Rzut oka ogólny na wszystkie powyższe wykopaliska, i wnioski jakie się z niego dla dziejów mennicy Piastowskiéj wyprowadzić dają

Ktokolwiek się w dziejach narodu naszego rozczytał, ten łatwo dostrzeże w jakich epokach i w jakich okolicach najwięcéj było powodów do zagrzebywania w ziemię monety; a gdy się z tego stanowiska zapatrzy na kartę ówczesnéj Polski, pozna oczywiście w których miejscach Piastowska numizmatyka jest należycie obsadzoną, a gdzie wiele jeszcze do życzenia zostawia.

Dla łatwiejszego w tym względzie pomiarkowania się, dołączam mappę wykopalisk, na któréj we właściwych miejscach data znalezionych tamże pieniążków jest naznaczoną. Mappa ta odrazu wskaże okolice z których się jeszcze tego rodzaju danina dla nauki należy.

Łańcuch poznanych wyżéj monet Piastowskich nie ma wprawdzie żadnéj przerwy w chronologicznym porządku, i ciągnie się przez trzy całe stulecia, ale ogniwa jego nie idą ciągle jedną ziemią, tylko z jednéj do drugiéj przeskakują prowincyi. Okoliczność ta byłaby mniéj dla numizmatyka stanowczą, gdyby tylko na przestrzeni Polski nie podzielnéj miała miejsce; lecz gdy ją zarówno w epoce Polski rozdzielonéj widzimy, w któréj to epoce każde księstwo osobną miało monetę, niedostatek właściwych ogniw tego numizmatycznego łańcucha mocno w nauce uczuć się daje.

Porównawszy z sobą miejsca wynalezienia wyżéj opisanych wykopalisk, i daty pieniążków jakie się w nich znajdowały, następującą ułożyć można tablicę.

Z powyższéj tablicy okazuje się, że nie znamy monet Małopolskich z czasów Kaźmirza Sprawiedliwego i Mieszka Starego, że z monet Kujawskich (łącząc do téj dzielnicy Sieradz i Łęczycę), nie mamy środkujących między rokiem 1046 a 1106 czyli z panowań Kaźmirza Igo, Bolesława Śmiałego, Władysława Hermana, i Bolesława Krzywoustego, a następnie pośrodkowych pomiędzy rokiem 1162 a 1291. Że do uzupełnienia szeregu Mazowieckich pieniędzy, brakuje nam tego rodzaju pomników od r. 1046 do 1291, a z Szlązkich zaledwie kilka pojedynczych pieniążków da się do epoki udzielnego bytu téj prowincyi odnieść. Jedne tylko Wielkopolskie zdają się mniéj więcéj zupełne.

Z tém wszystkiém jakkolwiek ów łańcuch poznanych monet jest dalekim od zupełności, przecież wyobrażenie jakie daje o mennicy Piastowskiéj może już być rzetelne, i chociaż nie jest zdolny jeszcze pokazać jakim był pieniądz Piastowski w każdéj epoce, pokaże przynajmniéj niezawodnie, jakim być mógł, a jakim być nie mógł.

Widzimy w nim monetę czworakiego rodzaju, naprzód grube solidy, a ten rodzaj, lubo u nas znajdowany, obcéj przecież mennicy okazuje się wyrobem. Następnie widzimy grube denary z mniéj więcéj wywiniętemi na obie strony brzegami, bite powiększéj części na srebrze mięszaném z miedzią, i wielką niejednostajność tak pod względem próby kruszcu jak i pod względem wagi przedstawiające; część ich nosi jeszcze na sobie monet Niemieckich charakter, choć (jak w swojém miejscu mówiłem) i u nas wybijaną być mogła. Widzimy po nich denary cienkie bite z czystego srebra z brzegiem nierównym i bez żadnego wywinięcia. Blaszka na nich zrazu dosyć jeszcze stała, cienieje następnie tak, że z trudnością może wycisk stempla po obu stronach przyjąć. Nareszcie widzimy na papierkowatych blaszkach wybijane brakteaty. To przekonywa, że przed nastaniem groszy Czeskich mennica Piastowska miała nie trzy jak Lelewel utrzymuje, ale cztery okresy w pewnym względzie okresom Czeskiéj mennicy odpowiednie, to jest okres solidów, okres denarów grubych, okres denarów cienkich, i okres brakteatów; a z ich rozważania następujące jeszcze wnioski dają się wyprowadzić.

1d Że najdawniejsze pieniądze Polskie nie były brakteatami jak tego chce p. Wolański, ale na dwie strony wybijanemi grubemi solidami, denarami, albo półdenarami.

2re Że pierwsi czteréj chrześcijańscy monarchowie nasi, to jest Mieczysław I., Bolesław I., Mieczysław II., i Kaźmirz I., albo wcale nie wybijali solidów albo przynajmniéj bardzo mało, kiedy w dziesięciu wykopaliskach (z których pięć mieściło w sobie wcześniejszą monetę), żaden się taki nie znalazł pieniądz, któryby z pewnością jednemu z nich mógł być przypisanym.

Powinienem tu zwrócić uwagę czytelnika na znaczenie wyrazu tego. Ściśle biorąc solidus był tylko monetą idealną, solidowych zaś pieniędzy nigdy nie wybijano. Wszelako zbieracze numizmatyczni rozumieją zwykle pod tym wyrazem wielkie denary, które od początku IX stulecia powszechnie w Europie kursowały; ważą one od 18 aż do 30 gran prawie. W takiém téż znaczeniu i ja wyrazu solidów używam, chociaż dla nie mięszania dwóch oddzielnych wyobrażeń, radbym go jakim innym zastąpić. O właściwém zaś onego znaczeniu mówić będę niżéj w obrazie ogólnym dziejów Piastowskiéj mennicy.

3cie Że rozpoznające okres denarów grubych owe talerzykowate z krzyżami albo z berłem i pastorałem pieniążki, poczytywane przez Madera za monetę Wendów, mogły być także u nas na wzór prawdziwych Wendyjskich wybijane, a nawet mogą być właśnie monetą jednego przynajmniéj z czterech wyżéj wymienionych monarchów, to jest Kaźmirza I. chociaż typ zagraniczny to jest Niemiecki na sobie noszą.

4te Że najdawniejsze pieniądze Polskiego typu wcale nie były wybijane z czystego srebra jak to Lelewel przypuszcza, i że w ogólności srebro mięszane na monetach nawet Niemieckiego typu, nie w XIIlm stuleciu, ale już w XIm spostrzegać się daje.

5te Że w żadnym razie próba kruszcu ani waga monety nie może badaczowi służyć za wskazówkę do oznaczenia epoki pieniążków tego okresu, bo i jedna i druga na pieniądzach tego samego typu nader jest rozmaitą.

6te Że ta rozmaitość mianowicie co do próby kruszcu większą jest na monetach wcześniejszych jak późniejszych, największą zaś na beznapisowych pieniążkach z wykopalisk pod Chruszczyną, i na Bolesławowskich z konikami z wykopaliska pod Wolą Skromowską pochodzących, które też od wszystkich innych są bezwątpienia dawniejsze.

7me Że pieniądze Polskiego właściwie typu im są dawniejsze, tém są grubsze, tém wynioślejsze mają brzegi, i w ogólności tém więcéj zbliżają się do pieniążków talerzykowatych z krzyżami, Wendom przez Madera przypisywanych.

8me Że talerzykowata Polskich pieniędzy postać nie ginie nagle, ale stopniowo, przez coraz większe zniżanie się owego wyniosłego brzegu; tak dalece: że i najpóźniejsze z Woli Skromowskiéj pochodzące denary i półdenary, zawsze grubsze są na brzegach niż w środku, i mają równie dokładną jak dawniejsze okrągłość, która wskazuje, że wszystkie te monety w pierścieniach były wybijane.

9te Że okres denarów grubych rozpoczyna się monetą Niemieckiego typu od śmierci Mieszka II. a ciągnie się przez panowanie Ryxy, Kaźmirza I., Bolesława Śmiałego, Władysława Hermana, Bolesława Krzywoustego i Władysława II. to jest przez jedno stulecie z górą, w któréj to epoce Polskie typy tylko cztery ostatnie panowania zajmują.

10te Że w tym okresie powierzchowna tylko monety postać jest do siebie cokolwiek podobną, pod każdym zaś innym względem prawdziwe było menniczne zamięszanie. Tym samym stemplem bito pieniądze na czystém, i do połowy z miedzią zmięszaném srebrze; bito wprawdzie obok denarów i półdenary, ale wybijano i sztuki środek między temi dwoma rodzajami monet trzymające, a jednak odmiennością typu nie odznaczone.

11te Że okres denarów cienkich stanowiący ogniwo przedziałowe między okresem poprzednim, a okresem brakteatów, rozpoczyna się w całéj swéj rozciągłości od panowania Bolesława Kędzierzawego, (chociaż może niektóre Władysława II. pieniądze już do niego utorowały drogę), a kończy się na wstępie na tron Mieszka Starego, który pierwszy brakteatową wybił monetę. W późniejszych czasach cienkie denary ukazują się jeszcze, ale jedynie jako rzadka w numizmatyce spółczesnéj osobliwość.

12te Że brakteaty z hebrajskiemi napisami przez pana Wolańskiego za przed chrześcijańską monetę naszą, a przez Lelewela za pofałszowane pomniki uważane, mogą być prawdziwe, ale nie do przedchrześcijańskich czasów, ani do Mieczysława I., ale do końca wieku XII i do Mieszka Starego należą. Powód tego osobliwszego w numizmatyce zjawiska nie mógł być inny, jak tylko ten, że Mieszko dochody menniczne w dzierżawę żydom wypuszczał, którzy też w swoim języku kładli na monecie napisy.

13te Że w okresie brakteatowym moneta krajowa tylko w Małopolsce i Wielkopolsce kształciła się samodzielnie, w Mazowszu zaś i Kujawach naśladowała monetę Niemiecką przez Krzyżaków w ziemi Chełmińskiéj zaprowadzoną.

14te Że monety dwóch ostatnich okresów z wyjątkiem tylko brakteatów podług stopy Toruńskiéj, i niektórych Mieszkowych, wybijane są na czystém srebrze, zkąd nowy dowód, że srebro mięszane na Polskich pieniądzach nie jest dowodem późnéj onych epoki, ale przeciwnie za jéj dawnością przemawia.

15te Że monety jednego typu w obu ostatnich okresach mają mniéj więcéj jednostajną wagę; odmiennych typów moneta często wagę miewa różną. Wzgląd zatém na tę okoliczność może być w tych okresach niejaką badaczowi w jego domysłach wskazówką.

Dołączywszy do opisanych wyżéj Piastowskich monet, te które się po zbiorach różnych lubowników znajdują, a których miejsca wynalezienia ani okoliczności temu wynalezieniu towarzyszących wskazać nie mogłem, będziemy mieli szereg nieprzerwany tego rodzaju pomników, poczynając od Bolesława Chrobrego aż do Przemysława włącznie, to jest z całych trzech wieków. Śzereg ten nie wszędzie zapełniony jest monetami w kraju naszym wybijanemi, to jednak co się w nim niezawodnie Polskiéj ziemi wyrobem okazuje, dostatecznym jest dla badacza materyałem do śledzenia dziejów równie rzeczy mennicznéj, jak i saméj rzeźbiarskiéj sztuki. Sledzenie mianowicie ostatniéj sprawdzić powinno domysły o dawności każdéj monety na rozbiorze wykopalisk uzasadnione, i przez powinowactwo typów okazać ich kolejne po sobie następowanie.

Dla tego zostawiając wszystkie owe monety w tym samym porządku w jaki je uszykował wzgląd na miejsce przez nie w każdém wykopalisku zajmowane, przebiegnę w następnéj części z czytelnikiem na nowo cały ich szereg, i pokażę mu wzajemne między składającemi go monetami bądź pod względem pomysłu, bądź pod względem wykonania mechanicznego podobieństwo; a tym sposobem rozwinę niejako przed jego oczami drogę, po któréj myśl narodowa w tworzeniu tego rodzaju pomników postępując, koniki na popiersia, popiersia na całe figury, bramy na krzyże przemieniała. Nieprzerwany ten sztuki łańcuch w każdym z następujących po sobie pieniążków następne znajdować powinien ogniwo, a czytelnikowi ukazać cały szereg odmian, które przechodziła wznosząca się lub upadająca menniczna sztuka.

Abym to powinowactwo menniczne pomiędzy monetami z jednego wykopaliska pochodzącemi widoczniéj czytelnikowi pokazał, sporządziłem 3 tablice, na których linije ciągłe od jednego pieniążka do drugiego przeprowadzone, oznaczają podobieństwo pomysłu, linije zaś kropkowane, pomiędzy témiż pieniążkami przeprowadzone, oznaczają granice samych wykopalisk.