. Gdy zaś (jakem to w ogólnym rozbiorze typów Piastowskich okazał) żaden z nich na czas panowania Bolesława I przypadać nie może, przeto oczywistą jest rzeczą, że już tylko do czterech następnych Bolesławów należeć muszą. Pierwszy zatém jako najdawniejszy należy Bolesławowi Śmiałemu, trzy następne Bolesławowi Krzywoustemu, siedm dalszych pochodzą z drugiéj połowy wieku XII i przypadają na panowanie Bolesława Kędzierzawego, a ostatnie to jest brakteaty okazują się (z małym wyjątkiem) pomnikami drugiéj połowy XIII stulecia w któréj panował Bolesław Wstydliwy.

Pomiędzy monetami dwóch ostatnich rodzajów znajdują się zapewne i pieniądze innych Bolesławów Krakowskim spółczesnych, a mianowicie pomiędzy brakteatami N. 1, 2 a nawet 3 i 4 raczéj bym poczytał za należące do Bolesława Szlązkiego jak do Krakowskiego, a Nr. 10 wolałbym Bolesławowi Wielkopolskiemu jak któremukolwiek innemu przypisać.

c. Władysławy

Panowanie Władysławów w Polsce miało miejsce w trzech epokach. Pierwszy to jest Władysław Herman sprawował rządy kraju od r. 1080 do r. 1102, drugi to jest syn Krzywoustego od 1139 do 1148, trzeci to jest Laskonogi syn Mieszka Starego od roku 1202 do 1207. Ostatniemu spółczesnym był w Wielkopolsce synowiec jego Władysław Odonicz. Szlązk także mało co późniéj miał jednego Władysława, który wprawdzie duchownemu oddał się stanowi, ale który jednak przez czas niejaki w imieniu małoletniego Henryka IV czyli Probusa, tą prowincyą zarządzał.

Monety pierwszych dwóch Władysławów jako innych spółczesnych z tém samém imieniem niemające, łatwe być mogą do rozeznania; pieniążki zaś Władysława Laskonogiego więcéj w tym względzie przedstawiać muszą trudności.

Pomiędzy Piastowskiemi monetami mamy siedm typów z całkowitém imieniem Władysława, a dwa takie które początkową tylko zgłoskę tego imienia przedstawiają na sobie. W liczbie téj są trzy denary grube, trzy cienkie a trzy brakteaty.

Grube Władysławowskie denary z dwóch widocznie epok pochodzić się zdają.

Te które mają na sobie popiersie z napisem Vladizlaus a po drugiéj stronie bramę o trzech wieżach i napisem Cracov albo Voceikus, są od wszystkich innych dawniejsze, i te też jedynie Władysławowi Hermanowi przystoją. Dostarczyły ich wykopaliska na Wawelu, w Dobiesławicach (gdzie się z monetami Bolesława Krzywoustego znajdowały), i w Woli Skromowskiéj (gdzie nietylko z témi ostatniemi, ale i z dawniejszemi od siebie pieniędzmi Bolesława Śmiałego były pomięszane).

Dwa inne Władysławowskie denary z liczby denarów grubych nietylko powierzchownością swoją, ale i rysunkowym planem od poprzednich odmienne, a jednakże razem z niemi i z środek trzymającemi Bolesławowskiemi pieniążkami w Skromowskiéj Woli znalezione, najwłaściwiéj Władysławowi II przypisane być winny.

Z liczby trzech brakteatów jeden mający na sobie wyobrażenie stojącego żubra, różni się wielkością swoją od wszystkich Piastowskich pieniędzy. Przecięż w rylcu sztukmistrza który stempel do niego wykonał, widać podobieństwo z rylcem na monetach Bolesława Wstydliwego, i dla tego ten brakteat najpewniéj do Laskonogiego należy.

Oznaczenie epoki dwóch innych brakteatów, a bardziéj jeszcze trzech denarów cienkich nierównie jest trudniejsze.

Pierwsze zdają się być sobie spółczesne, i najwłaściwiéj Władysławowi Odoniczowi mogłyby być przypisane, gdyż więcéj z Szlązkiemi brakteatami mają podobieństwa, ale co do drugich trudno zdanie na los że tak powiem wynurzyć: rylec w nich bardzo odmienny, a jednak nie zbywa na okolicznościach które przemawiają, że to raczéj są pieniądze z jednego pochodzące panowania, gdyż się razem w wykopalisku Głogowskiém i Pełczyskiém znajdowały.

Rozdzieliłem je wprawdzie od siebie i pierwszą Władysławowi II, a dwie ostatnie Władysławowi Laskonogiemu przyznałem, uczyniłem to jednak nie bez wahania, i może mi przyjdzie kiedyś moje w téj mierze zdanie odwołać.

d. Kaźmirze

Kaźmirzów z tytułem monarchy było dwóch. Pierwszego panowanie wypada w pierwszéj połowie XI, drugiego w końcu XII stulecia. Czas który pomiędzy temi dwoma panowaniami środkuje, wynosi przeszło lat 150. Lecz w drugiéj połowie XIII wieku zjawia się także dwóch Kaźmirzów w Kujawach i Łęczycy, których monety zarówno z innemi mogły być w obiegu.

Dwa tylko znamy brakteaty noszące na sobie imie Kaźmirza. Pod względem rysunku nie są one w niczém do siebie podobne, ale że dotąd po zbiorach je tylko widziano, przeto trudno coś o nich z pewnością powiedzieć.

Dla tego tymczasowo kładę je pod panowaniem Kaźmirza Sprawiedliwego. Miałbym przecię wiele powodów do odniesienia brakteatu z napisem dux Casim do wieku XIII, i do przyznania go Kaźmirzowi księciu Kujawskiemu synowi Mazowieckiego Konrada.

e. Leszki

Panowania dwóch Leszków w Krakowie także rozdzielone są od siebie przeszło pięciudziesiąt latami. Pierwszy bowiem zabity roku 1227, drugi wstąpił na tron roku 1280. Spółczesnych sobie imienników między panującemi książętami nie mieli, monety ich zatém łatwe być mogą do rozeznania.

Imie Leszka na dwóch tylko typach wyczytać się daje jeden z nich jest częstokroć denarem cienkim, drugi zawsze brakteatem, a różnica między niemi pod każdym względem jest tak wielka, że ich nikt za jednoczesne pomniki niepoczyta, ale każdy łatwo odgadnie że pierwszy nierównie jest dawniéjszym od drugiego. Pierwszy też Leszkowi Białemu, drugi Czarnemu przyznany został.