Spis monet piastowskich znajdujących się w zbiorze Tadeusza Wolańskiego

W objaśnieniu monet Piastowskich częstokroć potrzeba mi było powoływać katalog tego rodzaju pieniędzy znajdujących się niegdyś w zbiorze p. Tadeusza Wolańskiego. Ponieważ katalog ten nie każdemu jest znany, a stanowi ważny materyał do dziejów numizmatyki owoczesnéj, przeto nie zbyteczną osądziłem rzeczą drukiem go ogłosić, i potrzebnemi opatrzyć przypisami. Znajdzie się w nim objaśnienie nie jednéj monetki któréj do wykładu mego nie użyłem, bom albo o niéj dokładnego nie mógł miéć wyobrażenia, albo téż objaśnienie to przechodziło zakres zamierzonego przezemnie dzieła. Jakkolwiek katalog ten nie był redagowanym do druku, zachowałem w nim cały tok, a nawet ortografiją autora, tam tylko szyk wyrazów poważyłem się odmienić, gdzie to do wybitniejszego wydania myśli jego dopomagało.

*****

1 - 3. Trzy brakteaty, Litera Słowiańska П pomiędzy filarami ustawiona, która znaczyć może Piast albo Polska u dołu hak do radlic gospodarskich podobny.

4 - 6. Trzy podobne brakteaty, na których łuki, strzały i inne nieznajome narzędzia.

7 - 28. Dwadzieścia takichże brakteatów na obie strony wybitych, gdzie prócz wyobrażonych już znaków, okazują się jeszcze inne, jako to: sztylet, strzemię, wieniec, kółko, widły, brony, gwoździe, hak, i t. d.

Powyższe 28 brakteatów wykopane zostały w Kruszwicy z wielu innemi tego gatunku, na których prócz wystawionych tu znaków okazuje się jeszcze koło, i jarzmo.

Brakteaty wzięły swój początek niezawodnie u Słowian. Starożytny Tilemann Friese w swém dziele Müntzspiegel donosi, że u Słowian jeszcze w 5 wieku małe blaszkowe jednostronne monety były w używaniu. Przez starożytne obcowanie Polaków z narodami Skandynawii, przeniosły się do tych ostatnich i brakteaty, które tam około r. 811 - 870 iuż były wybijane, z napisami królów Sigurd King, Biörn i t. d. Niemcy zaś późniéj bo dopiero w 300 lat, to jest około połowy dwunastego wieku poczęły dla braku srebra bić brakteaty, bo za Karóla Wielkiego, jego następców i Ottonów, mieli dobrą monetę solidów.

Powyższe brakteaty sięgają aż do czasu Piasta, bo są lichém naśladowaniem kursującéj natenczas monety Karola Wielkiego. Naród jakibądź chcący miéć monetę własną, dla kursu musiał naśladować sąsiedzkie monety, bo inaczéj byłaby mu się na nic nieprzydała, pieniądze zaś które naśladowcom za wzór służyły, nie mogły być wzięte jak tylko ze spółczesnych w kursie będących. Karol wielki miał jednę z mennic w mieście Dorestatus (dzisiaj Dürstädt), gdzie bite były następne solidy:
S. G. Imie Carolus w monogrammacie zwyczajem owych wieków.
S. O. Imie miasta Dorestat.

Otóż wzór przez Polaków naśladowany. Nieobeznanym z pismem łacińskiém, litery zdawały się być narzędziami, i tak rzecz podług swojego gustu przerobili. Oręż u dołu leżący jest berdyszem albo halabardą frankońską, zwaną pospolicie francisca, i ta na hak przemieniona została.

Że powyższe brakteaty są naśladowaniem solidów Karola Wielkiego, to żadnéj niepodpada wątpliwości. W swojém jednak miejscu okazałem czytelnikowi że na zasadzie podobieństwa monet naszych z ościennemi, nie zawsze o spółczesności jednych z drugiemi można wyprowadzać wnioski, skoro przekonałem, że wzory Czeskie na które się w mennicach naszych zapatrywano, całym wiekiem nieraz były wcześniejsze. Jeżeli prawdą jest (jak p. Koene o tém w rozprawie swojéj namienia), że z monetami tego rodzaju znalezione były denary Bolesławowskie z barankiem (zobacz typ 38) tedy monety do czasów Piasta przez p. Wolańskiego odnoszone, okazałyby się pomnikami z czasów Mieszka III. W rzeczy saméj podobny sposób bicia dwustronnego w którém cały stempel strony jednéj wklęsło na drugiéj przebija, widzimy na wielu Bolesława Kędzierzawego denarach. Ale okoliczność ta sprawdzenia jeszcze potrzebuje, i dla tego trudno monetkom o których mowa właściwe miejsce w szeregu monet Piastowskich wyznaczyć. - P. W.

29 - 32. Cztery sztuki brakteatów z głowami bożków lub książąt Polskich.

Żadnego z tych brakteatów nie widziałem w oryginale. Wnosząc atoli z ich rysunków, zdaje się że należą do oddziału brakteatów bitych podług stopy Toruńskiéj w Mazowszu i Kujawach, a tém samém że w drugiéj połowie XIII stulecia położone być powinny. - P. W.

33. Brakteat na którym głowa z napisem hebrajskim w koło czyta się Brocho whacłocho. Błogosławieństwo i szczęście. Za przybyciem swojém około 9 wieku do Polski, żydzi poczęli dopomagać Słowianom w sztuce pisania.

34. Brakteat, osoba stojąca z chorągwią i tarczą; na boku litery hebrajskie דכס Dukes (w hebrajskim języku zowie się książę Dukes z łacińskiego Dux).

Nie wiem o jakim tu brakteacie mówi p. Wolański, gdyż w oryginalnym katalogu nie było pod tą liczbą żadnego rysunku, czy czasem nie o Typie pochodzącym z Bekerowskiego wykopaliska. P. W.

35. Brakteat Krakowski. Książe stojący w zbroi, z mieczem w prawéj ręce, lewą dotyka się wieży, na boku litery hebrajskie קרק Krak.

36. Brakteat Gnieznieński z napisem Hebrajskim גנדז Gniezdz lub Gniczdo; nad pismem smok, który się oraz znajduje na najdawniejszych woskowych pieczęciach królów Polskich, u dołu gniazdo z dwoma orlikami. Ten brakteat w samém Gnieznie wykopany został.

37. Brakteat wraz z poprzedzającym w Gnieznie wykopany. Osoba siedząca z czymsiś w ręku; na około hebrajskie litery, które dają się czytać: Odraz Dukkes albo Abram Dukkes to jest książę ojczysty.

W wyczytaniu wszystkich hebrajsko napisowych monet, radziłem się obeznanych z tym językiem znawców. Podług ich zdania na pieniążku tym rzeczywiście legenda powyższa czytać się daje, poczynając od dołu w lewą stronę w koło. Legendę tę jednak czytać należy: ab ram dukkes czyli ojciec wysoki książę. Zkąd się legendy hebrajskie wzięły na Polskich monetach, objaśniłem na swojém miejscu. Pieniążek ten równie jak następny przypadają pod panowanie Mieszka III. (1173 - 1202). P. W.

38 - 39. Dwa brakteaty w Witkowie pod Gnieznem wykopane. Popiersie twarzą wprost z chorągwią, mające przy lewym boku głowę w profilu postawioną; u dołu napis hebrajski Kophty, a na drugim exemplarzu שופט Szaftija co znaczy najwyższy sędzia, u góry zaś znajduje się napis סמפ Semom. Może być Ziemomysł z synem swoim Mieszkiem.

Oprócz hebrajskiéj litery M. u góry tego pieniążka, żaden z tym językiem obeznanych nie mógł znaleść na nim napisu jaki p. Wolański wyczytuje. Ja mógłbym się zgodzić jeszcze na litery E. i S. albo SZ, bo podług mego zapatrywania się, ten brakteat Mieszkowi III. należy. P. W.

40 - 43. Cztery brakteaty Mieszka bite przed przyjęciem wiary Chrześcijańskiéj. Lew Ruski z napisem około משקא קרסל נ־לסק־ co się czyta wspacznie jak najwyraźniéj: Mieszko Król Polski. Tu Mieszek ma tytuł króla zwyczajem królów Obotrytów, Wendów, i innych narodów Słowiańskich, którzy dopiero przy przejściu na Chrześcijańską wiarę zrzekli się godności królewskiéj, gdyż jéj nadanie u Chrześcijan od Papieża zależało.

Monety Chrześcijańskie.

Mieczysław I.

44. Brakteat wielki. Mieczysław klęczący przed biskupem który go chrzci; napis: MICEZLAV♱SLALEBAID.

Ten nieoszacowany brakteat jakim podobnym żaden z najznakomitszych zbiorów zaszczycić się nie może, zachowuje dla nas nazwisko księdza, który Mieczysława chrzcił. Jest to Lucius Alebanda pierwszy w r. 965. Biskup Kruszwicki.

Widziałem wprawdzie kilka oryginalnych tego rodzaju brakteatów, ale dwa tylko z nich bliżéj pod względem legendy miałem sposobność rozbierać. Na tych dwóch nie było wcale imienia Mieszka które p. Wolański na swoim znalazł exemplarzu ale ♱BEZLAV♱SLALEBAlDI w czémby raczéj imie Bolesława wypatrzyć można.

Kroniki nasze nie obejmują imienia Kapłana z którego rąk Mieczysław I. chrzest Śty przyjął. Czeskie wymieniają jakiegoś Bohowida Czecha. Podług brakteatu o którym mowa byłby nim Lucidus biskup Kruszwicki. Ten Lucidus nie mógł być biskupem wtedy kiedy chrzcił Mieczysława, bo biskupstwa wszystkie w Polsce dopiero po ochrzczeniu się monarchy były fundowane. Brakteat ten zatém nie może być przyjęciu wiary chrześcijańskiéj przez Mieczysława spółczesnym. Przypatrzmy się teraz jego fabryce. Modelowanie głowy biskupa każe brakteat ten położyć obok czarnych denarów beznapisowych (Typ 10) które (z niepewnością wszakże) do panowania Bolesława Chrobrego odniosłem. Modelowanie głowy klęczącego książęcia czyni go znów podobnym do denarów Bolesława Śmiałego i Władysława Hermana. (Typ 14, 15). Kształt liter zupełnie przypomina monety Bolesława Krzywoustego. Z tegoż monetami znalazł się w Dobiesławickim wykopalisku (przypuszczając że tam nie został podłożony). Więc gdyby nawet można było zgodzić się na to, że przedstawia chrzest Mieczysława I., tedy epokę jego wybicia dopiéro pod Bolesławem Krzywoustym położyć by wypadło.

Lecz on raczéj błogosławieństwo jak chrzest przedstawiać się zdaje, a że na nim z większém do prawdy podobieństwem imie Bolesława jak Mieczysława czytać należy, a w napisie SLALEBAIDI z małą przemianą porządku liter można znaleść SADALBEILI albo SADALBILEI, to jest imie Ś. Wojciecha, kto wié zatém czy do wybicia tego brakteatu nie nastręczyły powodu odwiedziny grobu Ś. męczennika w Gnieznie przez Bolesława Krzywoustego dopełnione. Wszakże na wielu jego monetach figurę Ś. Wojciecha i jego napis także rozmaicie przekształcany widzimy. W żadnym atoli razie brakteat ten nie jest monetą, ale raczéj amuletem albo religijnym medalikiem który ówczesnym zwyczajem w filigranowe ramki oprawiano przy paciorkach na szyi lub u pasa noszono. - P. W.

45. Brakteat z pierwszych czasów Chrześcijaństwa Polskiego z krzyżem i kropkami.

46 - 50. Pięć solidów podobnych brakteatom pod liczbą 1 - 28, lecz z dodatkiem wielkiego krzyża w takim kształcie jak na monecie Bolesława Chrobrego (zobacz Nr. 63).

51 - 52. Dwa inne podobne solidy z główkami.

53 - 62. Dziesięć sztuk solidów z krzyżami i Słowiańsko-barbarzyńskiemi napisami nieczytelnemi. Na jednym z nich ptak czyli orzeł. Powierzchowność i styl (habitus) tych monet okazuje, iż są Ottonom Niemieckim spółczesne, więc do epoki Mieczysława należéć powinny.

Bolesław Chrobry.

63. Solidus S. G. Figura nieznajoma z napisem w koło wspacznym XUDSUALSELOB♱.
S. O. Krzyż (patryarchalny) i ślad wytartych liter.

Ten rzadki i nigdzie nieopisany pieniądz stanowi dowód że brakteaty i solidy poprzednio pod numerami 1 - 28 i 46 - 52 opisane, rzeczywiście są Polskie i od Bolesława dawniejsze. Ten tu solidus który do Czeskich Bolesławów najmniejszego nie ma podobieństwa, nosi na sobie wyraźny napis Boleslaus Dux przy tym samym krzyżu, który wraz z łukiem pojedynczym i podwójnym, oraz trójkątami znajduje się na monetach pod liczbą 46 - 52, a zaś podobne łuki i trójkąty dają się widziéć na brakteatach na początku tego katalogu umieszczonych.

64. Inny solidus S. G. Ręka Opatrzności i napis …♱...LZELOB.
S. O. Krzyż równoramienny z ramionami widłowato zakończonemi. W kątach krzyża po 3 kulki, napis w koło ACARK…♱.

Rozsochatość krzyża i liter czynią ten pieniądz podobnym do brakteatów pod liczbą 1 - 3 i do Nr. 44, gdzie litery i krzyże na końcach są także rozsochate. Napis wytarty na stronie odwrotnéj podług mego zdania mógł znaczyć civitas Kraka (Cracovia), nie zaś Praga, bo tu wyraźnie jest C nie G; zaś zamiast P, jest tu K odwrócone, oraz cała powierzchowność téj monety, różni się od powierzchowności monet Czeskich.

65. Solidus podobnéj fabryki. S. G. Krzyż rozsochaty i litery nieczytelne.
S. O. Krzyż inny i napis równie nieczytelny.

66 - 68. Półtrzecia solidów które wyobraża Lelewel na tablicy IV Nr. 1 - 4. Znalazłszy w kilku zbiorach podobne pieniążki wpół poprzecinane lub przełamane, sądzę że to dawniéj dla rozdrabniania monety czyniono, za przykładem monet Arabskiego Kalifatu, które na połówki i na ćwiartki poprzecinane bywały.
69. Solidus nieco podobny lecz bez napisu.

70. Solidus mały, gruby. S. G. Popiersie czyli głowa króla przed sobą miecz szczerbiec trzymającego.
S. O. brama Kijowska o trzech kopułach. Zobacz Lelewela Tab. IV. Nr. 24.

71. Brakteat wielki. Król siedzący na tronie z berłem i kulą ziemską. Zobacz u Czackiego Nr. 1.

Ten brakteat równie jak exemplarz Czackiego znaleziony jest w Polsce. Podług zdania znawców Niemieckich fabryka tegoż wskazuje mu Luzacyą za ojczyznę, a gdy Bolesław Chrobry kraj ten posiadał, sądzę że brakteat w mowie będący może mu być przypisany, témbardziéj że na monetach Bolesława Śmiałego król równie jak tu na tronie z berłem i jabłkiem zasiada.

72 - 73. Dwa znacznéj wielkości brakteaty. Osoba siedząca z berłem lub pastorałem biskupim.

Że ten brakteat a raczéj amulet Ś. Wojciecha przedstawia to (mojém zdaniem) żadnéj nie podpada wątpliwości, zdaje się jednakże nierównie późniejszym, lubo dotąd nie można mu ściśle epoki wyznaczyć. P. W.

Brakteaty te na kształt złotych amuletów Skandynawii, w obręczy oprawne i do noszenia na łańcuszkach urządzone, wykopane były w ilości sztuk 12 w Kruszwicy, obok innych starożytności przez chciwość pospólstwa rozszarpanych i pogubionych. Były one osobnemi pospajane łańcuszkami i blaszkami podbite. Z jednego z nich zdarłem oprawę i blaszkę dla przekonania się czy są prawdziwemi brakteatami czy amuletami wyrabianemi. Figura jeśli jest biskupia, zdaje się oznaczać Ś. Wojciecha. W przeciwnym razie może przedstawia kapłana pogaństwa, który przy ofiarach tak jak u Rzymian podobnego narzędzia do pastorału używał. Z owych dwunastu brakteatów zatrzymałem tylko dwa, rozdając resztę po znakomitych gabinetach, gdzie nic podobnego dotąd widzianém nie było.

Mieczysław II.

74 - 75. Dwa brakteaty. Dwie półosóbki zbrojne z mieczami albo berłami, za galeryą czyli na balkonie na przeciw siebie siedzące, i trzymające chorągiew. Te pieniążki należą do Mieczysława, bo niektóre exemplarze razem z temi mojemi znalezione, mają w balkonie napis MESICO albo OCISEM. Trudno zgadnąć kogo figurki te wyobrażają; może to jest Mieczysław i żona Richenza? albo król z synem? Brakteat podobny z napisem Mesico wyobrażony jest u Dewerdecka Silecia numismatica Tab. V Nr. 30.

Kazimiérz I.

76. Brakteat. Głowa z wspacznym napisem Cas.

Widziałem odcisk cynfoliowy podobnego brakteatu ze zbioru R. R. S. Reichla w Petersburgu. Przypomina on wielce brakteaty bite w Mazowszu i Kujawach podług stopy Toruńskiéj i dla tego najpodobniéj do jednego z Kujawskich Kaźmirzów należy. W każdym zaś razie w drugiéj połowie Xlllgo stulecia wybity został. P. W.

77 - 79. Trzy brakteaty. W czterech perełkowatych półkolach znajdują się głowy czterech  Ewangelistów; na jednym exemplarzu znajduje się litera S (Sancti).

Okazuje się tu pobożność wychowanego w klasztorze Kazimiérza. Brakteaty te w Witkowie pod Gnieznem wykopane, są naśladowaniem spółczesnych Kazimiérzowi solidów Duńskiego króla Swen Estrichsen 1047 - 1076.

Zdanie swoje względem tego pieniążka odmienił p. Wolański w późniejszych pismach, gdzie go uważa za monetę poświęconą bożyszczowi Słowiańskiemu Światowidowi. Że z podobieństwa monet naszych z obcémi nie można wyprowadzać wniosku o spółczesności jednych i drugich, udowodniłem na swojém miejscu. Pieniążek ten najwcześniéj w drugiéj połowie XII stulecia mógł powstać, bo się z ówczesnemi tylko monetami w wykopaliskach znajduje. Położyłem go między Szlązkiemi, a zarazem przytoczyłem powody które mię do tego skłoniły. P. W.

80 - 87. Ośm sztuk Świętopietrzów rozmaitego stempla.
S. G. Głowa Ś. Jana z niezgrabnym w koło napisem jak się zdaje S. Joan. Ba.
S. O. Lichtarz (szabaśnik) o 5 świecach zupełnie taki jak na Świętopietrzach Angielskich wyobrażonych u Joachima Groschen - Gabinet T. 2 p. 356 i Koelera (Münzbelustigungen) T. 1 p. 17, gdzie przy lichtarzu znajduje się napis SCI PETRI MONETA. Na tych zaś Polskich Świętopietrzach w różnych okolicach Polski i Kujaw wykopywanych trudno niezgrabnego i wytartego dójść napisu. Kto wie czy on nie znaczy Chatimers albo Chatimerus bo tak na starych przywilejach imie Kazimiérza bywało pisane, oraz w kronikach cudzoziemskich gdzie także król Kazimiérz nazywany jest Chatimerus.

89. Solidus podobny. S. G. Lichtarz jak wyżéj.
S. O. Ręka opatrzności jak na monecie Bolesława pod Nr. 64.

90. Solidus takiż jednostronny z ręką opatrzności jak na poprzednim, zdaje się nawet że jednego z nim stempla.

Pieniądze te a przynajmniéj N. 80 - 87 zdają się nieco wcześniejsze od epoki jaką im p. Wolański naznacza. Wszystkie atoli które po zbiorach widzieć można, tak są źle dochowane, a raczéj niedokładnie wybite, że trudno się jakiegokolwiek napisu na nich domyślić. Przed kilkunastą laty były pospolite, teraz o nie dosyć trudno. P. W.

Bolesław Śmiały (1058 - 1080).

91 - 93. Trzy brakteaty rozmaitego stempla, podobne denarowi u Czackiego pod liczbą 4 a u Lelewela na Tab. IV pod liczbą 5 i 6 wyobrażone, lecz bez napisu.

Ten brakteat liczę do panowania Mieszka III. w Wielkopolsce przed rokiem 1173, to jest przed śmiercią Bolesława Kędzierzawego, gdyż na wzór jego monet jest wybitym. P. W.

94. Brakteat. Zamek z bramą i dwiema wieżami pomiędzy któremi pół osoby króla z mieczem w prawéj, a kulą ziemską w lewéj ręce; na murze napis BOLE.

Przypisałem ten brakteat Bolesławowi Wysokiemu księciu Szlązkiemu 1164 - 1201. Może atoli i do Bolesława Pobożnego Wielkopolskiego należeć to jest o 50 lat być późniejszym. Wagę bowiem ma z brakteatami tegoż Bolesława zgodną. P. W.

95 - 96. Brakteaty dwa podobne z samą tylko głową bez miecza i kuli z połączonemi literami LE w jedno Ł.

97 - 101. Pięć takich rozmaitego stempla brakteatów bez napisu.

102. Pieniążek dwustronny. S. G. król stojący z chorągwią i tarczą, napis: BOLEZLAUS.
S. O. popiersie Ś. Wojciecha napis SADALBER...

Ten pieniążek równie jak dwa poprzednie brakteaty należą najprawdopodobniéj do Bolesława Pobożnego ks. Kaliskiego 1239 - 1279. Udowodniłem to na swojém miejscu. P. W.

Władysław Herman (1080 - 1102).

103 - 108. Sześć pieniążków jakie wystawia Lelewel na Tablicy IV pod liczbą 23.
S. G. Książe klęczący z podniesionym mieczem, napis VOLDIZLA…
S. O. popiersie z napisem SADALBUST.

109 - 113. Pięć takich brakteacików z klęczącym książęciem i napisem jak wyżéj.

114 - 117. Cztery brakteaciki z samą tylko głową Ś. Wojciecha i napisem jak wyżéj.

118 - 124. Siedm sztuk podobnych brakteacików z głową, i napisem, lecz w stemplu odmienne.

125 - 129. Pięć pieniążków Władysława téj saméj fabryki i razem z tamtemi znalezione.

S. G. popiersie między dwiema wieżami SCS. WENCEZLAUS.
S. O. osoba na krześle siedząca w prawéj ręce krzyżyk, w lewéj chorągiew trzymająca, napis wytarty zdaje się oznaczać imie WLADISLAUS.

Książe Władysław Herman wystawiwszy w Krakowie kościół Ś. Wacławowi, przybrał go obok Ś. Wojciecha za patrona królestwa Polskiego, a Wojciech za to wzajemnie za patrona od Czechów został uznany. Od tego czasu Ś. Wojciech na Czeskich, a Ś. Wacław na tych tu Polskich pokazuje się monetach. Że te, nie do Czech należą, każdy znawca fabryki Polskiéj za pierwszym rzutem oka spostrzeże, gdyż moneta spółczesna bita w Czechach, dwakroć jest grubsza i ważniejsza od tych tu pieniążków które po części są tylko brakteatami.

Że wszystkie pieniążki poczynając od N. 103 do 129 które p. Wolański do panowania Władysława Hermana odnosi, z jednego pochodzą panowania, to zdaje się niewątpliwém. Że jednak nie temuż Władysławowi ale dopiéro Władysławowi III. 1202 - 1220 należą, w tém także nie masz żadnéj wątpliwości. Przekonały o tém wykopaliska Głogowskie i Pełczyskie. P. W.

Bolesław Krzywousty.

132. Solidus podobny. S. G. kawka Halicka lub orzeł.
S. O. figurka nieznajoma (lew?) z napisem BOLELAV. Tu końce niektórych liter tak są rozsochate jak wyżéj o dawniejszéj monecie mówiłem. Rozsochatość ta na żadnych innych ani Niemieckich, ani Czeskich jak jedynie na Polskich monetach spostrzedz się daje.

Nie widziałem tego pieniążka w oryginale, ale mniemam że także do panowania Bolesława Kędzierzawego liczonym być winien. Naprowadza na ten wniosek rozbiór wykopaliska Pełczyskiego. P. W.

133. Solidus inny gruby z wygiętym brzegiem. Lelewel Tab. IV Nr. 15.
S. G. głowa BLEZLAUS.
S. O. jeździec na koniu.

Wedle mojego sposobu widzenia jest to pieniądz nierównie wcześniejszy i na panowanie Bolesława II. (1058 - 1080) przypada. Zobacz rozbiór wykopaliska Woli Skromowskiéj na stronie 104. P. W.

134 - 197. 64 sztuki solidów podobnéj fabryki w tyluż rozmaitościach stemplowych, po różnych stronach ziemi Polskiéj znajdowanych, a od niektórych zbieraczów Wendom i Obotrytom przypisywanych. Częste ich natrafianie się w Polsce, a przeciwnie rzadkie w okolicach przez Wendów niegdyś zamieszkałych, to szczególne podobieństwo formy powierzchownéj z opisanym wyżéj pod liczbą 133 pieniądzem, która i w monetach następcy Władysława zachowaną została, nakoniec ten sam krzyż patryarchalny który na dawniejszych Polskich okazuje się monetach (zobacz N. 46 - 52, 63 - 88) zdają się potwierdzać mój domysł, że w mowie będące pieniążki są Polskiéj ziemi płodem, być może na opłacenie podatku kościelnego do Rzymu przeznaczonym.

Zgadzam się z p. Wolańskim że pieniążki te a przynajmniéj wiele z nich należą do Polski. Są atoli bez zaprzeczenia znacznie wcześniejsze i z pierwszéj połowy XI stulecia pochodzą. P. W.

Władysław Plwacz (1139 - 1148).

199 - 200. Dwa solidy. S. G. książę siedzący z mieczem; napis w koło VOLDISLAUS DUX.
S. O. popiersie (Pawła biskupa Poznańskiego?) z wzniesionemi do modlitwy rękoma. Przy nim litera P. Patrz Maders critische Beyträge zur Münzkunde der Mittelalters. Tom III. Tab. III. N. 48.

W objaśnieniu pieniążka tego pomięszał z sobą p. Wolański dwóch Władysławów to jest syna Krzywoustego (1139 - 1148) i Odonicza wnuka Mieszka Starego (1202 - 1239) który Pawłowi biskupowi Poznańskiemu przywiléj bicia monety nadał. Błąd ten znajdujemy także i w kilku kronikach. Pieniądz o którym mowa zdaje się pod panowaniem Władysława II. a zatém między r. 1139 a 1148 był w Wielkopolsce wybitym. Mówiłem o tém obszerniéj na swojém miejscu. P. W.

201 - 202. Dwa solidy inne. S. G. książę siedzący z mieczem, stojąca przy nim osoba kulę ziemską mu podaje, napis w około na wspak: SUALIDLOV albo przewrotnie czytając VOLDlLAUS.
S. O. walka zbrojnego rycerza ze lwem. Patrz Maders. crit. Beytr. jak wyżéj.

203. Solidus inny. S. G. Popiersie książęcia z chorągwią i tarczą z szyszakiem na głowie, napis nieczytelny.
S. O. Walka ze lwem jak wyżéj.

204. Takiż solidus lecz książę w odkrytéj głowie.

205 - 224. Dwadzieścia solidów w rozmaitych stemplach razem z poprzedniemi znalezionych, téj saméj fabryki, i przez Madera (Critische Beyträge) temuż samemu Władysławowi przypisanych.
S. G. Zabicie Ś. Wojciecha lub Ś. Stanisława.
S. O. Orzeł lub inny ptak drapieżny zająca porywający.

225. Solidus inny podobnéj fabryki. S. G. Popiersie z mitrą na głowie i mieczem w ręku.
S. O. Osoba zdaje się odbierać miecz z ręki innéj osoby.

226 - 233. Ośm solidów w tyluż rozmaitościach stemplowych u Lelewela na Tab. IV Nr. 22 wyobrażonych.
S. G. Półosoby książęcia z mieczem i tarczą, na boku litery S albo CN albo ♱ i t. d. napis nieczytelny.
S. O. Popiersie Biskupa z pastorałem i księgą; napis nieczytelny. (Patrz Madera Critische Beytraege).

Wszystkie denary począwszy od N. 203 do 233 (z wyjątkiem tylko 225 którego nie widziałem i o którym żadnego nie mam wyobrażenia) należą się istotnie Władysławowi II. jak o tém rozbiór wykopaliska Golickiego i Woli Skromowskiéj przekonał. P. W.

Bolesław Kędzierzawy (1148 - 1173).

234 - 360. 127 sztuk solidów w 99 znacznych rozmaitościach stempla, patrz u Lelewela na Tab. IV Nr. 10 - 11.
S. G. Książę siedzący z spoczywającym u niego na łonie mieczem; napis BOLESLAUS albo SAULSELOB.
- S. O. Głowa SCS. ADALBERTUS.

361. Brakteat takiż, głowa jak wyżéj w czworogranie z napisem SCS. ADALBERTUS.

362. Téj saméj fabryki i wspólnie znaleziony solidus Arcybiskupa Gnieznieńskiego.
S. G. Baranek Boży.
S. O. Święty Piotr z kluczem i mieczem w półpostaci z podpisem AES (Archi Episcopus).

Denar ten wybity w Wrocławiu słusznie do panowania Bolesława Kędzierzawego jest zaliczony. I rozbiór wykopalisk, i rozbiór typów to samo mu naznaczają miejsce. P. W.

363. Brakteat Wratysława księcia Pomerellii a zięcia Bolesława Kędzierzawego. Półosoby zbrojnéj z mieczem i chorągwią między dwiema wieżami; napis DUX VRATIZ. Dla stosunków familijnych z Bolesławem, dla rzadkości jego, niemniéj przez wzgląd iż mała Pomerania (Pomerellia) za część Polski zawsze uważaną była, zamieściłem tę monetkę w rzędzie Polskich numizmatów.

Co do tego brakteatu zgadzam się zupełnie ze zdaniem Jerzego Samuela Bandtkie który go uważa za pomnik menniczny jednego z Henryków Szlązkich. Wyrazu Dux na nim nie widzę, VRATIZ zdaniem mojém znaczy VRATIZLAVIA to jest Wrocław. Vossberg uważa go za monetę Wratysława ks. Pomorskiego. P. W.

Mieczysław III. (1173 - 1202).

364 - 464. 101 sztuk solidów w 85 stemplowych rozmaitościach powszechnie przez znawców Mieczysławowi Staremu przypisywanych. (Patrz Lelewel Tab. IV N. 19, 20).
S. G. książę stojący z chorągwią i tarczą, przy nim krzyżyk, gwiazda, albo pojedyncze litery.
S. O. dwoje dzieci książęce Otto i Władysław na balkonie jak na monetach Krzywoustego.

465. Brakteat współczesny w większym formacie. Popiersie w zbroi z mieczem w ręku, pod sklepieniem na dwóch wieżach spoczywającém; w koło napis IAKZA KOPTNIK CNEZ. Jest to Jaxa Kniaź Serbii który miał za żonę córkę Piotra Dunina.

466. Brakteat do tychże należący czasów w Galicyi znaleziony z wyobrażeniem bramy Krakowskiéj.

Kaźmirz Sprawiedliwy (1178 - 1194).

467. Brakteat (patrz Czacki N. 5 Lelewel Tab. IV N. 18). Popiersie książęcia z mitrą na głowie DUX CAZIM.

Władysław Laskonogi (1202 - 1207).

468. Brakteat w większym formacie osobliwszéj rzadkości i nigdzie nieopisany (nummus unicus). Jeleń postępujący, z koroną około szyi, przy nim dąb z żołędzią, jako herb województwa Lubelskiego; napis w około DUX VLADIZLAUS.

Leszek Biały (1207 - 1227).

469. Solidus. S. G. Jeździec na koniu.
S. O. wieża zamkowa, z obu stron gwiazdki.
Przyznaję ten pieniążek Leszkowi Białemu ponieważ widzieć mi się zdarzyło podobną figurę zamkową lub wieży kościelnéj na staréj pieczęci woskowéj Leszka Białego.

Nie wiem o jakiéj pieczęci mówi tu p. Wolański, ja znam trzy pieczęcie Leszka Białego na żadnéj z nich atoli nie masz znaku wieży albo zamku. Wieża znajduje się na pieczęciach Sieradzkich Leszka Czarnego nim jeszcze Krakowskim został monarchą. P. W.

Konrad Mazowiecki (1207 - 1247).

470 - 471. Dwa małe brakteaciki. Krzyż w którego czterech kątach litery C. N. M. S. (Conradus Masoviae).

Bolesław Wstydliwy (1227 - 1279).

472 - 473. Dwa brakteaciki podobne poprzedzającym w fabryce i spólnie z niemi wykopane. Litera B w ozdobnym trójkącie.

474 - 475. Dwa inne bez litery z sześciopromienną gwiazdą zamiast trójkąta.

476 - 477. Dwa inne z krzyżem.

Powyższe ośm brakteacików od N. 470 do 477 w okolicy Gniezna wykopane, jednakowego są kształtu i jednéj fabryki.

Brakteaty od N. 472 do 477 uważa Lelewel za Szwedzkie. Zobacz Numismatique du moyen age Atlas. Tab. XIII. Jam ich nigdy nie widział, przeto nic o nich powiedzieć nie mogę. P. W.

Leszek Czarny (1279 - 1289).

478 - 483. Sześć brakteacików z orzełkami.

484 - 485. Dwa podobne z herbem Kaliskim.

486. Jeden takiż z herbem Sieradzkim, Łęczyckim, albo Brzesko-Kujawskim. Pół orła i pół Iwa grzbietami spojone.

487. Jeden takiż z herbem Rusi. Powyższe 10 brakteatów w okolicy Kalisza znalezionych jednakowego są kształtu i zdają się należeć do epoki Leszka Czarnego.

Rzeczywiście są to brakteaty téj epoki, a może z początku następnego wieku. Należą do Mazowsza, Kujaw i Wielkopolski. Przyznałbym je raczéj Władysławowi Łokietkowi jak któremukolwiek innemu z książąt. P. W.

Wacław I. (1300 - 1305).

488. Pieniądz złoty tego króla gdy po nabyciu Małéjpolski od Gryffiny wdowy po Leszku Czarnym począł się zwać książęciem Polskim nie będąc jeszcze na króla Czeskiego koronowanym.

S. G. Lilia Florencka która się daje spostrzegać na wielu owoczesnych dukatach, z tego powodu florenami (Gold gulden) nazwanych; napis WENCESL. DUX P. (Poloniae).
S. O. Święty Jan Chrzciciel stojący, przy nim na boku orzeł Polski, napis S. IOANNES. B. Nie podpada wątpliwości iż pieniądz ten złoty bity został przez Wacława dla Polski. Donosi Czeski historyk Hayek, iż Wacław sprowadziwszy z Florencyi myncarzy pierwszą kazał bić złotą monetę. Téj zaś z tytułem Czeskim nigdzie znaleść nie można, tylko pod następcami Wacława, gdzie zamiast orła Polskiego umieszczony jest obok świętego Jana Lew Czeski. Że zaś Wacław na téj monecie nie używa tytułu króla Czeskiego pochodzi ztąd iż podług świadectwa historyków dopiéro około roku 1297 był koronowanym, za książęcia zaś Polskiego już był od roku 1289 uznany. Ten gatunek monet złotych Florenckich z wyobrażeniem Ś. Jana i lilii był w całéj Europie naśladowanym, bo znajdują się podobne floreny Papiezkie, Cesarsko-Rzymskie, Hiszpańskie, Francuzkie, Węgierskie, Austryackie, Szlązkie, Elektorskie i różnych biskupów. 

Co do tego florena zdanie p. Wolańskiego zdaje mi się bardzo uzasadnione, i nie mogę się wcale zgodzić z Lelewelem na to, aby umieszczony na nim napis Wenceslaus Dux P. znaczył Venceslaus dux patronus. Czemużby raczéj nie Sanctus Venceslaus być miało? Zresztą jest tu już jeden Święty Sanctus Joannes Baptista. Fabryka tego dukata wskazuje że jest od wszystkich Luxemburskich dawniejszy, a okoliczność iż nie bywa w Polsce znajdowany, może tylko wskazywać że nie w Polsce był bitym, ale tłumaczenia napisu jakie daje p. Wolański jeszcze nie obala. Wszakżeć Jan król Czeski i na dyplomatach i na pieniądzach zwłaszcza Luxemburskich tytułował się królem Polskim, a pieniędzy takich nikt u nas w żadném wykopalisku nie widział. Wacław mając urojone prawo do Szlązka a przez to i do Wielkiéj Polski trzymając już pod swą władzą Małopolskę i część Sieradzkiéj ziemi, bardzo łatwo mógł tytułu księcia Polskiego zamiast Krakowskiego na monecie użyć. P. W.

489 - 491. Trzy grosze szerokie Prazkie tego króla, które choć bite w Czechach, jednakże i w Polsce miały kurs publiczny, a nawet przez Kazimiérza Wielkiego zostały naśladowane.

492. Takiż grosz w tém osobliwszy, że między tylnemi nogami lwa, znajduje się litera P. (Polonia?) może bity w Polsce.

493 - 494. Dwa półgroszki tegoż króla czyli tak nazwane Parvi Pragenses.

495. Półgroszek tegoż króla bity w Polsce. S. G. Orzeł Polski. S. O. Lew Czeski.

Władysław Łokietek (1305 - 1333 ).

496. Grosz. S. G. W kształtnym obwodzie litera W. napis w około WLADISLAUS DUX. S. O. Lew Ruski MONETA RUSSIE.

Kazimiérz Wielki (1333 - 1370).

497. Grosz jak wyżéj. S. G. w obwodzie litera ukoronowana K. napis REGIS. POLONIE. K.
S. O. Lew Ruski MONTA DOI. RUCSIE.

498. Grosz szeroki Krakowski, nakształt Prazkich groszy (patrz Czacki N. 7). S. G. korona, napis w dwóch rzędach w około KAZIMIRUS PRIMUS DEI GRATIA REX POLONIE.
S. O. orzeł Polski GSOSSI CRACOVIENSES.

499 - 500. Dwa półgrosze tegoż króla. (Patrz Czacki N. 17 który tę monetę mylnie przypisał Kaźmirzowi Jagiellończykowi).
S. G. król na tronie siedzący z berłem w ręku MONETA KAZIMIRI.
S. O. orzeł Polski * REGIS POLONIE K. (Kracoviaeque).

*****

Księstwo Szlązkie należące do Polski aż do roku 1335 przez Kaźmirza Wielkiego było odstąpione Czeskiemu królowi. Monety Szlązkich Piastów aż do odstąpienia téj prowincyi Czechom powinnyby wchodzić w poczet monet Polskich. Kładę tu więc trzy pieniążki tego gatunku.

501. Brakteat. Orzeł Polski lub Szlązki z podpisem IOHS. (Johannes) Śty Jan jest patronem Szlązka.

502. Brakteat inny, w kształtnéj kapliczce, głowa Ś. Jana z napisem u góry IOHS a u dołu  WRA. (Wratislaviensis).

503. Solidus. S. G. Głowa Ś. Jana SCS. JOHANNES. S. O. kościół WLADISLAVIA.