Opisanie typów Piastowskich porządkiem chronologicznym

I. OKRES SOLIDÓW. (992 - 1058).

Bolesław Iszy Chrobry 992 - 1025.
Syn Mieszka czyli Mieczysława I, urodzony z Dąbrówki księżniczki Czeskiéj w r. 967, wstąpił na tron po ojcu 992, miał 4 żony, między niemi Judytę królewnę Węgierską, umarł w Poznaniu 1025, i tamże pochowany.

MONETY PRZYPISYWANE BOLESŁAWOWI CHROBREMU.

Solidus - S. G. w obwodzie prostym, ptak z podniesionym w górę skrzydłem w lewo zwrócony. W koło ma wspak napis Myncarza ♱TDlMVCMOAHC.
- S. O. w perełkowym obwodzie dwa miecze około których kropki albo inne znaki w otoku: BOЄDXIVAVXL. Bolexiav dux.
Jest to moneta Czeska pochodząca ze zbioru hrabi Sternberga. Czescy numizmatycy przypisują ją Bolesławowi Chrobremu, kiedy tenże w r. 1003 zdobywszy Pragę ogłosił się książęciem Czeskim. Dwa miecze oznaczać mają na nim podwójne panowanie.

Miecz jako godło daje się spostrzegać na najdawniejszych pieniądzach Czeskich. Solidy z dwoma mieczami nawet są dosyć liczne w numizmatyce tego kraju. P. Kappe numizmatyk Berliński posiada ich kilkanaście waryantów. Ptak także choć w innéj nieco postaci znajduje się na solidach Brzetysława I. Ściśle więc biorąc pieniądz ten nie ma żadnéj cechy, po któréjby można wnosić, że przez obcego książęcia był wybitym. Z tém wszystkiém ponieważ opinija o jego pochodzeniu zdaniem wielu światłych mężów jest już ustaloną, i ja go także między monetami Chrobrego kładę. Exemplarz który za wzór do rysunku służył, znajduje się w muzeum Czeskiém w Pradze.

Solidus - S. G. w obwodzie prostym ptak w koronie na głowie w lewo obrócony, w otoku PRI… US… POL… NIE.
- S. O. w takimże obwodzie krzyż Anglosaxoński, w kątach między jego ramionami znaki. Z otokowego napisu widoczne tylko litery RNE, reszta zatarta.
Pieniążek ten znaleziony został pod Egersund w Norwegii w pośród monet 10 i 11 stulecia, właśnie Bolesławowi Chrobremu spółczesnych, i p. Holmboe numizmatyk Norwegski uważa w nim monetę tegoż Bolesława. Jak napisy na nim tłumaczy namieniłem wyżéj na stronie 177. Dotychczas jeden tylko exemplarz typu tego jest znajomy.

Solidus - S. G. w prostym obwodzie ręka opatrzności, koło niéj α i ω. alfa i omega. Z otokowego napisu widać tylko BOLЄZL...X. Boleslaus dux.
- S. O. w prostym obwodzie krzyż Maltański; w trzech kątach między jego ramionami po 3 kulki, czwarty kąt próżny. Napis otokowy wspaczny, z niego widać tylko litery RRACA.
Miałem sposobność mówić już o tym pieniążku wyżéj na stronie 178. Posiadał go w zbiorze swoim Tadeusz Wolański, i w nim monetę Chrobrego upatrywał.

Solidus - S. G. Krzyż Anglosaxoński, ramionami swemi brzegów monety sięgający; końce ramion widłowate; w kątach między ramionami krzyża po 3 kulki; zamiast napisu kilka pojedynczych znaków.
- S. O. w prostym obwodzie krzyż Anglosaxoński zwyczajny; w kątach między jego ramionami po 3 kulki. W otoku ♱IVCAEP...LOINE.
Pieniążek ten znajdował się w zbiorze Tadeusza Wolańskiego, i przez tegoż za monetę Chrobrego był uważany. P. Wolański w katalogu swoim znaczenia legendy jego nieobjaśnił.

Solidus - S. G. w obwodzie perełkowym ręka opatrzności, w otoku napis ♱BSACISLAV.
- S. O. krzyż Anglosaxoński z końcami księżycowatemi. Podobne księżyce z kropkami w kątach między ramionami krzyża. W koło napis ♱VSEBOR.
Srebro czyste, waga gran 18.

Na tablicy pierwszéj umieściłem 4 odmiany tego pieniążka, jakie mógłem miéć pod ręką, a które się jedynie mniejszą lub większą zupełnością i poprawnością napisu między sobą różnią. Lelewel czytał na nim na jednéj stronie Boleslav, na drugiéj VRO.CI vrocislava civitas, i na téj zasadzie Chrobremu one przypisał. U nas w Trzebuniu się tylko znalazły, i niewiele zbiorów niemi poszczycić się może. W Niemczech są więcéj pospolite. Dopóki nie zaczęto powątpiewać o tém że są monetą Polską, cena ich była ogromna, płacono po zł. 200 za sztukę. Teraz cena ta znacznie spadła. W Niemczech dostanie ich po 3 do 4 talarów, u nas o czwartą a nawet o trzecią część wyżéj zapłacić można. Najbardziéj dobrany ich zbiór posiada p. Gruenbaum w Krakowie. Z Warszawskich zbieraczy mają go Baron Rastawiecki, Ignacy Zagórski, Karol Bayer, i ja.

Solidus - S. G. w obwodzie zwyczajnym coś na kształt kwiatu w koło ♱BOLESLAV.O. DUX.
- S. O. krzyż patryarchalny, w kątach między ramionami kółka.
Znajdował się w zbiorze Tadeusza Wolańskiego, zresztą nigdzie nie był widziany. Ze wszystkich pieniędzy Bolesławowskich ten najbardziéj od Czeskich Bolesławów odbiega, i najprędzéj może być Polskiéj mennicy wyrobem.

Solidus - S. G. w obwodzie perełkowym kilka rysów, mających jak się zdaje popiersie oznaczać. W otoku BOLTTI HBTIVH.
- S. O. w perełkowym obwodzie głowa jak się zdaje Ś. Jana, z napisu widać tylko IO...OI może Joannes.
Pieniążek ten wyobrażony jest na jednéj z tablic, które p. Wolański do zamierzonego przez siebie numizmatycznego dzieła przygotował. Katalog jego monet nie obejmuje go wcale. Jeśli istotnie głowa i napis na jego stronie oznaczają Ś. Jana, w takim razie tę monetę najwłaściwiéj Chrobremu można przypisać.

Solidus - S. G. w zwyczajnym obwodzie głowa twarzą wprost niezgrabnie wyrobiona, w otoku BOIZLIAS. DUX.
- S. O. w podobnymże obwodzie taka sama głowa w otoku: SCS IOHS B. Sanctus Johannes Baptista.
Pieniądz ten niezawodnie we Wrocławiu wybitym został, i najpodobniéj do Bolesława Chrobrego należy.

Solidus - S. G. w zwyczajnym obwodzie krzyż Niemiecki, w kątach między jego ramionami pojedyncze kulki; w otoku napis ♱BOEZLOV♱.
- S. O. głowa twarzą wprost, do koła napis: ♱BULE♱A♱V.
Rysunek tego pieniądza nadesłał mi p. Żebrawski z Krakowa. Ma on być zdjęty jak mi się zdaje z oryginału który posiadał p. Kappe w Berlinie, a który p. Strzeleckiemu do Krakowa dla przerobienia pozwolił. Jak dalece jest z oryginałem zgodny nie wiem, te bowiem waryanty téj saméj monety które up. Kappego widziałem, w miejscu kulek między ramionami krzyża mają kulki i gwoździe, tak jak solidy Bolesława II w Czechach, i w ogólności do Czeskich monet nierównie więcéj się przybliżają. Jeśli rysunek mi nadesłany wiernie monetę naśladuje, możnaby zaręczyć że jest Polską, i że do Bolesława Chrobrego należy.

Denar - S. G. głowa monarchy w koronie w prawo zwrócona, pod nią ramie koszulą rycerską zbrojne, miecz w górę podniesiony trzyma.
- S. O. brama o 3 wieżach, kulistemi kopułami zakończonych.
Waga dosyć jednostajna, mniéj więcéj gran 10, srebro niejednostajnéj próby, w ogólności podłe, brzeg monety wystający, i postać miseczkowata.
Odmiany zależą na znakach z tyłu głowy monarszéj zamieszczonych, najpospolitszy z tych znaków jest lit Z, rzadziéj nieco znajdują się kropki, a najrzadziéj znak do M. albo W podobny.

Pierwszą wiadomość o tym denarze podał Lelewel w r. 1825, na dwóch tablicach pieniędzy w Trzebuniu wykopanych. Nie należy jednak wnosić, aby się między Trzebuńskiemi miał znajdować. Odnosi go tenże autor do 13 wieku, nie oznaczając panowania pod którém mógł być wybitym. Rejchel za tą teoryą idąc, przypisał go Bolesławowi Wstydliwemu (1227 - 1279). Wolański między monetami Chrobrego umieścił.

Znalazł się pod Koprzywnicą i w Goryczanach, ale niewiem z jakiemi innemi monetami. Podobieństwo jego stylu z tak zwanemi pieniążkami Wendyjskiemi, a rysunku z niektóremi denerami Kanuta Duńskiego, postać kopułek wieżowych widocznie Byzantyńska, z resztą wypukłość stempla najdawniejszym tylko monetom Polskim właściwa, kazały mi go pod panowaniem Chrobrego umieścić. Za tą jednak teoryą wcale obstawać nie będę, to tylko mam przekonanie, że od panowania Bolesława Śmiałego (1058 - 1080) późniejszym być nie może.

Przed kilkunastą laty pieniążek ten był bardzo pospolitym. W Warszawie można go było z łatwością za zł. 2 do 3 dostać, i to w wyborowych exemplarzach. Teraz jednak wyszedł z numizmatycznego handlu, i jeśli się gdzie zdarzy, wyżéj rubla bywa ceniony. Posiadają go wszystkie zbiory dawniejsze. Najliczniéj zaś Konstantego Świdzińskiego i Barona Rastawieckiego.

Mieszko IIgi 1025-1034.
Syn Bolesława Chrobrego i Judyty, a według Dytmara Kunildy córki Dobromira, urodzony r. 990, zaślubiony z Ryxą córką margrabi Reńskiego Ezelona, r. 1001, wstąpił na tron po ojcu 1025. Umarł 1034, pochowany w Poznaniu.

MONETY MIESZKA II

Solidus - S. G. w obwodzie zwyczajnym korona; w otoku MISICO.
- S. O. w podobnymże obwodzie krzyż Karolowingowski, w kątach między jego ramionami kulki; w otoku cztery monogrammata, których znaczenie trudno odgadnąć.
Srebro czyste, wagi nie miałem sposobności oznaczyć.

Pieniądz ten niewątpliwie do Mieszka II należący dotąd w żadném ze znanych mi dzieł nie był ogłoszonym. Miałem sposobność widziéć dwa jego exemplarze, jeden w zbiorze p. de Roemer, a drugi w zbiorze p. Erbstein w Dreznie. Obadwa są bardzo odmiennego stempla choć jednego typu i obadwa na tablicy 2éj pod liczbą 11 a i b są wyobrażone. Rysunkiem zbliżają się cokolwiek do monet Niemieckich, korona jednak którą na nich widzimy jest pomysłem zupełnie nowym, i na pierwszy rzut oka odrębny pieniądzowi nadaje charakter.

Ryxa - Kaźmirz Iszy 1034 - 1058.
Ryxa wdowa po Mieszku II objęła rządy 1034, w tymże roku uszła do Saxonii, umarła 1063. Kaźmirz syn Mieszka II i Ryxy, urodzony r. 1016, objął rządy kraju 1040, w tymże roku zaślubił Dobrogniewę córkę Włodzimirza księcia Ruskiego, umarł roku 1058 pochowany w Poznaniu.

MONETY BITE W CZASIE BEZKRÓLEWIA PO MIESZKU II, I ZA RZĄDÓW SYNA JEGO KAŹMIRZA

Denar - S. G. w grubym perłowym obwodzie, krzyż równoramienny, ramiona jego kulkami zakończone; pomiędzy temi ramionami po 2 podobne kulki. Figura ta przypomina krzyż patryarchalny na solidzie Nr. 6 opisany. Napis otokowy nieczytelny, klinowatemi znakami poprzedzielany.
- S. O. w podobnymże obwodzie krzyż kawalerski, mocno wypukły, w kątach między ramionami jego znaki; napis jak na stronie głównéj.
Srebro niejednostajne, środkuje między 16 a 8 próbą; waga podobnież rozmaita, od 16 do 7 gran; brzeg mocno wywinięty, i postać monety miseczkowata.

Znajdują się odmiany typu tego mające w kątach między ramionami głównego krzyża małe jeszcze krzyżyki, albo na których w miejscu kulek pierścienie się znajdują. W znakach otokowych wielka jest także rozmaitość, litery atoli R Є V i O prawie na wszystkich dają się dostrzegać.

Denar - S. G. w obwodzie perłowym krzyż równoramienny o tępych końcach, w kątach pomiędzy jego ramionami pierścienie; w otoku napis wspaczny ΔΔ A ΔΔ X ΔΔ I ΔΔ R Rixa.
- S. O. w podobnymże obwodzie krzyż kawalerski, mocno wypukły, napis wspaczny ΔΔ X ΔΔ U ΔΔ R ΔΔ C Crux.
Srebro czyste, waga dosyć jednostajna gran 16, brzegi mocno wywinięte, i postać monety miseczkowata.

Że denar ten bity jest w piérwszéj połowie 11 stulecia, na to się wszyscy numizmatycy zgadzają. Że się u nas w wielkiéj znajduje obfitości, i to w takich wykopaliskach w których się żadna inna zagraniczna moneta nie pokazuje, przy rozbiorze wykopalisk udowodniłem. Że na nim Rixa czytać się daje, temu także nikt niezaprżeczy, bo na trzystu kilkudziesięciu sztukach pod Grójcem w r. z. wykopanych, przeszło 170 z napisem takim znalazłem. Że wdowy królewskie rządy kraju sprawujące wybijały także pieniądze, dowodem Solidy Emmy, wdowy po Bolesławie 2 w Czechach.
Z tych powodów bez wahania się przyjmuję go za pieniądz Ryxy wdowy po Mieszku 2, która po śmierci męża czas niejaki Polską rządziła; bo i pochodzi z tego czasu, i jest krajową monetą, i nosi Ryxy imie.
Z resztą nie ja piérwszy te pieniążki za Polskie uważam. Uprzedził mię w tym względzie p. Wolański w katalogu swoim, kładąc w nim owe Wendyjskie denary pod panowaniem Bolesława Krzywoustego.

Dwa ostatnie pieniążki dla tego pod jedną zamieściłem liczbą, że nie masz tak stałej między niemi różnicy, aby za cechę typową posłużyć mogła. Litery napisowe na wielu są bardzo wytarte, a nawet nie wybite, kulki także między ramionami krzyża często się w pierścienie zamieniają, a na nich tylko i na napisie polega między temiż pieniążkami różnica.

Denar - S. G. w grubym perłowym obwodzie, berło z pastorałem biskupim na krzyż ułożone, pomiędzy ramionami tego krzyża kulki; w otoku napis, pospolicie kréskami tylko zastąpiony.
- S. O. w podobnymże obwodzie krzyż kawalerski mocno wypukły, w kątach między jego ramionami znaki.
Srébro i waga niejednostajna, tak jak na denarach typu 12; postać miseczkowata.
Znalazł się wraz z poprzedniemi w Chruszczynie, Skromowskiéj Woli i Grojcu.

Typy pod liczbą 12 i 13 opisane znane są numizmatykom pod nazwą pieniążków Wendyjskich. W rzeczy saméj owa miseczkowata postać monety właściwa była pokoleniom Wendyjskim, i tego rodzaju pieniądze obficie na ich ziemi do dziś dnia się znajdują, a nawet i tam Ryxy imie natrafić można. Nic w tém dziwnego, bo część tych pokoleń berłu naszych piérwszych monarchów hołdowała. Ale to najbardziéj na uwagę zasługuje, że pieniążki tego rodzaju nad Elbą wykopywane mają w sobie czyste srébro, gdy tymczasem w naszych srébro to częstokroć zaledwie 7éj dochodzi próby. Najgorsze było między Chruszczyńskiemi i Skromowskiemi.

Typ zbliża się nieco do Niemieckiego, a więcéj może do Duńskiego, jaki na niektórych monetach Kanuta widzimy. Monety te są pospolite, i nizko cenione; te atoli które wyraźne imie Ryxy mają na sobie, poczynają u lubowników ceny nabiérać.

II. OKRES DENARÓW GRUBYCH. (1058 - 1148).

Bolesław II. Śmiały 1058 - 1080.
Syn Kaźmirza I i Dobrogniewy, urodził się r. 1041, wstąpił na tron po ojcu 1058, poślubił Wisławę księżniczkę Ruską, opuścił kraj 1080, umarł 1081.

MONETY BOLESŁAWA ŚMIAŁEGO

Denar - S. G. w małym perłowym obwodzie główka w prawo zwrócona; w otoku napis BOLЄZLAUS, albo BLEZLAUS.
- S. O. Jeździec na koniu włócznią uzbrojony; w tyle konia rozmaite znaki.
Srébro nizkiéj próby i niejednostajne, pomiędzy 5tą i 10tą środkuje. Waga także rozmaita; cięższe przeważają gran 13, lżejsze mało co więcéj nad 9 ważą. Brzeg monety wystający, modelowanie wypukłe, kréski liter klinowate.

Odmiany są liczne a zależą: naprzód na zupełności napisu, powtóre na uzbrojeniu rycerza, potrzecie na znakach z tyłu jego głowy położonych.

Co do piérwszego. Całkowity napis. BOLЄZLAUS, bardzo się rzadko przytrafia. Najwięcéj jest tylko BLEZLAUS, a niekiedy BLEZLAS. Napisy te różnią się jeszcze kształtem litery E, która na niektórych jest sprzączkowatą.

Co do drugiego. Rycerz miéwa najczęściéj w ręku dzidę, niekiedy zaś chorągiewkę. Oprócz tego tarcza którą się zasłania na niektórych exemplarzach tak jest wązka, żeby ją raczéj za miecz przy boku zawieszony wziąść można.

Co do trzeciego nareszcie. Najpospoliciéj z tyłu jeźdźca znajduje się litera S, albo sześć kropek we dwa rzędy ułożonych; exemplarze z większą liczbą kropek są rzadkie, wybite są bardziéj płasko, wagę mają większą, i lepsze srébro. Częściéj nieco natrafić można na sztuki z dwiema belkami albo z krzyżem, te pospolicie z gorszego wybijane są kruszcu. Niekiedy obok litery S, znajduje się litera Z, te także ważniejsze, i z lepszego srébra są wybijane od innych. Najrzadsze są te na których sama litera Z się znajduje.

Pierwszą wiadomość o tym denarze dał Lelewel, na jednéj z dwóch tablic starych pieniędzy wykopanych w Trzebuniu w r. 1824. W objaśnieniu do tychże tablic dołączoném, uznał go za monetę 13 wieku, należącą albo do Bolesława Wstydliwego, albo do którego innego jemu spółczesnych. Za jego zdaniem poszedł Bandtkie i Reichel. Wolański umieścił go pod Bolesławem Krzywoustym.

Z tém wszystkiém podobieństwo tego pieniążka do monet Ryxy i innych Wendyjsko-Polskich, a zarazem i do denarów Władysławowskich które ze wszystkich tego imienia najdawniejszemi się zdają, okoliczność że się razem z temiż Władysławowskiemi i późniejszemi Bolesławowskiemi denarami w Skromowskiéj Woli znajdował, skłoniły mię do uznania go za wyrobek mennicy Bolesława Śmiałego.

Wyobrażony na nim jeźdźiec nietylko pod względem technicznego wykonania, ale i pod względem samego pomysłu, w całéj numizmatyce poprzedniéj nié ma przykładu. Jest on pomysłem zupełnie miejscowym, i zdaje się z tego samego pochodzić źródła z którego i inne Słowiańskie pokolenia pomysł do herbu swego wzięły, to jest od Celtów.

W roku 1829 denar ten należał do pospolitych, i około 4 złotych był płaconym. Późniéj kiedy z upowszechnioném numizmatyczném lubownictwem liczba znanych exemplarzy nie wyrównywała liczbie zbiéraczy, począł być poszukiwanym. Wykopalisko Skromowskie dostarczyło na nowo około 70 sztuk tego typu. Wiele z nich przecież mocno były pozacierane.

Posiadają go wszystkie prawie znaczniejsze zbiory, ja sam mam 20 sztuk zupełnie odmiennych. Główniejsze odmiany typu tego wyobrażone są na tablicy 4.

Władysław I. Herman 1080 - 1102.
Syn Kaźmirza I. i Dobrogniewy, a brat Bolesława II. urodzony r. 1043, wstąpił na tron 1080, zaślubił Judytę księżniczkę Czeską 1083, powtórnie pojął w małżeństwo Judytę wdowę po Salomonie królu Węgierskim 1088, umarł r. 1102. pochowany w Płocku.

MONETY WŁADYSŁAWA I. HERMANA

Denar - S. G. głowa w prawo zwrócona z zaczesanemi w tył włosami; w otoku napis: ♱VLADIZLAVS.
- S. O. w zwyczajnym albo perełkowym obwodzie brama o trzech wieżach spiczastemi daszkami nakrytych, nad daszkami krzyże, w otoku napis: ♱CRACOV.
Są exemplarze na których od strony odwrotnéj znajduje się napis: VOCEIKUS, albo VO♱VO♱VO♱. Są inne na których odwrotna strona jest zupełnie beznapisowa, a miejsce napisu wypełniają obwody kół spółśrodkowych, promieniem ze środka monety nakréślanych.

Mówię tu tylko o odmianach główniejszych. Pośrednich wyliczyć by nawet nie można. To rysy twarzy książęcéj, to jéj wielkość, to mniejsza lub większa zupełność napisu, tak dalece różnią pomiędzy sobą pojedyncze exemplarze, że pomiędzy kilkudziesięcią nawet, dwóch zupełnie podobnych do siebie, to jest jednym stemplem wybitych nie upatrzy. Litery na wszystkich składają się z pojedynczych klinowatych krések, i pod tym względem najwięcej się zbliżają do liter na poprzedzającéj monecie.

Waga jest niejednostajna; najcięższe ważą gran 15, a te mają do koła na stronie głównéj gruby perełkowy obwód, i w podobnymże obwodzie na stronie odwrotnéj Krakowską bramę. Najwięcéj jest takich co ważą tylko 10¼ grana, a napisy na tych rzadko można znaléść całkowite. Zupełno napisowe i lepszą fabrykę mające ważą gran. 13½, a beznapisowe tylko gran. 7.

Srébro dosyć wysoką trzyma próbę, i nie tak wielkie pod tym względem zachodzą różnice w pieniążkach tego typu. Próba srebra środkuje między 10tą a 12tą.

Jedyna to moneta Piastowska mająca wypisane w całości miejsce swego wybicia Kraków. Ma ono zakończenie zupełnie Polskie choć Łacińską wyrażone pisownią. Podobny sposób wyrażenia widzimy także na wielu monetach Bolesławowskich, na których imie książęce nie Boleslaus, ale Boleslav jest wypisane.

Exemplarze z napisem na odwrociu VOCEIKUS, uważa K. Bandtkie za wybite w Gnieznie pod wezwaniem Ś. Wojciecha. Mniemałbym jednak, że tak te jak i owe z napisem Cracov, z jednéj to jest z Krakowskiéj wyszły mennicy, i że voceikus na nich nie znaczy Ś. Wojciecha, ale imie Wociejka Myncarza.

O Epoce wybicia tego pieniądza rozmaite były zdania. Lelewel w objaśnieniu pieniędzy Trzebuńskich przypisał go Władysławowi III., i tak go położył w katalogu swoim p. Wolański. W numizmatyce średnio wiekowéj (Numismatique du moyen age) tenże Lelewel odniósł go do panowania Władysława Łokietka (1296 - 1333), a za tą ostatnią opinją poszedł w katalogu zbioru swego RRS. Reichel.

Kaźmirz Bandtkie uważa go za pomnik mennicy Władysława Hermana, a domysł ten na rozpatrzeniu się w Dobiesławskiém wykopalisku oparty, potwierdziło w zupełności wykopalisko w Woli Skromowskiéj w r. 1844 wynalezione, z tego téż powodu i ja położyłem go pod panowaniem Władysława I.

Gdyby skarb w Dobiesławicach wykopany rozszedł się był po zbiorach lubowników, ta monetka stałaby się pospolitą. Dziś przecież tém bardziéj jest poszukiwaną, że ją napis miasta Krakowa nad inne interesowniejszą czyni.

Exemplarze wyraźnie wybite i dobrze dochowane, do 20 złotych płacone być mogą.

Bolesław III. Krzywousty (1102 - 1139).
Syn Władysława Hermana i Judyty księżniczki Czeskiéj, urodził się r. 1085, wstąpił na tron po śmierci ojca r. 1102, poślubił Zbisławę księżniczkę Kijowską i Halicką r. 1103, powtórnie zaślubił Salomeę córkę Henryka Hrabi de Bergen około r. 1110, umarł r. 1139. pochowany w Płocku.

MONETY BITE POD PANOWANIEM BOLESŁAWA KRZYWOUSTEGO

Denar - S. G. rycerz stojący trzyma w prawéj ręce dzidę, w lewéj podłużną tarczę; napis BOELZAV albo tylko BEAV.
- S. O. brama Krakowska o trzech wieżach daszkami nakrytych, i krzyżami zakończonych.
Waga gran 12½, srebro 12 próby, brzegi dosyć wyniosłe.

Rzadki ten pieniążek ukazał się po raz pierwszy w skarbie Dobiesławickim, w nader szczupłéj jednak ilości. Pomiędzy temi które przejrzane zostały, dwa tylko znalazły się tego typu exemplarze, zupełnością napisu od siebie odróżnione. Jeden z nich powtórzył się także w Skromowskiéj Woli. Opisał go naprzód Kaźmirz Bandtkie w numizmatyce krajowéj, odnosząc do panowania Bolesława Śmiałego. Rycerz zbrojny który się na nim znajduje, oznacza bez wątpienia książęcia Bolesława z dzidą Ś. Maurycego, jako znamieniem dostojności monarszéj. Zdaje się że monetka ta w samym początku ponowania Bolesławowskiego była wybitą.

Trzy tylko znane są exemplarze tego typu, z tych jeden posiada p. Ignacy Zagórski, dwa zaś znajdują się w moim zbiorze.

Denar większy - S. G. w obwodzie perełkowym osoba siedząca na tronie, w prawéj ręce miecz trzyma, lewą wznosi do góry jak do błogosławieństwa; w otoku napis BOLEZLAUS albo DUCIS BOLEZLAI, albo niekiedy DENARIUS.
- S. O. podobnież w perełkowym obwodzie krzyż Niemiecki, w kątach jego 4 kropki; napis w otoku DENARIUS albo niekiedy BOLEZLAUS.
Waga gran 14 do 16, srebro 12 próby.

Pieniądz ten liczne miewa odmiany, nietylko rozmaitością otokowego napisu, ale także ilością kropek pomiędzy ramionami krzyża odznaczone. W napisie jest częstokroć duenarius zamiast denarius albo duecis zamiast ducis, na niektórych także litery napisu kropkami są od siebie rozdzielane.

W dwóch dopiero wykopaliskach ten pieniążek odkrytym został, to jest w Dobiesławicach i Woli Skromowskiéj; w obudwóch w dosyć znacznéj ilości; opisany i wyobrażony poraz pierwszy w numizmatyce krajowéj Bandtkiego, gdzie także pod panowaniem Bolesława Krzywoustego umieszczonym został.

Jak na monetach Władysława Hermana napis miasta, tak tutaj napis wartości pieniądza jest wyboczeniem od ogólnych Polskiéj numizmatyki prawideł. Ostatnie nawet jest nowością, w żadnéj innéj numizmatyce wówczas nie znaną.

Denar ten równie jak poprzedni kładę pod panowaniem Bolesława Krzywoustego, bo rozbiór dotychczasowych wykopalisk najwięcéj za taką teoryą przemawia. Nie zbywa jednak na powodach odniesienia obu tych denarów do czasów Bolesława Śmiałego. Krzyż zwłaszcza na ostatnim zamieszczony, podobny jest zupełnie krzyżom na solidach Mieszka II N. 11, i całe wejrzenie monety więcéj ją do tak zwanych solidów przybliża.

Średnio dochowane exemplarze z Woli Skromowskiéj płacono w przecięciu po zł. 8, Dobiesławickie więcéj są warte, bo nierównie wyraźniejsze.

Denar - S. G. rycerz stojący przebija włócznią gardło do góry przewróconemu smokowi.
- S. O. w podwójnym perełkowym obwodzie krzyż, którego ramiona kulkami są zakończone, a w kątach pomiędzy temi ramionami 4 kulki albo 4 słońca, oraz 4 małe kropki.
Waga rozmaita; największa liczba exemplarzy waży gran 13 do 14; są jednak cięższe 16 granowe, i lżejsze aż do 6½, grana zniżające się. Srebro podobnież niejednostajne. Zwykle jest czyste, przecież zdarzają się sztuki wybijane z kruszcu z miedzią mieszanego, a nawet 7 zaledwie próbę trzymające.

Odmiany w stemplu są bardzo mało znaczące; główniejsze nierównie na różnicy wagi albo próby srebra polegają. Zdaje się że walka ze smokiem na tym pieniążku wyobrażona odnosi się do znanéj legendy o Krakusie.

Denar ten znany już był z katalogu RRS. Reichla, za nim się w wykopalisku Skromowskiém w znacznéj pokazał ilości. Figura jego dotąd nigdzie nie była wyobrażoną. Teraz jeszcze nietrudno dostać go można, z każdym dniem jednak staje się rzadszym.

Denary trzech powyższych typów bite są jak się zdaje w Krakowie.

Denar - S. G. w polu monety stojący rycerz z włócznią w prawéj, a tarczą w lewéj ręce; obok niego z prawéj strony siedząca osoba podnosi prawą rękę jak do błogosławieństwa, w lewéj coś na kształt księgi trzyma.
- S. O. w perełkowym obwodzie, mały karolowingowski krzyżyk; w koło niego napis BOLEZLAV; w otoku po za obwodem SADALBIBAUS.
Waga 9½ grana, srebro czyste.

Wiadomość o tym rzadkim denarze podał jeszcze Ignacy Potocki w rozprawie, którą w części I przytoczyłem. Od tego czasu nie był nigdzie widzianym. Wykopalisko dopiero w Skromowskiéj Woli 14 sztuk onego (ile mi wiadomo), do zbiorów numizmatycznych dostarczyło. Pomiędzy niemi kilka jest odmian, jedynie zupełnością napisu od siebie odróżnionych. Wyobrażone na nim osoby znaczą książęcia Bolesława i Ś. Wojciecha.

Pieniążek ten pod względem epoki którą ma przedstawiać, różnego już doświadczył losu. Potocki uważał w nim pomnik z czasów Chrobrego, Lelewel w objaśnieniu Trzebuńskiego skarbu uznał go za wyrób mennicy Bolesława Krzywoustego, w późniejszych zaś dziełach swoich zepchnął go aż do drugiéj połowy 13 stulecia, i Bolesławowi Pobożnemu ks. Wielkopolskiemu przypisał. Bandtkie poszedł za zdaniem w objaśnieniu monet Trzebuńskich wyrzeczoném. Za tém także zdaniem i rozbiór wykopaliska Woli Skromowskiéj, i rozbiór typu, w zupełności przemawiają.

Denar - S. G. jak na poprzednim.
- S. O. w perełkowym obwodzie, krzyż Niemiecki; w kątach między jego ramionami kulki, kropki, albo krzyżyki w otoku napis SADALBIBA.
Waga rozmaita; najcięższe mają po gran 11, średnie (a te są najpospolitsze) gran 9; najlżejsze tylko 5½. Srebro zwykle jest czyste, w niektórych jednak exemplarzach zniża swą próbę aż do 8.

Jest to właściwie mała tylko modyfikacya typu powyższego. Najpierwsze onego ogłoszenie należy się Joachimowi, ztamtąd przekopijował go Lelewel i przyznał Władysławowi Hermanowi, co także powtórzył i Bandtkie. Powodem do tego była niedokładnie zrobiona figura Joachima, na któréj siedzący i błogosławiący biskup zrobiony jest stojącém dzieckiem.

Aż do czasu wynalezienia skarbu w Skromowskiéj Woli, pieniążek ten do największych należał osobliwości. W tém jednakże wykopalisku główną część stanowił, i kilkaset sztuk jego jeśli nie przeszło tysiąc, rozeszło się z tego źródła po zbiorach.

Pomiędzy niemi rozmaitość stempli jest nieskończona, a te odznaczają się tylko większą lub mniejszą zupełnością legendy. Wyraża ona prawie zawsze imie Ś. Wojciecha, po którém następują litery I. B., znaczące jak mniemam imie Myncarza. Na jednym bowiem exemplarzu zamiast imienia Ś. Patrona, znalazłem imie monarchy BOLZAV, po którém te same litery I. B. następowały.
Rozumiem że miejsce wybicia téj monetki równie jak poprzedzającéj było Gniezno, i dla tego obiedwie noszą na sobie wyobrażenie patrona tego miasta, to jest Ś. Wojciecha.

MONETY ARCYBISKUPÓW GNIEZNIEŃSKICH

Nie mamy wprawdzie dowodu w pozostałych o monecie pod Piastami świadectwach, aby Arcybiskupi Gnieźnieńscy przed wiekiem 13 jakie wybijali pieniądze. Ponieważ jednak w początku tego wieku biskup Poznański prawo bicia własnéj monety otrzymał, można zatém wnioskować, że Arcybiskupom Gnieźnieńskim jako metropolitom całéj prowincyi, prawo to wcześniéj nierównie służyło. Na ich monetach najwłaściwiéj ukazywać się mogło popiersie Ś. Wojciecha, dla tego téż wszystkie monetki beznapisowe z popiersiem tego patrona, za pieniądze Gnieźnieńskiéj kapituły są uważane. Śledząc ich dawność przez porównanie z monetami monarchicznemi, zdaje się że pod panowaniem Krzywoustego wybijane być zaczęły, i dla tego nie bez zasady domyślać się należy, że książę ten odwiedziwszy w r. 1130 grób Ś. Wojciecha w Gnieznie, jak sam na swoję monetę figurę Ś. męczennika wprowadził, tak téż kapitule Gnieznieńskiéj która się opieką tegoż Świętego zaszczycała, prawo bicia pieniędzy nadał.

Denar połowiczny - S. G. Popiersie Biskupa w ubraniu kościelném, na niektórych exemplarzach z ręką do błogosławieństwa podniesioną.
- S. O. w podwójnym perełkowym obwodzie krzyż, a w kątach między jego ramionami gwiazdki, kropki, albo krzyżyki.
Waży gran. 3, srébro czyste.

Monetka ta dotąd w żadném dziele nie ogłoszona, w dwóch znaną jest odmianach, jednę z nich posiada P. v. Posern, druga z jego daru znajduje się w moim zbiorze. Ręka Biskupa do błogosławieństwa wzniesiona łączy ten pieniążek z dwoma ostatniemi denarami Bolesława Krzywoustego, to jest z Nr. 19 i 20.

Władysław II. (1139 - 1148).
Syn Bolesława Krzywoustego i Zbisławy księżniczki Kijowskiéj, urodził się r. 1104, zaślubiony z Agnieszką Margrabianką Austryi około r. 1110, wstąpił na tron r. 1139, wygnany z kraju 1148, umarł w Niemczech r. 1159. Po śmierci piérwszéj żony w r. 1153, miał późniéj drugą, córkę Alberta Niedźwiedzia Margrabi Brandeburskiego.

Denar - w perełkowym obwodzie siedząca figura monarchy z mieczem w prawicy; obok niéj z prawéj strony stoi małe pachole trzymające w ręku jabłko. W otoku napis w stronę przeciwną VOLDIZLAUS, albo VLODIZLAUS.
- S. O. Rycerz zamierzający się mieczem na lwa który się na niego wspina. Po za rycerzem gałązka o 3 albo 4 kwiatach. Niekiedy gałązki niema.
Ważą gran. 9, srébro czyste.

Odmian tego typu jest dosyć, ale większa ich liczba małéj są ważności. Zasadzają się one na mniejszéj lub większéj zupełności napisu otokowego, oraz obecności lub niedostatku owéj gałązki z kwiatami na stronie odwrotnéj. Jedna tylko odmiana jest ważniejszą, gdyż żadnego niema napisu, ale za to rysunek strony głównéj większe na niéj, jak na innych ma wymiary.

Wykopalisko Skromowskie dostarczyło kilkadziesiąt sztuk téj rzadkiéj przed tém monety do numizmatycznych zbiorów. Pomiędzy témi 4 tylko sztuki były beznapisowe. W ogólności zaś exemplarzy dobrze dochowanych a zwłaszcza dobrze wybitych nader było skąpo.

Gdyby się można było w tłómaczeniu średniowiekowych monet samym względem kronikarskim powodować, pieniądz ten należałoby uznać za monetę Władysława Hermana, który w końcu swego życia, syna, młodego jeszcze Bolesława, do rządów przypuścił. Wszakże rozbiór wykopaliska Skromowskiego, i związek jaki ma ta monetka z monetami typów następujących, okazują widocznie, że ją Władysławowi II przypisać należy; i tak téż uczynił ze wszech miar krytyczny Mader, który piérwszy o niéj podał wiadomość. Umieszczenie więc pacholęcia na téj monecie nie można uważać za odnoszące się do historycznego zdarzenia, ale za proste spółczesnych pomysłów Czeskich naśladownictwo, które na swojém miejscu wykazałem.

Denar cienki - S. G. Biskup siedzący w prawéj ręce trzyma krzyż patryarchalny, w lewéj księgę; obok niego kilka pojedynczych liter.
- S. O. Walka rycerza ze lwem, jak na poprzednim.
Waga? srébro czyste.

Figurę tego pieniążka najpierwéj dał nam poznać p. Bernard Koene, podług oryginału znajdującego się w zbiorze Xcia Wilhelma Radziwiłła w Berlinie, a pochodzącego z wykopaliska pod Głogowem. Z podobieństwa rysunku strony odwrotnéj do rysunku pieczęci jednego z Mazowieckich Ziemowitów, przypisuje on monetkę tę Ziemowitowi I., około połowy 13 wieku żyjącemu. Porównanie jéj z monetą poprzedniego typu, najlepiéj zbija to domniemanie. Jest to typ niezmiernie rzadki, znalazł się także i w Pełczyskach w nieco odmiennym exemplarzu, ale zresztą o żadnym więcéj nie wiem.

Że monetka ta bitą jest pod panowaniem Władysława II., o tém godło na jéj stronie odwrotnéj zamieszczone przekonywa. Że jest na cienkiéj wybitą blaszce, nie można jéj uważać za wyrobek téjże saméj mennicy, z któréj wyszły poprzednie typy; że nareszcie przy Wielkopolskich znalezioną została monetach, i nosi na sobie całą Ś. Wojciecha figurę, zdaje się, że w Gnieznie wybitą być musiała, a zatém pod bezpośredniemi rządami Mieszka III.

Denar - S. G. książę siedzący na koniu zwrócony w lewo, trzyma w ręku proporzec.
- S. O. walka ze lwem jak na dwóch poprzedzających.
Obiedwie strony beznapisowe.
Waga? Srebro ma być czyste.

Monetki téj jeden tylko znany jest exemplarz, a ten znajduje się w zbiorze p. Strzeleckiego, i z wykopaliska Pełczyskiego pochodzi. Nie miałem sposobności widzieć go w oryginale, i tylko galwanicznie zrobioną kopiją z niego posiadam. Nie wiem zatém czy do grubych czy też do cienkich denarów liczonym być winien, a tém samém czy w Krakowskiego księstwa mennicach, czy też w Wielkopolskich wybitym został. To tylko pewna, że obiedwie strony onego naśladowane są z monet Czeskich Władysława I i Sobiesława. Głowa rycerza na odwrotnéj stronie téj monety ze lwem walczącego, pokryta jest mitrą książęcą, i tém się od innych różni.

Denar - S. G. w perełkowym obwodzie, popiersie rycerza twarzą wprost, z tarczą na lewéj ręce, a książęcą w prawéj chorągwią; w otoku same ku sobie nachylone kreski.
- S. O. walka rycerza ze lwem, jak na poprzedzających.
Waga gran 8½, srebro czyste.

Znanym był ten pieniążek jeszcze ze zbioru Tadeusza Wolańskiego, w którym w dwóch odmiennych znajdował się exemplarzach. Późniéj znalezionym został w Skromowskiéj Woli i Golicach, ale w tak szczupłéj liczbie, że dotąd jeszcze do największych osobliwości należy. Znając kilkadziesiąt zbiorów z średniowiekowemi Polskiemi monetami, niewiem czybym 10 sztuk onego wyliczyć potrafił. Z liczby tych dwa znajdują się w zbiorze ks. Wilhelma Radziwiłła w Berlinie, dwa w zbiorze RRS. Reichla w Petersburgu, jeden w zbiorze Ignacego Zagórskiego w Warszawie, jeden u Dr. Kuczyk w Międzyrzecu a dwa u mnie. Pomiędzy niemi pięć jest odmian, które się od siebie różnią, już to przykryciem lub odkryciem głowy książęcéj, już też znakami nad tarczą rycerza zamieszczonemi. Znaki te są: krzyż, pierścień, gwiazda z chorągiewką lub litera Z. Rysunek tego pieniążka w żadném dotąd dziele nie był zamieszczonym. Rejehel i Wolański w katalogach swoich uważają go także za monetę Władysława II.

Denar mały - S. G. w perełkowym obwodzie popiersie rycerza twarzą wprost, z mieczem w prawéj, a tarczą na lewéj ręce; po za obwodem częstokroć kreski pod kątem ku sobie nachylane, a niekiedy mniéj lub więcéj widoczne ślady napisu VOLDIZLAUS.
- S. O. popiersie biskupa z odkrytą głową, w prawéj ręce pastorał, w lewéj księgę ewangelii trzymającego.
Waga gran 7¼, srebro czyste.

Pieniążek ten długo należał do rzadszych, zwłaszcza w Polsce. Posiadały go tylko najznakomitsze zbiory, i to w szczupłéj nader ilości waryantów. Dopiero wykopalisko Skromowskie dostarczyło lubownikom do 200 sztuk tego rodzaju; ale taka pomiędzy niemi jest rozmaitość stempli, że o nabycie exemplarzy tego typu wielce jest trudno. Pomiędzy kilkudziesięcią nawet sztukami prawie niepodobna dwóch zupełnie jednakowych upatrzyć. Na wzory do figur na tablicach VII i VIII zamieszczonych wybrałem tylko główniejsze odmiany, a i tych 39 się naliczyło. Oprócz znaków żadnego niemających znaczenia, znajdują się na nich korony, krzyże, koła, gwiazdy, oraz litery C, Z, I, N, S, H, albo oddzielnie, albo jedne z drugiemi połączone. Exemplarze noszące na sobie napis: VOLDIZLAUS, mają znak podobny do muru miejskiego, jaki niżéj na typie 30 zobaczymy.

Trudno odgadnąć co mogą te liczne znaki oznaczać, bo ani następstwa lat, ani oddzielności mennic domyślić się po nich nie można. Najpodobniéj są to po prostu znaki myncarskie.

Pod względem epoki do któréj go odnoszono, pieniążek ten rozmaicie także był uważany. Lelewel w objaśnieniu skarbu Trzebuńskiego uważa go za wyrobek 13 stulecia, nie oznaczając bliżéj panowania pod którém został wybity. W numizmatyce średniowiekowéj odnosi go do epoki rządów Przemysława II w Wielkopolsce. Kaźmirz Bandtkie w literach CZ znajdujących się na niektórych tego typu exemplarzach upatruje ślad napisu Cazimirus i z tego powodu kładzie go pod panowaniem Kaźmirza Sprawiedliwego. Wolański i Reichel umieścili go w katalogach zbiorów swoich pomiędzy monetami Władysława II, a taki sposób tłumaczenia nietylko wzgląd na powinowactwo typowe, i rozbiór Skromowskiego wykopaliska, ale dopatrzony nawet na niektórych exemplarzach szczątkowy napis Voldizlaus potwierdził. Najpierwszą wiadomość o nim mamy w dziele Appela.

Cena jego bardzo jest rozmaitą; exemplarze z wyraźniejszym napisem po parę dukatów są warte, inne nierównie niżéj płacić należy, przecież najpospolitszego nawet, byle tylko choć mierną miał konserwę, niżéj 6 złotych nie dostanie.

Denar - S. G. w obwodzie perełkowym rycerz w prawo zwrócony, zamierza się mieczem na siedzącego przed nim i ręce wyciągającego człowieka; w otoku kreski ku sobie pod kątem nachylone.
- S. O. w podobnymże perełkowym obwodzie orzeł dławiący zająca lub kozę; w otoku kreski jak na stronie głównéj.
Waga gran 8¾, srebro czyste.

Obiedwie strony tego osobliwszego pieniążka zdają się tę samę myśl przedstawiać, to jest walkę, a raczéj pastwienie się mocniejszego nad słabszym. Naśladowane one było żywcem z Czeskich wzorów, jak o tém w swojém miejscu mówiłem i dla tego dziejami krajowemi objaśnioném być nie może. Wprawdzie niektórzy upatrują na tym pieniążku zabójstwo Ś. Stanisława, ale gdyby tak być miało, to epokę jego wybicia o 100 lat późniéj należałoby położyć, to jest już po kanonizacyi Ś. Biskupa, gdyż trudno przypuścić, aby wcześniéj z obrazem przypominającym zbrodnię dziada, pieniądze wnuków występować miały. Przeciwko téj teoryi walczy mianowicie rozbiór Golickiego wykopaliska, w ktorem się ten pieniążek przy monetach Bolesława Kędzierzawego wynalazł.

Z porównania typu, zwłaszcza pod względem znaków otokowych, wypada wnosić, że czas jéj wybicia, podobnie jak monet poprzednich, przypadł pod panowaniem Władysława II. Ale wybicie to mogło niekoniecznie w jego dzielnicy nastąpić, ale w dzielnicy którego z jego braci. Stempel na niéj jest wydatny, a rylec ten sam jak na monetach typów 25 i 26.

Pierwszy raz ta monetka poznaną została w dziele Madera, i w znacznéj ilości znalezioną być musiała kiedyś w Wielkopolsce. Naprowadza na powyższy domysł ta okoliczność, że oddawna pospolitą była w zbiorach Niemieckich numizmatyków, i to w nader licznych odmian szeregach. U nas do czasu odkrycia pieniążków Golickich nie często dawała się spostrzegać. Teraz należy do pospolitszych, ale z powodu wielu waryantów niektóre jéj exemplarze dosyć są cenione. Zwykle płacą się po zł. 5, a w Niemczech nieco niżéj.

Znalazły się także tego rodzaju monety (lubo nielicznie) w Pełczyskach.

Denar cienki - S. G. Popiersie rycerza w hełmie, w prawéj ręce miecz, w lewéj tarczę trzymającego.
- S. O. Popiersie Ś. Wojciecha z pastorałem w prawéj, a księgą ewangelii w lewéj ręce.
Waga gran. 4½, srébro czyste.

Typ ten jest widocznie kopją typu 26, oczywiście jednak w innéj wybitą mennicy. Nietylko bowiem dłóto w nim innego jest rodzaju, ale i przygotowanie blaszki pod stempel zupełnie odmienne. Ponieważ w wykopalisku Głogowskiém (gdzie się dotąd najobficiéj znalazł), samym Wielkopolskim towarzyszył monetom, należy go uważać za wyrobek jednéj z mennic pod bezpośredniém panowaniem Mieszka III., zostających.

Pierwszą wiadomość o nim podał Joachim. Figura w jego dziele wyobrażona, przeszła do dzieł Lelewela i Kaźmirza Bandtkie. Uważają oni w tym pieniądzu także pomnik Wielkopolski atoli późniejszych czasów, bo pod Przemysławem II. 1246 - 1295 wybity.

W ogólności jest to moneta rzadka, i ci tylko z numizmatyków liczniejszemi onéj szeregami poszczycić się mogą, którzy mieli sposobność z wykopaliska Głogowskiego w samém źródle zaczerpnąć, to jest: Xże Wilhelm Radziwiłł w Berlinie, i P. Gruenbaum w Krakowie. Oprócz Konstantego Swidzińskiego (który ten pieniążek od dawna posiadał) wszyscy inni Polscy zbiéracze, w powołanych wyżéj zbiorach zasilili kollekcye swoje.

Odmian jest kilka, główniejszych atoli 3, a z liczby tych odmiana u Joachima wyobrażona i zarówno przez Lelewela jak i przez Bandtkiego powtórzona, nigdzie podobno indziéj widzianą nie była.

Za pieniążki tego typu można zapłacić po zł. 8, a nawet więcéj, jeśli exemplarz dobrze jest wybity, bo o takie nie bardzo łatwo.

Denar cienki - S. G. w perłowym obwodzie figura siedząca na krześle, w prawéj ręce miecz, w lewéj gałązkę z kwiatem trzyma; w otoku napis: ♱VOLDZIT, za napisem miecz, zapewne znak Myncarski.
- S. O. popiersie niewiasty z rękami wzniesionemi w górę jak do modlitwy, w polu litera P, albo rozmaite znaki.
Waga gran. 6½, srébro czyste.

W kilku odmianach ten denar znalazł się w wykopalisku Głogowskiém, w dosyć znacznéj liczbie exemplarzy. Przecięż wcześniéj nierównie znany był badaczom, gdyż go posiadał w zbiorze swoim Prazki numizmatyk Mader, i o nim w dziele Beytraege i t. d. podał wiadomość. Odnosił on go do panowania Władysława II, a za tą teoryą poszli późniéj Wolański i Reichel w katalogach swoich zbiorów.

Cienkość jego blaszki i odmienne od innych Władysława II. monet wejrzenie, każą go równie jak poprzedni za Wielkopolską uważać monetę, a tém samém za wybitą pod rządami Mieszka, w czasie panowania brata jego Władysława w Krakowie.

Typ ten dosyć się upowszechnił po zbiorach z Wykopaliska Głogowskiego i w ogólności dosyć nizko jest ceniony, dobrego trzeba exemplarza aby zł. 6 można było za niego otrzymać. Znalazł się także lubo w mniejszéj ilości w Pełczyskach.

OKRES III. DENARÓW CIENKICH (1148 - 1173).

Bolesław IV. Kędzierzawy 1148 - 1173.
Syn Bolesława Krzywoustego i Salomei Niemki, urodzony r. 1127, otrzymał po ojcu dzielnicę Mazowiecką r. 1139, wstąpił po oddaleniu brata na tron dzielnicy Krakowskiéj 1148, umarł r. 1173, pochowany w Krakowie. Miał dwie żony, to jest: Anastazyę księżniczkę Halicką poślubioną r. 1151, która w 7 lat późniéj umarła, drugą Helenę albo Maryą księżniczkę Przemyślską.

MONETY BITE POD PANOWANIEM BOLESŁAWA IV KĘDZIERZAWEGO

Denar - S. G. Kościół w polu, obok niego kółka albo gwiazdy.
- S. O. Mur miejski z jedną wieżą, w polu niekiedy litery S. S. albo S. K.
Waga gran 7, srebro czyste.

Jest to monetka miejska albo Biskupia może w Gnieznie, w Poznaniu, a może w innych stronach Polski wybita. Dotąd w jedném tylko wykopalisku Głogowskiém znalezioną została, i do zbyt pospolitych wcale nie należy. Wszakże mało ją cenią lubownicy, z powodu zupełnego braku napisu i godeł, które by jéj Polskie pochodzenie udowodniły.

Odmian w stemplu bardzo wiele, a główniejsze z nich zależą na znakach w polu strony głównéj albo odwrotnéj zamieszczonych. Najbogatszy dobór tych odmian posiada ks. Wilhelm Radziwiłł w Berlinie i P. Gruenbaum w Krakowie. P. Koene który pierwszą wiadomość o téj monecie podał, kładzie ją pod panowaniem Władysława II, a litery S. K. które podług jego świadectwa, na niektórych jéj exemplarzach znajdować się mają, tłumaczy Signum Krakoviae, i sam pieniądz za wybity w Krakowie uważa. Ledwiebym atoli nie zaręczył że jest ściśle Wielkopolskim.

Denar - S. G. w perłowym obwodzie znak niewyraźny, może książęca głowa w koło napis: BOLEZLAV albo BOLЄZL…
- S. O. orzeł z podniesioném skrzydłem w lewo skierowany a w prawo patrzący.
Waga wedle Reichla gran. 6, srébro?

Jest to pieniążek niezmiernéj dotąd rzadkości. Z trzech exemplarzy które są znane, nie można oznaczyć, co na głównéj stronie wśród perełkowego obwodu przedstawia. Posiadał go w zbiorze swoim P. Tadeusz Wolański, posiada go R. R. S. Reichel, a w naszych czasach trzeci exemplarz przeszedł do zbioru P. Strzeleckiego. Żadnego z nich nie widziałem w oryginale.

Rysunek tego denaru, ogłosił naprzód P. Koene na tab. 9 pod liczbą 6 i samą monetę Bolesławowi I. Chrobremu przypisał. Reichel umieszczając ją w katalogu swoim pod panowaniem Bolesława II, (1058 - 1086) powątpiéwa ażeby to był piéniądz tak dawny. Waga, rozbiór typu i wykopalisko Pełczyskie przekonały, że najwcześniéj do panowania Bolesława IV. (1148 - 1173) odnoszonym być może. Wszakże nie można tego spuścić z uwagi, że widłowate liter zakończenie, czynią go do monet Bolesława III. (1102 - 1139) podobnym.

Denar - S. G. Monarcha siędzący na tronie w prawém ręku miecz trzyma; w polu na jednych litery IO, na drugich CO, na innych NA.
- S. O. orzeł w prawo zwrócony z podniesionemi w górę skrzydłami.
Waga? srébro czyste.

Dotąd monetka ta nie była ogłoszoną, a ze znanych wykopalisk znalazła się w Pełczyskach i Golicach. Oprócz tego widziałem ją w zbiorach Xcia Wilhelma Radziwiłła i P. Kappe w Berlinie. Pełczyskie dostały się do zbioru P. Strzeleckiego w Krakowie, a Golicką posiada Hr. Fr. Potocki w Warszawie. Dotychczas jest rzadką, ale mniéj od innych zajmującą.

Denar - S. G. Jeździec na koniu w lewo zwrócony, trzyma w prawéj ręce chorągiew, z tyłu krzyżyk albo litera A.
- S. O. w polu monety 3 perełkowe łuki, w odstępie między temi łukami napis: BOLЄZ a w śród łuków L. A. V.
Waga gran. 6, srébro czyste, litery z końcami widełkowatemi.

Pierwszą wiadomość o tym pieniążku podał Lelewel w objaśnieniu monet Trzebuńskich, i uważa go za monetę Bolesława Śmiałego (1058 - 1080); za tą teoryą poszedł Bandtkie i Reichel. Ostatni jednak powątpiéwa o tak odległéj onego starożytności, i czyni uwagę, że się do denarów Brandeburskich 12go stulecia więcéj przybliża. Znalazł się w wykopaliskach Pełczyskiém i Golickiém, i na swojém miejscu udowodniłem, że najwłaściwiéj Bolesławowi IV (1148 - 1173) przystoi. Dotąd należy do najrzadszych. Oprócz R. R. S. Reichla posiadają go zbiory Konstantego Swidzińskiego, Ignacego Zagórskiego, i mój.

W Pełczyskach znalazły się także brakteaty stemplem tego samego typu wybijane.

Denar - S. G. Monarcha siedzący na tronie miecz na kolanach trzyma; napis w środku monety BOLEZLAUS.
- S. O. w czworogrannéj perełkowéj ramce głowa twarzą wprost; do koła S. ADALBERTUS.
Waga gran. 8, srébro czyste.

Pieniądz ten ze wszystkich Piastowskich najdawniéj jest znajomy. Wynalezienie jego w Nicolstadt przed r. 1711 i w Gembicach około r. 1720 wywołało pierwsze o monetach Piastów rozprawy. Dewerdeck przypisywał go Bolesławowi III księciu na Lignicy, zmarłemu r. 1352, Seyler Bolesławowi Chrobremu, Joachim i Wolański Kędzierzawemu (1148 - 1173), Ignacy Potocki, Lelewel, a za niemi Bandtkie, i Reichel uważali w nim pomnik z czasów Bolesława III (1102 - 1139). Rozbiór wykopaliska Golickiego aż do oczywistości przekonał, że się Kędzierzawemu należy, tak jak go słusznie Joachim i Wolański zamieścił.

Odmian tego typu niezliczona prawie jest ilość. Wolański posiadał ich 99, w katalogu Reichla znajdujemy ich 45, prócz tego każdy niemal zbiór, kilka, kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt waryantów téj monetki liczy. Przecięż z większych wykopalisk które jéj obficie dostarczyć musiały, jedno tylko jest dotąd znajome.

Główniejsze odmiany zależą; naprzód na znakach nad głową monarchy zamieszczonych; powtóre na kierunku i rozłożeniu napisu na stronie głównéj monety; potrzecie na dodatkowych literach na stronie odwrotnéj, oznaczających albo miejsce jéj bicia, albo imie myncarza.

Co do pierwszego. Na największéj liczbie exemplarzy nie masz żadnego nad głową monarchy znaku, przecież trafiają się sztuki mające w tém miejscu kilka kropek, albo łuk, albo 3 wieże, albo buławę, albo nareszcie miecz ostrzem w prawo lub w lewo zwrócony.

Co do drugiego. Zwykle napis na tym denarze rozpoczyna się od lewéj strony a kończy na prawéj, ale częstokroć także dzieje się przeciwnie, a nawet i takie exemplarze nie są rzadkie, na których druga, szósta i siódma litera napisu nie w otoku z innemi, ale w polu monety są zamieszczone. E w napisie bywa albo zwyczajne łacińskie, albo scholastyczne Є.

Co do trzeciego. Najwięcéj strona odwrotna oprócz imienia Ś. Wojciecha S. Adalbertus, żadnéj dodatkowéj litery nie mieści, przecięż zdarza się na wielu litera C albo G, któréj położenie znowu kilka odmian stanowi, a niekiedy litera B.

Najrzadsze z tych odmian są ze znakami Ш, czyli 3 wieżami nad głową monarchy, takie znajdują się w zbiorach pp. Bayera i Fausta w Warszawie.

P. Wolański posiadał także brakteat stemplem odwrotnéj strony tego denaru wybity.

Denar - S. G. monarcha siedzący na tronie, w koronie na głowie, w lewéj ręce trzyma berło, w prawéj jabłko; po bokach litery S. S. albo inne znaki.
- S. O. Napis BOLЄZLAUS w trzy albo 4 wiersze rozłożony, i linijkami poprzedzielany, niekiedy zaś zamiast tego imienia ADALBERTUS.
Waga gran 6⅗, srebro czyste.

Pierwszą wiadomość o tym pieniądzu winni jesteśmy Joachimowi; odnosi on go do jednego z trzech piérwszych Bolesławów. Lelewel przyznał go Śmiałemu (1058 - 1080) za jego zdaniem poszli Bandtkie i Reichel. Ostatni jednak w uwadze zamieścił, że mu się ten pieniądz tak dawnym nie wydaje, i że z monetami ościennemi 12go stulecia wielkie ma podobieństwo.

Do r. 1845, pieniądz ten do wielkich liczonym był osobliwości i bardzo wysoko cenionym. W Golickiém wykopalisku znalazło się do 60 sztuk tego rodzaju, ale tyle między niemi jest odmian, że pojedynczéj sztuki niżéj dukata nie dostanie, a niektóre odmiany dwa i trzy razy tyle są warte.

Odmiany te zależą: naprzód na kształcie berła; powtóre na rozmaitości liter i znaków po bokach tronu zamieszczonych; potrzecie na rodzaju, kierunku, i rozłożeniu napisu strony odwrotnéj; poczwarte nareszcie na dodatkowych literach w polu téjże strony znajdujących się.

Wszystkie te odmiany znajdzie czytelnik wyobrażone na tablicach XI i XII.

Najważniejsze z tych odmian są te, co zamiast monarszego napisu mają imie Adalbertus; te nawet właściwie osobny typ mogłyby tworzyć, są bowiem dwojakie, x i z a znajdują się w zbiorach Hr. Fran. Potockiego, P. K. Bayera i Sędziego Basińskiego.

Również ciekawe są i takie co mają napis od lewéj zaczynający się ręki, i przemiennym kierunkiem idący, albo gdzie ten napis nie w 3 jak zwykle, ale w 4 wiersze jest rozłożony. Obadwa posiada P. Bayer numizmatyk Warszawski.

Pieniążek ten pod względem postaci monarchy i rozłożenia napisu, bardzo przypomina monety Byzantyńskie.

Król Stanisław August i Tadeusz Czacki, posiadali w zbiorach swoich brakteaty odwrotną stroną typu tego wybijane, a z wykopaliska na Łyséj górze pochodzące. O brakteatach na wzór strony głównéj onego bitych mówić będę niżéj pod liczbą 37*.

Denar - S. G. w perłowym obwodzie popiersie książęcia twarzą wprost, z mieczem w ręku; po boku różne znaki; w otoku napis: Boleslas.
Waga gran. 5⅖, srebro czyste.
- S. O. trzy osóbki za stołem siedzące.

Wiadomość o tym pieniążku podał także najpiérwéj Joachim, i pod Bolesławem Kędzierzawym umieścił. Podobnie go wszyscy inni numizmatycy kładli, prócz Wolańskiego, który go do czasów Bolesława III Krzywoustego (1102 - 1139) odnosi.

Że należy do Kędzierzawego, przekonało o tém wykopalisko Golickie, że był przed r. 1167 wybitym, dowodem 3 popiersia za stołem, braci książęcych Mieszka, Henryka, i Kaźmirza oznaczające. Henryk bowiem w tymże roku zginął.

Była to monetka dosyć rzadka. Lecz wykopalisko Golickie stokilkadziesiąt sztuk onéj dostarczyło, a choć jest między niemi dużo odmian, nietrudno przecięż i o zbywające od zbiorów exemplarze. Kto nié ma żadnego, ten po zł. 6 za sztukę bez wahania zapłacić może, a nawet w miarę dobrego dochowania i więcéj.

Na tablicach XII i XIII znajdzie czytelnik 13 znaczniejszych odmian tego typu, które się najgłówniéj znakami obok książęcego popiersia różnią. Z pomiędzy tych znaków, miecz widzieliśmy na denarach typu 34, litery SS. E. i krzyżyki, na denarach typu poprzedniego, literę A, na następujących denarach zobaczymy.

Denar - S. G. rycerz stojący z tarczą i chorągwią w ręku; w polu monety różne znaki.
- S. O. dwie osóbki za stołem jabłko królewskie trzymają. Pomiędzy osóbkami u dołu rozmaite znaki.
Waga gran. 8⅕, srébro czyste.

Denar ten ogłosił najpiérwéj Ignacy Potocki, i przyznał go Bolesławowi Wstydliwemu (1227 - 1279) Lelewel, a za nim Bandtkie upatruje w nim monetę Leszka Czarnego (1279 - 1289). Wolański kładzie go pod Mieszkiem III, (1173 - 1202). Reichel pod Bolesławem Kędzierzawym. Tę ostatnią teoryę potwierdziło w zupełności wykopalisko Golickie.

Odmian jest bardzo wiele, ale mało między niémi jest ważnych. Kropki albo róże na odwrotnéj stronie monety pod stołem zamieszczone, żadnego nie mają znaczenia, na stronie zaś głównéj znajdują się tylko litery: S. T. albo C. Z. albo E. Z. albo A., znaki zaś, księżyc, krzyżyk, gwiazda, miecz. Takiéj odmiany jakiéj figurę podaje Potocki, a którą przekopjował Lelewel i Bandtkie, z literami LVZ nigdzie nie widziałem.

Jest to pieniądz pospolity, i nigdy wielkiéj nie miał ceny. Za granicą nabywa się po ½ talara, w Warszawie wyżéj nieco za niego płacić potrzeba, mianowicie za exemplarze dobrze dochowane, o które trudno. Znalazł się dosyć obficie w Golicach.

Pieniądz ten bity jest pomiędzy r. 1167, a 1173 jak to na swojém miejscu udowodniłem.

Brakteat - monarcha siedzący na tronie z koroną na głowie, w prawéj ręce jabłko królewskie, w lewéj ręce berło trzyma, około tronu litery S. S. albo kilka hebrajskich, niby otokowy napis tworzących.
Waga gran. 4, srébro czyste.

Jest to brakteat bity na podobieństwo głównéj strony denara N. 35 figurę jego ogłosił Bandtkie podług wzoru b. Ppułkownika Przeszkodzińskiego, i odniósł do panowania Bolesława Śmiałego (1058 - 1080). Podobnież kładzie go w swoim katalogu Wolański. Reichel umieścił go między niepewnemi pod liczbą 46. Ze znajomych wykopalisk znajdował się tylko w Bekerowskiém, ma kilka odmian, różniących się najbardziéj mniejszą lub większą dokładnością rzeźbiarskiéj roboty. Wszystkie są rzadkie; z Warszawskich zbiorów 3 tylko niemi poszczycić się mogą, a w każdym po jednym znajduje się exemplarzu. Kilka waryantów posiada P. Posern Klett w Lipsku, z którego oryginałów figury na tablicy XIV zostały przerobione.

Jakkolwiek ten pieniądz jest widoczną kopją niektórych denarów Bolesława Kędzierzawego, przecięż mniemam, że w Wielkopolsce przez Mieszka wybitym został. Utwierdza mię w tém przekonaniu ta okoliczność, że w Golicach gdzie się wszystkie prawie typy Kędzierzawego znalazły, gdzie były i oryginalne za wzór onemu służące denary, takich brakteatów nie było, ale te które znamy, pochodzą z wykopaliska gdzieś w Wielkopolsce odkrytego, i towarzyszyły w niém innym Mieszkowym, a nawet późniejszym brakteatom.

Denar - S. G. popiersie książęce z mieczem w lewéj, a z chorągwią w prawéj ręce, górną połowę pola zajmuje; w dolnéj mającéj dwa prostokątne wycinki perłowemi linjami oznaczone, rozłożony napis BOLEZLAV.
- S. O. baranek Boży z gałązką palmową, w polu litera A. Druga odmiana tego typu ma na stronie głównéj, w miejscu napisu monarchy litery AES…
Waga według Reichla gran. 6, srébro czyste.

Denar ten najpiérwszy raz przez P. Koene ogłoszony, za wielką osobliwość uważanym być może, a zwłaszcza odmiana onego z napisem monarchy, która dotąd w jednym znaną jest exemplarzu. Posiada go Xże Radziwiłł z wykopaliska Głogowskiego. Druga odmiana znajdowała się w zbiorze Tadeusza Wolańskiego, oprócz tego posiadają ją R. R. S. Reichel i P. Strzelecki. Ostatniemu dostała się z wykopaliska Pełczyskiego.

Koene uważa ten denar za monetę Bolesława I. (992 - 1025), co właśnie zbija Reichel. W katalogu zbioru tego ostatniego, znajdujemy ją wprawdzie pod Bolesławem Śmiałym (1058 - 1080), ale z uwagą że mu się późniejszą wydaje. Wolański kładzie ją pod Bolesławem Kędzierzawym.

Baranek Boży na odwrociu tego denara znajdujący się wskazuje, że wybicie onego we Wrocławiu nastąpiło, dla tego nie można z pewnością oznaczyć czy się Kędzierzawemu, czy Wysokiemu Bolesławowi należy. Piérwszy bowiem do r. 1164 był panem téj stolicy, drugi ją w tymże roku odzierżył. Waga ich więcéj do pieniędzy Bolesława Kędzierzawego zbliżona, i dwustronne wybicie, przemawiają za tém, aby ją raczéj za monarchiczną uważać.

Denar - S. G. książę stojący z dzidą i tarczą w ręku; w polu litery BOLE.
- S. O. kościół albo zamek a na jego dachu siedzący orzeł.
Waga? srébro czyste.

Pieniążek ten w jednym dotąd znany jest exemplarzu, który się Xciu Wilhelmowi Radziwiłłowi z wykopaliska Głogowskiego dostał. Figurę jego ogłosił P. Koene, i zaliczył między monety Bolesława V. Wstydliwego (1227 - 1279). Przypatrzywszy się mu naocznie, widzę w nim taką samą fabrykę jaka się na innych Kędzierzawego denarach dostrzegać daje.

OKRES IV BRAKTEATÓW.

Bolesław Wysoki książę Szlązki (1168 - 1201).
Syn Władysława II i Agnieszki, objął Szlązk środkowy r. 1168, umarł 1201, pochowany w Lubuszu. Miał 2 żony, pierwszą Wacławę księżniczkę Ruską, którą poślubił około r. 1144, drugą Adelajdę zaślubioną r. 1167.

PIENIĄDZE BOLESŁAWA WYSOKIEGO KS. SZLĄZKIEGO, I INNE SZLĄZKICH KSIĄŻĄT MONETY

Zanim do szczegółowego opisu tych monet przystąpię, powinienem przypomniéć czytelnikom, że ze śmiercią Bolesława Kędzierzawego (1173) ustało wybijanie dwustronnych denarów. Monety następcy jego w Krakowie Mieszka, już są tylko brakteatami, a pomysł ten jak się zdaje wprowadzony został przez Bolesława Szlązkiego i jego braci. Dla tego pomiędzy monetami tego Bolesława, a Bolesława Kędzierzawego nie będzie żadnego podobieństwa, chociaż ci w pewnym względzie byli spółcześni, a nawet jedną zarządzali prowincyą.

Wyznać także muszę, żem jeden tylko z pieniążków które Bolesławowi Wysokiemu przypisuję, widział w oryginale, a i ten pochodzi z wykopaliska którego szczegóły nie są dokładnie wiadome. Tu więc najbardziéj mylić się mogę, bo nie mam stałego punktu do któregobym wyobrażenia moje mógł przyczepić. Dla tego nie ręczę wcale, czy po dokładniejszém rzeczy zbadaniu nie okażą się te monety pomnikami z czasów Bolesława Łysego ks. Szlązkiego, albo Wstydliwego w Krakowie (1227 - 1279) albo nareszcie Pobożnego w Wielkopolsce (1239 - 1279). Są zaś następujące.

Brakteat - pomiędzy dwiema wieżami pół osoby książęcia w lewo zwróconéj, z mieczem i jabłkiem w rękach; obok niego utkwiona dzida; w dolnéj części pola niby mur z daszkiem, i rozdzielony napis BO LE.
Waga gran 2, srébro czyste.

Ogłosił figurę brakteatu tego p. Koene podając go za monetę Bolesława II (1058 - 1080). Podobnież uważał go Wolański; Reichel kładzie go pod Bolesławem IV; (1148 - 1173). Jest on rzeczywiście podobny nieco denarowi tego Bolesława wyżéj pod liczbą 38 opisanemu, a wybitemu we Wrocławiu, i to mię skłoniło żem go za Szlązki pieniądz uznał. Zbyt mała jednak waga jego niedosyć jest zgodną ze spółczesnemi monetami.

Brakteat - dwa mury pod kątem ku sobie nachylone, w pośrodku brama, a w niéj kwiat, na prawym murze wieża; nad murami dwa popiersia ku sobie patrzące spólnie trzymają pastorał; na murach napis BOL VAN. VAH albo VAR.
Jedyny znany exemplarz tego brakteatu znajduje się w zbiorze R. Radcy Stanu Reichla w Petersburgu; ogłosił go w rozprawie swojéj p. Koene, zaręczając że do Bolesława II (1058 - 1080) należy. Właściciel uważa go za pomnik z czasów Bolesława Kędzierzawego.

Brakteat - wśród dwóch sklepistych arkad kolumną od siebie rozdzielonych, dwa ku sobie patrzące popiersia; na podstawie napis BOL. ANA.
Waga? próba?
Pieniądz ten tak jak poprzedni w jednym tylko znajomy jest exemplarzu, który się w zbiorze R. R. S. Reichla znajduje, a który spólnie z poprzednim p. Koene uczonemu dał poznać światu jako Bolesława II monetę. W katalogu Reichla umieszczony pod Bolesławem Kędzierzawym.

Oba te brakteaty do żadnego z Krakowskich Bolesławów odnosić się nie dadzą. Niebyło żadnego z nich ani w Pełczyskach, ani w Golicach, gdzie się monety Bolesława Kędzierzawego znalazły, a jednakże z ich rysunków wnosząc, wielkością swoją najbardziéj do Mieszkowych przybliżają się brakteatów, i tak samo jak te ostatnie po 2 popiersia noszą na sobie. Gdyby można w początkowych literach VAR i ANA, imie żony książęcéj upatrywać, czytałbym na pierwszym imie Wacławy księżniczki Ruskiéj pierwszéj żony Bolesława Wysokiego, na drugim zaś Adelajdy Niemki w r. 1167 poślubionéj. Ale te litery mogą po prostu znaczyć imie myncarza, a z rozbioru monet Bolesława III okazałem, że podwójnych figur na monetach względami historycznemi objaśniać nie można, bo one są częstokroć wypływem zwyczaju, równie u nas, jak i poprzednio jeszcze w Czechach przyjętego.

Brakteat - w pośród sklepistéj arkady popiersie książęce w lewo zwrócone; nad arkadą napis BOLEZ.
Waga? próba?

Znajduje się ten brakteat jedyny w swoim rodzaju w zbiorze R. R. S. Reichla, i w katalogu jego pomiędzy niepewnemi jest zamieszczony. P. Koene który pierwszy o nim podał wiadomość, ze względu na widoczne onego z brakteatami Wrocławskiemi podobieństwo, uważa go za Szlązki, i Bolesławowi Wysokiemu (1168 - 1201) przyznaje.
Moje domysły zgodne są zupełnie ze zdaniem tego numizmatyka.

Brakteat - w pośród sklepistéj arkady głowa w prawo zwrócona, z boku arkady arabeski, nad nią napis S. IOAN, a w podstawie BTA. Sanctus Joannes Baptista.
Waga gran 2, srebro z miedzią mięszane.

Brakteaty tego rodzaju bite były we Wrocławiu, najpodobniéj przez biskupów tamecznych. P. Koene uważa je za późniejsze od r. 1240, lecz zasady do tego nie przytacza. Jeżeli tak jest, w takim razie poprzedni brakteat nie Bolesławowi Wysokiemu, (1168 - 1201), ale Łysemu (1241 - 1278) przypisany być powinien.

Pieniążek ten jest dosyć rzadki, ale mało poszukiwany, i dla tego niską ma cenę. Z tém wszystkiém, kto go potrzebuje, może za niego w Warszawie do 5zł. zapłacić. W Szlązku jest tańszy.

Brakteat - w obwodzie perełkowym wśród ozdobnéj sklepistéj arkady głowa w prawo zwrócona; w otoku napis ♱S IOANNES.
Waga gran. 3, srébro z miedzią mięszane.
Brakteat ten nigdzie nieopisany wcześniejszym się zdaje od poprzedzającego. Waga jego równa się wadze Mieszkowych brakteatów. Pomiędzy Szlązkiemi do rzadszych należy. Za granicą nabywa się po ½ talara.

Brakteat - na łuku sklepistym orzeł z rozpostartemi skrzydłami w prawo zwrócony; napis na tymże łuku IOHS.
Waga gran. 2, srébro z miedzią mięszane.
Zdaje się być od wszystkich innych późniejszym. Jest dosyć pospolity, ale o niego w Warszawie trudno.

Brakteat - w polu monety cztéry łukowate odcinki, w środku między niemi pewien rodzaj krzyża, tak wyrysowany, że ramiona jego tworzą łuki równoległe z łukami odcinkowemi.
W odstępie między temi ramionami a łukami odcinkowemi, rozłożony napis: SCS. IOAN. CARITAS. Sanctus Joannes Caritas, w odcinkach promienie od środka się rozbiegające, a w samym środku krzyża 4 liście także w krzyż ułożone.
Waga? próba?

Znajduje się ten jedyny w swoim rodzaju brakteat w zbiorze księcia Wilhelma Radziwiłła w Berlinie. Opisał go i figurę dołączył P. Koene. O jego epoce żadnych domysłów tworzyć nie mogę.

Brakteat - w polu monety 4 perełkowe łuki; w odcinkach które tworzą, napis: I. O. A. N. w środku krzyżyk.
Waga? próba?
Znajduje się w zbiorze X. Wilhelma Radziwiłła, opisany i w figurze przedstawiony u Koenego.

Brakteat - w polu monety 4 perełkowe łuki; w odcinkach które tworzą, 4 główki, w środkowym zaś odstępie rozeta, a przy niéj na niektórych exemplarzach lit. S.
Waga gran. 3, srébro czyste.

Znajdował się ten brakteat w wykopaliskach Bekerowskiém i Pełczyskiém. P. Koene który najpiérw podał o nim wiadomość, uważa go za Szlązki, ale epoki onego nie oznacza. Wolański widział w nim monetę Kaźmirza I. (1040 - 1058) Reichel mieści go między niepewnemi. Cztéry główki na nim wyobrażone, mają przedstawiać 4ch ewangelistów.

Zaliczyłem ten brakteat do Szlązkich, ze względu na podobieństwo jego z brakteatami imie Ś. Jana na sobie noszącemi, i bez żadnego zaprzeczenia wybijanemi w Wrocławiu. Zresztą żadnych innych do tego nie mam powodów. Jest on dosyć rzadki, i przez potrzebującego może być zł. 6 zapłaconym.

Mieszko III. Stary (1173 - 1202).
Syn Bolesława Krzywoustego i Salomei, urodził się r. 1131, objął po ojcu dzielnicę Wielkopolską r. 1139, wybrany na księstwo Krakowskie 1173, wygnany 1177, znowu przywrócony 1194, wygnany powtórnie 1200, przywrócony po trzeci raz 1201, umarł 1202, pochowany w Kaliszu. Miał 3 żony: Elżbietę królewnę Węgierską, Eudoxyę księżniczkę Ruską, i Adelajdę ks. Brabancką.

MONETY BITE ZA PANOWANIA MIESZKA III. W KSIĘSTWIE KRAKOWSKIÉM I WIELKOPOLSCE

Opisałem już wyżéj pod liczbami 28, 29, 37, typy, które za życia braci wyszły z Mieszkowych mennic. Tu tylko mówić będę o takich, które po jego wyborze na tron Krakowski były wybijane.

Brakteat - w obwodzie perełkowym lew w prawo idący, a w lewo zwrócony, w otoku napis literami hebrajskiemi משקא קדל ב׳לםקי Mszko Krl Polski.
Waga gran. 3, srebro czyste.

Mylnie czyta na tym brakteacie p. Koene Mszko Melech Polski; z rysunku nawet jaki przy rozprawie swojéj zamieścił, okazuje się że na oryginale było król. Na dwóch dosyć dobrze dochowanych exemplarzach, które z daru p. v. Posern Klett w zbiorze moim posiadam, jest także król.

Brakteat ten poznali Warszawscy numizmatycy w zbiorze niegdyś Tadeusza Wolańskiego, gdzie się w czterech znajdował exemplarzach. Właściciel uważał w nich przed Chrześcijańską monetę Mieszka I., co ponieważ z wszelkiemi datami historycznemi było niezgodném, autentyczność zatém tych brakteatów wielkiéj wątpliwości poddało. Lelewel uważa je bezwarunkowo za podrobione pomniki. Reichel jednak i Koene odmiennego są zdania. Piérwszy kładzie je pomiędzy monetami niepewnemi, drugi do panowania Mieszka III. odnosi.

Miałem sposobność widzenia 10 exemplarzy tego brakteatu, z których żaden niebył zupełnie drugiemu podobny; różnice zaś zależały nietylko na dodatkowych w polu monety znakach, ale nawet na porządku liter i zupełności napisu. Najwięcéj ich posiadał P. Posern Klett w Lipsku, biegły badacz średniowiekowéj numizmatyki, i o ich autentyczności wcale nie powątpiéwa. Objaśnił mię zkąd mu się dostały, a już na samém jego polegając świadectwie, niemógł bym owym pieniążkom wiary odmówić, gdyby mię nawet o tém inne nie przekonywały wskazówki. Bezprzykładna w średniowiekowéj numizmatyce hebrajska legenda która na nich występuje, była głównie podstawą zarzutów czynionych im przez zwolenników numizmatycznego sceptycyzmu. Ale zarzuty te ustają, a skoro zważymy, że monety z hebrajskiemi napisami, chociaż innych zupełnie typów znalazły się w Dybowie i Pełczyskach. Zresztą na swojém miejscu przytoczyłem powody, przemawiające za przyznaniem brakteatu tego Mieszkowi III, jak i te które obalają tłómaczenie jakie onym P. Wolański nadawał.

Ponieważ w jedném dotąd wykopalisku brakteaty tego typu się pokazały, ponieważ z drugiéj strony opinja co do ich autentyczności mianowicie w Warszawie nie była ustaloną, mało zatém jest zbiorów u nas, któreby się ich posiadaniem mogły poszczycić. W Niemczech są pospolitsze, przecięż i tam niżéj 3ch talarów za sztukę żadnego z nich nie dostanie.

Brakteat - między dwiema perełkowemi linjami poziomo ustawionemi, dwa popiersia; z tych jedno z prawéj strony twarzą wprost, wyobraża rycerza trzymającego chorągiew; drugie z lewéj strony bokiem ku tamtéj jest obrócone; nad popiersiami i pod niemi kilka hebrajskich liter.
Waga gran 3, srébro czyste.

P. Wolański w hebrajskim napisie na tym brakteacie zamieszczonym wyczytał u góry: Semom, u dołu na jednym exemplarzu Kophty, na drugim Szaftija, co ma znaczyć najwyższy sędzia, i na téj zasadzie Ziemowitowi ojcu Mieszka I. pieniądz ten przypisuje. Reichel mieści go między niepewnemi. Koene choć go opisał, epoki przecięż wybicia onego wcale nie oznaczył.

Że nie jest tak dawnym jak chce P. Wolański, przekonywa ta okoliczność, iż znaleziony został razem z brakteatami noszącemi na sobie głowę i napis Ś. Wojciecha. Że z czasów Mieszka III. pochodzi, wnoszę z tąd, iż się waga jego zgadza z wagą innych Mieszkowych brakteatów, i że się na nim niezwykły innym pieniądzom hebrajski napis znajduje.

Exemplarz Dybowski z daru doktora Kuczyka dostał się do mego zbioru. P. Posern Klett w Lipsku posiada nierównie lepszy z wykopaliska Bekerowskiego. Dwa były w zbiorze Tadeusza Wolańskiego a jeden u R. R. S. Reichla. O więcéj exemplarzach nie wiem, i ceny jego oznaczyć nie umiem.

Brakteat - książę stojący twarzą wprost, trzyma w prawéj ręce palmę, z lewéj strony napis hebrajskiemi literami מעשקא Meszko…
Waga? próba?.

Figurę tego brakteatu umieścił w piśmie mojem p. Koene, podług oryginału znajdującego się w zbiorze p. Thomsen w Kopenhadze. Przypisuje go Mieszkowi III.

Brakteat - książę przyklękający na lewém kolanie, w prawéj ręce ptaka trzyma, napis od lewéj strony hebrajskiemi literami משקת Mieszkoh.
Waga? próba?

Dwa exemplarze tego brakteatu są znajome, z tych jeden posiada p. Thomsen w Kopenhadze, drugi p. Posern Klett w Lipsku. Ostatni pochodzi z wykopaliska Bekerowskiego, ale hebrajski napis na nim wytarty. Figura u Koenego wyobrażona wykonaną została podług oryginału p. Thomsen.

Brakteat - wśród perłowego obwodu siedzący monarcha, z rękami w górę wzniesionemi; w otoku napis hebrajski אתזם זתם.
Waga? próba?

P. Wolański który także ten brakteat posiadał, czytał na nim Abram dukes, co tłumaczył książę ojczysty. Warszawscy znawcy widzą w tym raczéj ab ram dukes, to jest 3, nie 2 wyrazy, które znaczą ojciec wielki książe. P. Koene legendę na nim uważa za niezrozumiałą, z tém wszystkiém do panowania Mieszka III odnosi. R. R. S. Reichel zalicza go między monety niepewne. Znajdował się w wykopalisku Bekerowskiém; wybicie na nim wypuklejsze i robota grubsza niż na innych spółczesnych brakteatach.

Brakteat - między dwoma perełkowemi Iinijami napis hebrajski ׳תחזנ Gndz albo Gzdz, nad napisem smok w lewo zwrócony, a pod napisem 2 orlęta na siebie patrzące.
Waga? próba?

Niemasz wątpliwości że napis na tym brakteacie, oznacza miejsce wybicia, to jest Gniezno. Rzadki ten pieniądz znajdował się w zbiorze p. Tadeusza Wolańskiego; oprócz tego posiada go p. v. Posern Klett w Lipsku z wykopaliska Bekerowskiego. Dotychczas nie był nigdzie opisany.

Brakteat - książę stojący z tarczą w lewéj, z chorągwią w prawéj ręce.
Waga? srébro z miedzią mięszane.

Brakteat ten grubéj niezmiernie roboty w kilku znajduje się zbiorach; w Warszawie posiada go tylko p. Edward Tys. Pochodzi z wykopaliska Bekerowskiego. P. Koene uważa go za Szlązki.

Brakteat - dwa popiersia ku sobie zwrócone, trzymają spólnie chorągiew, niżéj pomiędzy dwiema perełkowatemi linijami napis Mesico.
Waga? srébro liche.

Brakteat ten znalazł się razem z pieniędzmi Bolesława Kędzierzawego w wykopalisku w Nicolstadt, i za monetę Ludwika księcia Szlązkiego przez Dewerdecka uznanym został. Cokolwiek dokładniejszą figurę jego zamieścił przy rozprawie swojéj o najdawniejszych Polskich monetach p. Koene, uznając go za monetę Mieszka III. Wolański posiadał dwa exemplarze tego typu, ale beznapisowe, i te w katalogu swoim pod Mieszkiem II zamieścił.
Jest to brakteat rzadki, a z powodu cienkości blaszki i nizkiéj próby srébra niezmiernie łomki.

Brakteat - w perełkowym obwodzie wśród sklepistéj arkady wieżyczkami u góry ozdobionéj, główka książęca w koronie; w otoku napis MES…
Waga? próba?

Jedyny exemplarz brakteatu tego który widziałem, znajduje się w zbiorze p. v. Posern Klet w Lipsku, a pochodzi z Bekerowskiego wykopaliska. Jest nie dosyć dobrze dochowanym.

Brakteat - w obwodzie perełkowym siedzący książę, z mieczem w prawéj ręce, a kwiatem w lewéj; w otoku ♱MEZ...ADA.
Waga? próba?

Kilka sztuk tego brakteatu znalezionych było w wykopalisku Głogowskiém, ale wszystkie połamane były na części, z czterech exemplarzy tyle tylko mógłem odbudować, ile czytelnik na tablicy XV pod liczbą 58 znajduje. Kawałki te posiada ks. Wilhelm Radziwiłł.

Brakteat - w grubym perełkowym obwodzie popiersie niewiasty w prawo obrócone, z głową nieco ku przodowi skierowaną, z rekami wzniesionemi jak do modlitwy; w otoku same kreski 4 krzyżykami naprzeciwległemi przedzielone.
Waga? srébro liche.

Brakteat ten jest widoczném naśladowaniem strony odwrotnéj jednego z denarów Władysława II, w mennicy Mieszkowéj wybitych. Niektórzy numizmatycy zaliczają go do Czeskich, i ja go za taki dostałem. Rozumiem że jest Polski, i że do panowania Mieszka III należy; wybity na blaszce cienkiéj, i bardzo łomki.

Brakteat - w polu monety figura monarsza na tronie, w prawo zwrócona, prawą ręką trzyma jabłko; przed nią litera X albo krzyż, którego ramiona kulkami są zakończone.
Waga gran 2½ srébro cokolwiek z miedzią.
Umieściłem ten brakteat pod panowaniem Mieszka ze względu na ogólne onego wejrzenie Mieszkowym monetom podobne. Z tém wszystkiém mógłby i do Kaźmirza Sprawiedliwego należéć. Znajduje się w zbiorze p. Beyer w Warszawie. Pochodzenie jego niewiadome.

Brakteat - pół osoby książęcéj w lewo zwrócone, w prawéj ręce miecz, w lewéj nieznany rodzaj broni trzyma; z tyłu książęcia kilka hebrajskich liter.
Waga? próba?

Ten brakteat opisany jest i wyobrażony w rozprawie p. Koene podług oryginału pochodzącego ze zbioru R. R. S. Reichla w Petersburgu. Autor żadnéj opinii względem niego nie wynurzył, właściciel także zalicza go między nie pewne monety. Wolański, który podobny brakteat posiadał, w hebrajskich literach widzi Crac. i pieniądz za wybity w Krakowie uważa, odnosząc go tak jak wszystkie hebrajsko-napisowe do przed Chrześcijańskich czasów. Nieznany rodzaj broni który książę stojący na tym brakteacie w lewéj ręce trzymać się zdaje, jest podług p. Wolańskiego wieżą, i tegoż samego zdania jest Reichel. Będę miał sposobność mówić o tym orężu niżéj przy opisie monet Bolesława Wstydliwego.

Nie widziałem tego brakteatu w oryginale, w każdym atoli razie mniemam, że to miejsce najwłaściwiéj mu się należy.

Brakteat - osoba siedząca z założonemi na krzyż nogami, i rozpuszczonym warkoczem. Waga gran 2½ srébro cokolwiek z miedzią mięszane.
Taki brakteat posiadają R. R. S. Reichel w Petersburgu, i p. Beyer w Warszawie, co może oznaczać nie wiem, zdaje się jednak że pod panowaniem Mieszka położony być powinien. Pochodzenie jego niewiadome.

Brakteat - w polu monety perełkowym obwodem otoczoném, dwa perełkowe łuki na przeciw siebie, barkami ku środkowi obrócone; w każdym z odcinków przez te łuki utworzonych, główka w lewo patrząca, przed jedną z nich litera I. przed drugą litera T. w odstępie pomiędzy łukami napis: V…IT… Vit.
Waga? próba?.

Z dwóch znanych dotąd exemplarzy tego brakteatu posiada jeden R. R. S. Reichel w Petersburgu, drugi p. Posern Klett w Lipsku; ostatniemu dostał się z Bekerowskiego wykopaliska. Różnią się one od siebie jedynie mniejszą lub większą wybitnością, i grubością roboty. W napisie uważałbym imie Wit którego z myncarzów oznaczające, imie to bowiem było powszechnie w owym wieku używane, i bardzo często na dyplomatach ówczesnych czytać się daje.

Brakteat - ptak w prawo idący, z głową w tył zwróconą; w koło kilka niezrozumiałych znaków, (może hebrajskich liter?).
Znajduje się w zbiorze ks. Wilhelma Radziwiłła, a pochodzi ze zbioru Götzowskiego w Dreznie. Figurę jego wyobraził p. Koene, i pieniądz ten za wybity w Szlązku w piérwszéj połowie trzynastego wieku uważa.

Brakteat - dwie osóbki za stołem siedzące, spólnie jabłko królewskie trzymają; nad jabłkiem gwiazda; na stole kilka liter: CVNHC.
Pierwszą wiadomość o tym pieniądzu podał Lelewel przy objaśnieniu monet Trzebuńskich. Uważał go za monetę wybitą przez synów Kaźmirza księcia Kujawskiego, to jest Leszka, Władysława, Ziemowita, Ziemomysła i Kaźmirza, a zatém za pomnik z drugiéj połowy 13 stulecia. Widoczne onego podobieństwo z brakteatem mającym w podobném położeniu napis: mesico, i ogólny charakter, każą się domniemywać, że znacznie wcześniejszym być musi. Położyłem go więc między monetami Mieszka III. Za pośrednictwem p. Koene, dostałem odcisk cynfoljowy z tego typu, nie jestem jednak w stanie powołać zbioru, z którego tenże pochodzi. Zdaje się że jest bardzo rzadkim.

Jest jeszcze kilka brakteatów beznapisowych, któreby do panowania Mieszka III. z bliskiém do prawdy podobieństwem można było zaliczyć. Do liczby tych należą np: niezgrabne ze stojącym rycerzem pieniążki, z jakich jeden posiada Xże Wilhelm Radziwiłł w Berlinie, oraz z orłem, wyobrażony u Koenego na Tab. 10 pod liczbą 24.

Władysław Odonicz, albo Plwacz ks. Wielkopolski (1202 - 1239).
Syn Ottona i matki niewiadoméj, a wnuk Mieszka III. i Elżbiéty Węgierskiéj. Rok urodzenia niewiadomy; wstąpił na księstwo spólnie ze stryjem Władysławem Laskonogim po śmierci dziada r. 1202, umarł 1239. Żona Adelajda czyli Helinga ks. Pomorska.

MONETY WŁADYSŁAWA ODONICZA KSIĘCIA WIELKOPOLSKIEGO

Brakteat - brama o dwóch wieżach kulistemi kopułami zakończonych; w bramie krzyż równoramienny z kulkami na końcach ramion; w odstępach między ramionami podobneż kulki; nad murem główka odkryta; pod murem zaś między dwiema linjami napis: VOD, Voldislaus Dux?
Waga gran 2½, srébro nieco z miedzią.

Znajduje się ten brakteat w zbiorze R. R. S. Reichla w Petersburgu i p. Beyer w Warszawie. P. Koene który pierwszą o nim wiadomość podał, odnosi go do panowania Władysława Hermana, (1080 - 1102). Dotąd jest rzadkim.

Brakteat - wśród sklepistéj arkady grubo perłowym łukiem określonéj, popiersie książęce twarzą wprost; nad łukiem w pośrodku krzyż, a obok niego z każdéj strony napis: OV♱VO Voldislaus?
Waga gran 2½ srébro zdaje się nieczyste.

Widziałem takie brakteaty u p. Posern Klett w Lipsku; i u p. Beyer w Warszawie. Pierwszemu dostał się z Bekerowskiego wykopaliska, drugiego pochodzenie niewiadome. Robota w nich bardzo gruba.

Brakteat - podobne popiersie książęce między dwoma wieżami, umieszczonemi na kilku linjach w poprzecz monety idących; napisu niéma wcale.
Waga? próba?.

Znajduje się w zbiorze R. R. S. Reichla. Ogłoszony w rozprawie p. Koene.

Brakteat - podobne popiersie umieszczone nad księżycowatym łukiem; napis żaden.
Waga? próba?. Posiada go także R. R. S. Reichel, ogłoszony razem z poprzednim przez p. Koene.

Brakteat - popiersie książęce w płaszczu, między dwiema wieżami umieszczone; napis żaden.
Waga? próba?.

Taki brakteat dostał się Xciu Wilhelmowi Radziwiłłowi ze zbioru Götzowskiego. Wiadomość o nim podał p. Koene razem z poprzedniemi dwoma brakteatami, które równie jak ten ostatni zdają mu się być raczéj pomnikiem Szlązkiéj mennicy.

MONETY ARCYBISKUPÓW GNIEZNIEŃSKICH Z KOŃCA 12 WIEKU

Brakteat - popiersie Ś. Wojciecha w infule, z palmową rószczką; nad nim napis: S. ADALBERTUS, pułkólistym perełkowym łukiem od popiersia oddzielony.
Waga gran. 2⅕ srébro nieco z miedzią.

Jest to jeden z najdawniéj znajomych brakteatów, gdyż jeszcze w dziele Czackiego ogłoszony. Lelewel odnosi go do początku 13 stulecia, Reichel kładzie go pod panowaniem Kaźmirza Sprawiedliwego, a zatém w końcu 12 wieku. Wybicie na nim wypuklejsze, i modelowanie śmielsze jak na innych brakteatach. Należy do rzadkich, częściéj jednak od poprzedzających po zbiorach widziéć go można. W Warszawie posiadają go p p. Zagórski i Beyer.

Brakteat - osoba siedząca miecz na kolanach trzyma; w polu z prawéj strony krzyż, z lewéj lilja; około głowy siedzącéj osoby okrąg obrazom świętych właściwy.
Waga gran 2⅕ srébro cokolwiek z miedzią.

Ze względu że na tym brakteacie umieszczone jest wyobrażenie jakiegoś Świętego, położyłem go pod monetami Arcybiskupów. Ze względu znowu na podobieństwo jego do denarów Kędzierzawego Nr. 34, sądzę że w końcu 12 wieku musiał być wybitym. Jakiego Świętego przedstawia, trudno odgadnąć, czy nie Ś. Wacława?; a w takim razie czy nie należy do Biskupów Krakowskich. Exemplarz który miałem pod ręką, pochodzi ze zbioru p. Beyera w Warszawie.

Kaźmirz II. Sprawiedliwy (1177 - 1194).
Syn Bolesława Krzywoustego i Salomei, urodzony r. 1138, po bracie Henryku książę Sandomirski 1167, książę Krakowski i monarcha po oddaleniu Mieszka 1177, umarł 1194, pochowany w Krakowie. Żona Helena ks. Bełska, zaślubiona w r. 1168.

MONETY KAŹMIRZA SPRAWIEDLIWEGO

Brakteat - w obwodzie perełkowym gryf albo smok skrzydlaty; w otoku napis: ♱CAZIMIR.
Waga? srébro?

Jedyny znany exemplarz tego rzadkiego brakteatu, posiada R. R. S. Reichel w Petersburgu. Fabryką swoją przypomina on brakteaty Mieszka III. Figurę jego zamieścił przy rozprawie swojéj p. Koene. Uważa go także równie jak i Reichel za pieniądz tegóż samego Kaźmirza.

Brakteat - popiersie książęce w płaszczu z mitrą na głowie, napis półotokowy DUX. CAZIM, między napisem a popiersiem podobnież półotokowe odgraniczenie.
Waga gran 2 srébro z miedzią mięszane.

Pierwszą wiadomość o tym brakteacie podał Czacki. Zamieścił go między znanemi Piastowskiemi pieniędzmi Lelewel, ma go także w swoim katalogu i Reichel. Wszyscy jednomyślnie przyznają go Kaźmirzowi Sprawiedliwemu, i ja go też pod tém panowaniem umieszczam. Z tém wszystkiém powinienem zwrócić uwagę czytelnika na to, że i cienkość blaszki, i mocniejsza wybitność rysunku, i nareszcie kształt liter odróżniają go od wszystkich spółczesnych monet, i że może się okazać zupełnie innego Kaźmirza pomnikiem. Zresztą jest to pieniążek nie tyle rzadki, ile dla swego napisu poszukiwany. We wszystkich niemal dawniejszych zbiorach widziéć go można. Że się jednak w żadném z późniejszych wykopalisk nie znalazł, nowsi numizmatycy nie mieli sposobności zaopatrzyć się w jego exemplarze. Za dobrze dochowany można jeszcze śmiało dać dukata a nawet i więcéj.

Brakteat - gryf albo smok skrzydlaty siedzący, na jednéj nodze wsparty, z drugą nogą podniesioną, obrócony w lewo.
Waga? srébro?

P. Koene który po raz piérwszy ten brakteat podług exemplarza R. R. S. Reichla ogłosił, ze względu na podobieństwo godła z godłem na brakteacie Nr. 73 znajdującém się, uważa go za monetę Sprawiedliwego Kaźmirza, i ja go także pod tém panowaniem kładę.

Władysław III. Laskonogi (1202 - 1207).
Syn Mieszka III, i Eudoxyi, urodzony r. 1168, obrany na tron Krakowski po śmierci ojca 1202, dobrowolnie zrzekł się władzy 1207, umarł koło r. 1231.

MONETY WŁADYSŁAWA LASKONOGIEGO BITE W KRAKOWIE (1202 - 1207)

Denar - S. G. dwie osóbki stojące, spólnie trzymają chorągiew.
- S. O. w środku monety dwie równoległe z perełek złożone linje, od dwóch drugich pod kątem prostym przecięte; litery w odstępach pojedynczo zamieszczane tworzą napis całkowity LODIZLAS, albo szczątkowy LODI.
Waga gran 4, srebro czyste.

Cztéry odmiany tego denaru znalazły się w wykopalisku Pełczyskiém. Wszystkie bite są na cienkich blaszkach, tak że częstokroć wypukłe wybicie na stronie jednéj, wklęsło na drugiéj przegląda. Rylec dosyć niezgrabny i litery wielkie. Były dosyć licho dochowane, tak dalece, żeby je za nierównie dawniejsze pomniki wziąść było można. Należą do bardzo rzadkich.

Brakteat większego wymiaru - w obwodzie perełkowym żubr w lewo idący, za żubrem drzewo z owocami; w otoku DU… ADIZLAUS. Dux Vladislaus.
Waga? srébro?

Pieniądz ten niezmiernéj rzadkości znajdował się w zbiorze Tadeusza Wolańskiego, posiada go także R. R. S. Reichel, o więcéj exemplarzach nie wiem. Wielkością swoją różni się od wszystkich Polskich brakteatów, i być może że nie na monetę był przeznaczony. Pod względem fabryki przypomina niektóre brakteaty Bolesława Wstydliwego, wybicie jednak na nim wypuklejsze, i rysy bardziéj wyraziste.

MONETY WŁADYSŁAWA LASKONOGIEGO BITE W WIELKOPOLSCE (1202 - 1224?)

Denar - w obwodzie perełkowym książę przyklękający na jednym kolanie, z mieczem do góry wzniesionym; w otoku VOLDIZV.
- S. O. w obwodzie perełkowym głowa niską czapką nakryta; w otoku ZADALBUST, albo także VOZDIZV.
Waga gran. 4 srébro czyste; brakteaty ważą tylko po gran. 2.

Jest to pieniądz w zeszłém jeszcze stuleciu znany. Pierwszą wiadomość o nim podał Joachim. Z powodu niedokładności exemplarza jaki miał pod ręką, zamieścił go między monetami Bolesława Kędzierzawego, Lelewel (w objaśnieniu monet Trzebuńskich) odniósł go do panowania jednego z Władysławów Wielkopolskich, to jest do Odonicza albo Laskonogiego. Wolański uważa go za pomnik z czasów Władysława Hermana, a Reichel z epoki Władysława II.

Jest to pieniążek dosyć pospolity, ale rzadko wyraźnie wybite exemplarze znaleść można. Najobficiéj dostarczyły go wykopaliska Głogowskie i Pełczyskie. W ostatniém miejscu znajdowały się także brakteaty tego samego typu.

Denar - S. G. w obwodzie perełkowym książę siedzący na tronie, trzyma w ręku mały krzyżyk, obok niego utkwiona chorągiew.
- S. O. w takimże obwodzie, nad murem, między dwiema wieżami popiersie biskupa z pastorałem; napis po obu stronach SCS WENCESLAUS.
Waga gran 4 srébro czyste; brakteaty ważą po gran. 2.

Denar ten rozszedł się po zbiorach naprzód z Bekerowskiego wykopaliska. Z powodu napisu uważano go powiększéj części za Czeski, Appel jednak jakkolwiek nadzwyczaj mało krytyczny, uznał go za wyrobek Polskich mennic. Za nim poszedł Wolański, i ten pieniążek Władysławowi Hermanowi przypisał. Znalazł się obficie pod Głogowém, w mniejszéj nieco ilości w Pełczyskach, gdzie także były tego typu i brakteaty. Jest dosyć pospolitym, za exemplarze jednak dobrze wybite i cały napis noszące, możnaby i 10 złotych zapłacić, tak o nie trudno.

MONETA ARCYBISKUPÓW GNIEZNIEŃSKICH

Brakteat - głowa Ś. Wojciecha twarzą wprost, w około napis ADALBERTUS.
Waga gran 3 srébro czyste.

Pieniążek ten miewa kilka odmian. Niekiedy na nim główka Ś. Wojciecha nakrytą jest czapką, niekiedy także napis od głowy perełkowym obwodem jest przedzielony. Pierwszą o nim wiadomość podał Kaźmirz Bandtkie. Nie należy do bardzo rzadkich.

Leszek Biały (1207 - 1227).
Syn Kaźmirza Sprawiedliwego i Heleny, urodził się około r. 1188, wstąpił na monarchiją właściwie r. 1207, zabity w Gąsawie 1227, pochowany w Krakowie. Żona Grzymisława ks. Ruska, poślubiona r. 1208.

MONETY LESZKA BIAŁEGO

Denar - S. G. w perełkowym obwodzie, dwie osóbki spólnie chorągiew trzymające; w otoku napis U - CUS, albo U - HCUS, albo LЄTZUS. Lestcus.
- S. O. orzeł drugiego dziobiący, w podwójnym perełkowym obwodzie umieszczony; pomiędzy dwoma obwodami pojedyncze kropki.
Waga gran. 4 srébro czyste.

Pierwszy raz typ ten pokazał się w wykopalisku Bekerowskiém, ale tam był tylko jednostronnym. W Pełczyskach znalazły się dwustronne czyli denarowe onego exemplarze w dwóch główniejszych odmianach, oraz brakteaty podobnież dwojakie.

Blaszka na denarach jest cienka, i dla tego rzadko się zdarzy widziéć sztuki po obu stronach wyraźnie wybite, ale najczęściéj jedna tylko na nich strona jest wydatną, tak dalece, żeby je za brakteaty wziąść można.

Nie nader wielka była liczba denarowych sztuk tego typu, a te powiększéj części były mniéj dobrze dochowane; całkowitego zwłaszcza napisu trudno na wielu wypatrzyć. Z brakteatów rzadsze są wybijane stemplem strony odwrotnéj, niż strony głównéj denaru. Rozumiem że za miernie wyraźne denarów sztuki po zł. 8 nie jest za wiele zapłacić, za brakteaty w stosunku mniéj.

Brakteat - pod gotyckim baldachimem książę siedzący, trzyma w prawéj ręce proporzec.
Waga gran 2, srébro czyste.

Ten brakteat beznapisowy w wielkiéj ilości w Pełczyskach wynalezionym został, odmian ma niewiele, a z tych dwie najgłówniejsze na tablicy XVII wyobraziłem. Z powodu podobieństwa siedzącéj figury książęcéj do takiejże figury na denarze Nr. 79, położyłem ten brakteat pod Leszkiem Białym. Jeśli dosyć wyraźny wart zł. 3 odmiana b nieco więcéj.

Bolesław V. Wstydliwy (1227 - 1279).
Syn Leszka Białego i Grzymisławy, urodzony r. 1221, wstąpił na tron Krakowski po ojcu 1227, zostawał pod opieką do r. 1238, poślubił Kunegundę królewnę Węgierską 1239, umarł r. 1279, pochowany w Krakowie.

MONETY BOLESŁAWA V WSTYDLIWEGO

Brakteat - w perełkowym obwodzie popiersie książęcia w kolczudze z misiurką na głowie, nieco w prawo zwrócone, w prawéj ręce trzyma rozwinięty proporzec, na lewéj ma zawieszoną tarczę. W otoku napis ♱BOLEZLAUS DUX. albo LEZLAUS DUX.
Waga gran. 2½ srébro czyste.

W dwóch odmianach ten brakteat znalazł się w Pełczyskiém wykopalisku. Obiedwie należą do rzadszych numizmatów. Objętość mają większą od innych, ale za to cieńszą blaszkę, litery złożone z kresek ostrych, napisy wyraźne. Płacone były od 12 do 20 złotych.

Brakteat - w obwodzie perełkowym, nieco w lewo zwrócone popiersie książęcia, który mieczem rzucającego się nań żubra przebija. W lewéj ręce książęcia niekiedy dzida, w otoku BOLEZLAUS DUX.
Waga gran 2¼ srébro czyste.

Dwie także odmiany tego osobliwego brakteatu dało poznać wykopalisko Pełczyskie. Różniły się tylko one niedostatkiem nóg u żubra, i dzidy w lewicy książęcéj, rysunek na nich poprawny, i modelowanie bardzo dokładne, litery tępsze niż na poprzednich. Płacono je po zł. 20, odmiana jednak b, nierównie jest rzadszą.

Brakteat - w perełkowym obwodzie popiersie biskupa w infule na głowie, w prawéj ręce pastorał, w lewéj krzyż trzymającego, w otoku napis: DUX BOLESLAUS.
Waga gran 2⅓ srébro czyste.

Pieniądz ten spólnie z następującym, i typem Nr. 89, stanowił główną część wykopaliska Pełczyskiego, i kilka przedstawiał odmian, z których 5 główniejszych znajdzie czytelnik na tablicy XVIII. Modelowanie w nim ze wszystkich znanych pieniążków Piastowskich najdoskonalsze, i rysunek najpoprawniejszy. Wyobrażone popiersie zdaje się raczéj Ś. Stanisława jak Ś. Wojciecha przedstawiać.

Nie wart więcéj jak zł. 3, chyba odmiana a dobrze dochowana. Pieniądz ten uważam za najpóźniejszy ze wszystkich monet Bolesława Wstydliwego.

Brakteat - w perełkowym obwodzie popiersie książęcia twarzą wprost, z spiczastą mitrą na głowie, okrytego płaszczem, z prawéj jego strony berło. W otoku napis: BOLEZLAUS DUX.
Waga? próba?

Figurę tego brakteatu umieścił w piśmie swojém naprzód Kaźmirz Bandtkie, a późniéj p. Koene podług exemplarza znajdującego się w zbiorze R. R. S. Reichla. Piérwszy przypisuje go Bolesławowi Kędzierzawemu drugi zalicza między monety Szlązkie, ostatni nareszcie pomiędzy niepewnemi kładzie. Robota w nim ma być piękna. O żadnym drugim exemplarzu tego typu nie wiem.

Brakteat - rycerz stojący w prawo zwrócony, w prawéj ręce trzyma proporzec, przed nim przy nogach krzywy pałasz i tarcza, albo łuk napięty, za nim napis BOLE, albo dwa kółka i dwie gwiazdki naprzemian.

Waga gran 2½ srébro czyste.

Pieniądz ten równie jak poprzedni, tysiącami znajdował się w Pełczyskach; exemplarze tylko z napisem BOLE były nieliczne, wysoko płacone, (a co najosobliwsza) wszystkie z jednéj małéj partyi Pełczyskich monet przez W. Żebrawskiego nabytéj, rozeszły się po zbiorach lubowników. Z powodu podobieństwa jakie w pewnym względzie między tą monetką a jedną z pieczęci Konrada Xcia Mazowieckiego zachodzi, odnoszę jéj wybicie do epoki rządów Konradowych w księstwie Krakowskiém.

Broń jaka się przy nogach książęcia na tym pieniążku znajduje, widzieliśmy już na jednym z Mieszkowych brakteatów; trudno jéj znaczenie odgadnąć, zdaje się jednak że to jest tarcza i krzywy pałasz. Podobny pałasz widziéć także można jako znak menniczny na brakteatach typu poprzedzającego, zamieszczony pomiędzy wyrazami otokowego napisu. Odpowiada on mieczom na denarach Władysława II. i Bolesława IV.

MONETY BITE PRZEZ BISKUPÓW KRAKOWSKICH W DRUGIÉJ POŁOWIE 13 STULECIA

Denar - S. G. figura stojąca twarzą wprost, odziana płaszczem, w obu rękach trzyma palmowe gałązki; zamiast napisu kilka pojedynczych kółek.
- S. O. w środku monety łuk sklepisty podwójnym rzędem perełek oznaczony, nad nim twarzą wprost Anioł z rozpuszczonemi skrzydłami, pod nim leżąca figura, ręce do góry wznosząca.
Waga gran 4⅕ srébro czyste.

Odmian główniejszych 3, wyobrażonych na tablicy XVIII. Znajdują się także brakteaty stemplem tak głównéj jak i odwrotnéj strony tego denaru wybijane.

Denar ten widocznie przedstawia znaną legendę o wskrzeszeniu Piotrowina przez Ś. Stanisława, i zdaje się że z okoliczności kanonizacyi tego Ś. Męczennika, a zatém w 2ej połowie 13go stulecia wybity został. W Pełczyskiém wykopalisku ze wszystkich typów był najliczniejszym. Za odmianę a, dosyć jest 1 złoty zapłacić, za odmianę b, można 2, a za odmianę c 3 do 4 złotych.

Bolesław pobożny ks. Wielkopolski 1239 - 1279.
Syn Władysława Odonicza i Adelajdy Pomorskiéj, wstąpił na księstwo Wielkopolskie spólnie z bratem Przemysławem 1239, umarł 1279, pochowany w Gnieznie. Żona Helena królewna Węgierska.

MONETY BOLESŁAWA POBOŻNEGO KS. WIELKOPOLSKIEGO

Brakteat - popiersie książęcia nad murem dwoma wieżami wzmocnionym. W murze brama, nad bramą napis BOŁ, czyli BOLE, albo tylko kropki.
Waga gran 2½, srébro czyste.

Exemplarze napisowe są bardzo jednostajne, lecz beznapisowe bardzo rozmaite, głównie jednak dwojakie. Na jednych bowiem popiersie w prawo, na drugich w lewo jest obrócone.

Pierwszy raz poznany w wykopalisku Bekerowskiém, znalazł się także dosyć obficie w Pełczyskach. PP. Wolański i Koene, uważają w nim monetę Bolesława II. (1058 - 1080). Reichel zalicza go pomiędzy niepewne.

Przypisałem ten pieniądz Bolesławowi pobożnemu dla tego, że w Bekerowskiém wykopalisku samym Wielkopolskim monetom towarzyszył, że nadto wieże takie same ukazują się na pieczęciach tego Bolesława, a niemasz ich na pieczęciach Bolesława Wstydliwego Krakowskiego książęcia.

Odmiany napisowe są rzadsze od beznapisowych z popiersiem w lewo patrzącém, częściéj jednak na nie, jak na beznapisowe z popiersiem w prawo patrzącém natrafić można. Ceny tych ostatnich nie umiem oznaczyć, napisowe płacono po zł. 6, zwyczajne ledwie czwartą część tego warte.

Denar - S. G. w obwodzie perełkowym siedzący książę, w prawéj ręce trzyma chorągiew, lewą wznosi do góry, pod lewą ręką podłużna tarcza, w otoku napis: BOLEZLAUS.
- S. O. w takimże obwodzie popiersie Ś. Wojciecha twarzą wprost, w prawéj ręce pastorał trzymającego, lewą podnoszącego się do góry. Koło głowy gloriola, w otoku napis: S. ADALBERTUS.
Waga gran 4 srébro czyste.

Piérwsze exemplarze tego nader rzadkiego denaru, po zbiorach znane pochodziły jak się zdaje z wykopaliska Bekerowskiego. P. Wolański który jeden z nich posiadał, wcielił go w katalogu swoim między monety Bolesława Śmiałego (1058 - 1080). Reichel odnosi go do końca 12 stulecia, ale z katalogu jego widać, że nie posiada dobrze wybitego exemplarza. Ja odniosłem go do Wielkopolski, z powodu podobieństwa jakie między nim a Wielkopolskiemi denarami Władysława Laskonogiego zachodzi. Denar ten rzadko bywa dokładnie wybity, rylec ma bardzo deIikatny i rysunek dokładny. Wart jest zł. 20, a w miarę dobroci exemplarza i wiecéj. Naśladowany jest z wzorów Czeskich.

Brakteat - osoba podobnie siedząca jak na poprzednim denarze, z tą tylko różnicą że w lewéj ręce trzyma tarczę, z prawéj strony figury gwiazda.
Waga? srébro?

Figurę takiego brakteatu umieścił w rozprawie swojéj p. Koene, podług oryginału znajdującego się w zbiorze p. Thomsen w Kopenhadze. Uważa go za monetę Władysława II. (1139 - 1148).

Brakteat - podobnie siedząca figura, w prawéj ręce miecz, w lewéj jakby jabłko trzyma, z prawéj strony figury gwiazda, z lewéj około kolan litera T.
Waga gran 2 srébro czyste.

Taki brakteat znajdował się w wykopaliskach Bekerowskiém i Pełczyskiém. Nie jest bardzo pospolity, ale mało ceniony.

Brakteat - siedząca figura niby z mieczem albo łukiem na kolanach, w polu monety kilka kółek.
Waga gran 2⅕ srébro czyste.

Ten brakteat znajdował się także w Pełczyskach, razem z poprzedzającym. Jest dosyć rzadkim, ale mało się kto o niego ubiega.

Leszek Czarny 1279 - 1289.
Syn Kaźmirza ks. Kujawskiego i Konstancyi córki Henryka Pobożnego ks. Szlązkiego, wnuk Konrada ks. Mazowieckiego, a prawnuk Kaźmirza Sprawiedliwego i Heleny, przybrany za syna i następcę przez Bolesława Wstydliwego, wstąpił po nim na tron Krakowski 1279, umarł 1289, pochowany w Krakowie. Żona Gryffina ks. Ruska.

MONETY LESZKA CZARNEGO

Brakteat - w obwodzie perełkowym popiersie rycerza kołczugą odzianego, twarzą wprost, z mieczem w prawéj, tarczą na lewéj ręce, na tarczy orzeł. W otoku napis LESTCUS DUX.
Waga gran 2 srébro czyste.

Odmiany 2, na jednych bowiem w polu monety obok głowy książęcéj znajduje się z jednéj strony litera C, z drugiéj gwiazda, na drugich tego nie ma.

Obiedwie odmiany tego brakteatu znalazły się wyłącznie w partyi monet Pełczyskich przez W. Żebrawskiego nabytéj. Między monetami które się p. Strzeleckiemu z tego źródła pewnie w liczbie kilku tysięcy sztuk dostały, żadnego takiego nie było. Ta okoliczność, i nader wysoka cena po któréj je płacono, nie bez zasady obudzała w wielu numizmatykach podejrzenie co do ich autentyczności. Wyznaję otwarcie, że sam należałem do liczby tych, którzy w prawdziwość owych Leszków wierzyć nie chcieli. Miałem do tego powody, nietylko z tych postronnych pochodzące okoliczności, ale nierównie jeszcze ważniejsze bo na porównaniu ich z innemi obu Leszków pomnikami oparte. Żaden Leszek ani na dyplomatach, ani na pieczęciach nie pisał się Lestcus ale Lesco, albo Lestco, a chociaż na starożytnym i już prawie zniszczonym grobowcu Leszka Czarnego, chcą niektórzy Krakowscy starożytnicy Lescus wyczytać, ja jednak ośmielę się temu zaprzeczyć, bo zagięty zygzak na końcu imienia Leszkowego zamieszczony, uważam nie za literę S, ale za es przedziałowy, czyli między wyrazowy, jaki się zawsze na gotyckich napisach znajduje.

Z tém wszystkiém cofnąć musiałem ten zarzut, kiedym się z porównania licznych exemplarzy typu 81 przekonał, że na pieniążkach tegoż typu, żadnemu podejrzeniu co do swéj autentyczności nie podlegających, imie Lizcus, albo Letzus, albo Licus zawsze z tém samém zakończeniem czytać się daje, a monety te przedziwnie na panowanie Leszka Białego przypadają. Miałem jeszcze i z tego powodu co do Leszkowych brakteatów wątpliwość, że podług mojego sposobu zapatrywania się na wykopalisko Pełczyskie, one gdyby były prawdziwe, tamże najliczniéj znaleść się były powinny. Ale i z téj zasady stanowczego zarzutu uczynić im nie mogłem, rzeczą bowiem jest niewątpliwą, że większa część wykopaliska Pełczyskiego, odeszła na bok nim się ono do rąk  JW. Dębińskiéj dostało, że były nawet o to do odpowiedzialności pociągane osoby, choć oprócz mocnych poszlak nic im dowieść nie było można.

Kiedy więc zginęła zasadność zarzutów jakie tym pieniążkom można było uczynić, a same tylko względem nich podejrzenia zostały, nie godziło mi się onych z szeregu monet Piastowskich wypuścić, a to tém bardziéj że rozbiór typów nic przeciwnego teoryi w nich nie wykazuje, a ich najmniejsza ze wszystkich pieniędzy Piastowskich waga, właśnie najprzedziwniéj odpowiada miejscu jakie w tym szeregu zajmować powinny.

Dziwną zapewnie i mało prawdopodobną jest rzeczą, aby ten kto ze znalezionego skarbu nieprawnie chciał korzystać, tak doskonałe rozdzielił całą ilość znajdującéj się w nim monety, iż z częścią którą zabrał, zabrał zarazem wszystkie tego rodzaju osobliwości, tak że z nich ani jednéj w pozostałéj partyi nie było. Jednakże możliwości takiego faktu trudno zaprzeczyć. Pełczyski skarb był skarbem książęcym, i zawierał w sobie monetę na przebicie przeznaczoną; monety te składane być mogły przez długi czas, więc mogły nawet w naczyniu w którém były zamknięte, leżéć w chronologicznym że tak powiem porządku. A i tego nie możnaby zaręczyć, czy który z mieszkańców Pełczyskich zachęcony znalezieniem wielkiego skarbu na górze Olbrycht, nie odważył się lepiéj tameczną ziemię zrewidować, i czy w niéj drugiego nie odkrył garnuszka.

Zresztą wątpliwości jakie o tym pieniążku równie jak i o Przemysławowskim (który późniéj opiszę) miałem, zakommunikowałem w swoim czasie W. Żebrawskiemu, jako temu, z którego rąk wszystkie znane mi wówczas exemplarze onego się rozeszły. Znając najlepiéj źródło z którego je nabył, będąc zarazem gorliwym zbiéraczem, mógł, a nawet powinien był stanowczych w tym względzie dostarczyć objaśnień. Zgorszył się naprzód szanowny korespondent z niedowiarstwa mojego, zapewnił że je nabył za pośrednictwem jednego z żydków Krakowskich wprost z Pełczysk, i że żadnego o ich autentyczności nie ma podejrzenia. Mając takie zapewnienie numizmatyka, którego równie gorliwość, jak biegłość w technicznéj części nauki są mi znane, i dla którego mam osobisty szacunek, nie mogłem bez ubliżenia jemu albo sobie pozostać przy podejrzeniach, których bym nie zbitym dowodem usprawiedliwić nie potrafił.

Exemplarze tego typu płacono po zł. 60 w Krakowie. Więcéj się ich jednak pokazuje niż z początku mniemano. Widziałem ich około 12, a z liczby tych jeden tylko był zupełnie źle dochowany. Odmiana z gładkiem polem to jest bez litery C i gwiazdy, jest rzadszą.

Henryk Łagodny (Probus) 1290.
Syn Henryka III, ks. Wrocławskiego i Judyty, córki Konrada ks. Mazowieckiego, a wdowy po Mieczysławie II, ks. Raciborskim, wnuk Henryka Pobożnego ks. Wrocławskiego i Anny córki Przemysława kr. Czeskiego, prawnuk Henryka brodatego ks. Wrocławskiego i Ś. Jadwigi, a praprawnuk Bolesława Wysokiego ks. Szlązka środkowego, i Adelajdy, urodzony około r. 1248, wstąpił na księstwo Wrocławskie 1266, na tron Krakowski 1290, umarł w tymże roku, pochowany we Wrocławiu. Żona Mechtylda margrabianka Brandeburska.

MONETY BITE POD PANOWANIEM HENRYKA ŁAGODNEGO (PROBUS) W KRAKOWIE

Brakteat - w polu monety 4 perełkowe łuki na przeciw siebie umieszczone; w krzyżowym odstępie który między sobą zostawiają, w środku krzyż Maltański, a w ramionach w jedną stronę na przemian krzyżyki i klamry, w drugą kółka i gwiazdki; w wycinkach łukami ograniczonych 4 główki.
Waga gran 2, srébro czyste. Odmian główniejszych 2.

Piérwszy raz pieniążek ten w Pełczyskiém pokazał się wykopalisku, i to w dosyć znacznéj ilości. Ma widoczne podobieństwo do monet Szlązkich, a pod względem wagi przypada na koniec 13 wieku. To więc skłoniło mię do przypisania go Henrykowi Łagodnemu księciu Wrocławskiemu który blisko przez rok sprawował rządy w księstwie Krakowskiém. Nie wart więcéj nad zł. 3, i to jeśli jest dobrze dochowany. Odmiana która w dwóch tylko ramionach krzyżowego odstępu ma znaki, jest cokolwiek rzadszą.

Przemysław I. ks. Wielkopolski 1239 - 1257.
Syn Władysława Odonicza i Adelajdy Pomorskiéj urodził się 1221, wstąpił na dzielnicę Wielkopolską spólnie z bratem Bolesławem Pobożnym po śmierci ojca 1239, umarł 1257. Żona Elżbieta córka Henryka Pobożnego ks. Szlązkiego.

MONETY PRZEMYSŁAWA I. KS. WIELKOPOLSKIEGO

Brakteat - rycerz stojący w prawéj ręce miecz, w lewéj tarczę podłużną trzyma. Na tarczy niekiedy kilka poprzecznych belek, a koło głowy rycerza, czasem okrąg jak na obrazach świętych.
Waga? srébro?

Zgromadziłem na tablicy XIX 4 brakteaty, które jakkolwiek na pierwszy rzut oka bardzo od siebie odmienne, przecięż wyraźnie jeden ciąg stanowią, tak dalece: że gdyby je za oddzielne typy poczytać wypadło, trudnoby było granicę między jednym a drugim typem oznaczyć. Dwa z nich to jest a i d, nierównie dokładniejszéj roboty, pochodziły z wykopaliska Pełczyskiego, dwa inne b i c z Bekerowskiego, e w zbiorach tylko znany. W odmianach a, b i c, widać poprzeczne belki na tarczach, w odmianach a i b, wycinkowe łuki, w odmianach b i e, krzyże nad tarczą, w odmianach nareszcie a, b, c, i d, świetny okrąg na około głowy rycerza. Podobieństwo jakie zwłaszcza między odmianami a, b i c, a jedną z pieczęci Przemysława I. Wielkopolskiego książęcia zachodzi, wskazuje widocznie, że te brakteaty temuż samemu Przemysławowi przypisane być powinny. Niewidziałem żadnego z nich w oryginale, i o ich wartości amatorskiéj trudno mi cokolwiek powiedziéć.

Przemysław II. (1290 - 1296).
Syn Przemysława I. ks. Wielkopolskiego i Elżbiety Szlązkiéj, urodził się po śmierci ojca w r. 1257, objął rządy w Wielkopolsce po śmierci stryja 1279, obrany ks. Krakowskim 1290, koronowany na króla 1295, zabity w Rogoźnie 1296, pochowany w Poznaniu. Żona piérwsza Ludgarda, druga Ryxa królewna Szwedzka.

MONETY PRZEMYSŁAWA II. JAKO KSIĘCIA KRAKOWSKIEGO

Brakteat - w polu monety 4 wycinki perełkowemi łukami oznaczone, w odstępie między niemi rycerz stojący z dzidą albo mieczem w prawéj, a tarczą w lewéj ręce. Na tarczy orzeł, a w wycinkach rozłożony napis: PREMISLAUS. D. P. albo tylko PREMISLIUS.
Waga gran. 2, srébro czyste.

Brakteat ten w 3ch odmianach na XIX. tablicy wyobrażonych znalazł się w téj jedynie części wykopaliska Pełczyskiego, która się za pośrednictwem jakiegoś starozakonnego, p. Żebrawskiemu numizmatykowi Krakowskiemu dostała. Wprawdzie mniéj im niżeli Leszkom można było zarzucić ze względu na ich małą liczbę, ale i co do nich zachodziła ta osobliwość, że się Przemysław w dyplomatach i pieczęciach nie pisał Premislaus, ale pospolicie Premizl, a na jednéj tylko królewskiéj pieczęci Premizlius jest nazwany. Zresztą bardzo poprawny na niektórych rysunek figury książęcéj rodził mocną wątpliwość, czy nie pochodzą z jakiéj tegoczesnéj fabryki, tém bardziéj, że naśladują wielce jednę z pieczęci Krakowskich Przemysława II., w archiwum tamtejszéj Katedralnéj kapituły znajdującą się. Wątpliwość ta jednak ustaje, jeśli zważymy, że brakteaty poprzedniego typu, a w szczególności odmiany a i d, znajdowały się w głównéj części Pełczyskiego wykopaliska, i jeśli je z naszemi Przemysławami porównamy. Podobieństwo między jednemi a drugiemi jest widoczne. Dla tych przyczyn i ja, zwłaszcza przez W. Żebrawskiego co do ich pochodzenia zapewniony, kładę je w szeregu monet Piastowskich niezawodnych.

Brakteaty te rzadsze są cokolwiek od Leszków, i mniéj od nich wydatne. Płacono je około 50 złotych za sztukę. Posiadam w moim zbiorze odmianę c, wybitą na denarze Biskupów Krakowskich typu 89. Odmiana ta lichszy ma od innych rysunek.

MONETY BITE W MAZOWSZU I KUJAWACH PODŁUG STOPY TORUŃSKIEJ.

Bolesław II. ks. Mazowiecki na Płocku (1262 - 1313).
Syn Ziemowita I. ks. Mazowieckiego i Gertrudy ks. Wrocławskiéj, wnuk Konrada I. ks. Mazowieckiego, a prawnuk Kaźmirza Sprawiedliwego, nastąpił na księstwo Płockie po ojcu 1262, a po bracie na księstwo Czerskie i Sochaczewskie 1294, umarł 1313. Żona piérwsza Zofija czyli Przedysława ks. Litewska, druga z imienia niewiadoma, siostra Czeskiego Wacława II.

MONETY BOLESŁAWA II. KS. MAZOWIECKIEGO

Brakteat - wśród mocno wypukłego obwodu litera łacińska B. przed nią 3 kropki albo krzyżyk. Waga? srébro z miedzią mięszane.

Dwie odmiany tego brakteatu wyobrażone są w dziele Vossberga, który je uważa za monetę Bertolda biskupa. Jeden z takich znalazł się w Mąkolinie, i zdobi zbiór Ignacego Zagórskiego. Na stronie 135 wyłuszczyłem powody które mię skłoniły do przyznania go Mazowieckiemu Bolesławowi. Jest rzadkim.

Konrad II. ks. Mazowiecki na Czersku i Sochaczewie (1262 - 1294).
Brat rodzony Bolesława II. nastąpił po ojcu na dzielnicę Czerską i Sochaczewską 1262, umarł 1294. Żona Jadwiga ks. Szląska.

MONETY KONRADA II. KS. MAZOWIECKIEGO NA CZERSKU

Brakteat - w podobnymże obwodzie litera scholastyczna C. przed nią 3 kropki.
Waga? srébro?

Figura tego brakteatu znajduje się w dziele Vossberga. Przypisuje on go mistrzowi Konradowi von Jungingen w końcu 14go stulecia żyjącemu. Nigdzie go nie widziałem. Że jest niewątpliwie z poprzedzającym spółczesny, z tego powodu przypisałem go Konradowi bratu Bolesława II.

Wacław czyli Wańko ks. Płocki (1313 - 1340.)
Syn Bolesława II. ks. Mazowieckiego na Płocku, urodzony z Czeszki, umarł około r. 1340. Żona Danmila ks. Litewska.

MONETY WACŁAWA KSIĘCIA NA PŁOCKU

Brakteat - w obwodzie jak na poprzednich litera V mocno wypukła.
Waga? srébro?

Zamieścił figurę tego brakteatu P. Vossberg w texcie dzieła swego pomiędzy monetami mistrza Ulryka v. Jungingen, który w bitwie pod Grünwaldem r. 1410 życie zakończył. Podobieństwo jego fabryki z poprzedniemi, skłoniło mię do przyznania go Wacławowi ks. Płockiemu synowi Bolesława II.

MONETY NIEWIADOMYCH KSIĄŻĄT

Brakteat - w mocno wypukłym obwodzie głowa książęcia w koronie, twarzą na prost obrócona.
Waga gran. 3½ srébro z miedzią mięszane.
Brakteat ten znalazł się pod Kikołem, i do mojego dostał się zbioru. Może do Kaźmirza ks. Kujawskiego a może do innego z książąt należéć.

Brakteat - w podobnymże obwodzie orzeł bez korony z rozpostartemi skrzydłami.
Waga i srébro jak w innych.
Kilka jest odmian tego brakteatu, który do jednego z Mazowieckich książąt należeć się zdaje.
Niektóre z nich mają coś nakształt korony, nad głową orła, takie mogą być bite przez Władysława Łokietka w Kujawach.

Władysław Łokietek (1300 - 1333).
Syn Kaźmirza I. ks. Kujawskiego z drugiéj żony, brat Leszka czarnego, z innéj matki. Wstąpił na dzielnicę Brzesko-Kujawską po śmierci ojca 1268, na Sieradzką po bracie Leszku 1289, na Łęczycką po drugim bracie Kaźmirzu 1294, na Krakowską 1305, na Wielkopolską 1310, koronowany na króla 1320, umarł 1333. Żona Jadwiga córka Bolesława ks. Kaliskiego.

MONETY WŁADYSŁAWA ŁOKIETKA JAKO KSIĄŻĘCIA KORONY POLSKIÉJ BITE W KUJAWACH

Brakteat - w obwodzie mocno wypukłym korona.
Waga? srébro z miedzią mięszane.

Vossberg umieścił w dziele swoim kilka odmian tego brakteatu, który uważa za monetę miasta Królewca. Co do niektórych może mieć słuszność, lecz co do innych jak np: co do odmiany pod liczbą 83 zamieszczonéj, możnaby zaręczyć że jest polskich mennic wyrobem, tak uderzające jest podobieństwo korony na nim, do korony na groszach Kaźmirza Wielkiego. U nas takie brakteaty znalazły się w Izbicy a podobno i w Mąkolinie.

MONETY MIEJSKIE

Brakteat - w mocno wypukłym obwodzie brama o trzech wieżach; w bramie orzeł.
Waga gran. 3½, srébro z miedzią mięszane.
Wykopalisko Mąkolińskie dostarczyło znaczną liczbę tego rodzaju brakteatów. Vossberg znajduje na nich krzyż w miejscu orła, i dla tego je miastu Toruniowi przypisuje. Mnie się wydaje być monetą miasta Płocka.

MONETY BISKUPÓW

Brakteat - w obwodzie grubszym, wystającym, krzyż równoramienny.
Waga gran. 3½, srébro z miedzią mięszane.
Obie odmiany tego brakteatu na tablicy XX. wyobrażone, pochodzą z wykopaliska Kikolskiego.

Brakteat - w podobnymże obwodzie krzyż równoramienny, przy nim w kątach wierzchołkiem przeciwległych księżyc i gwiazda.
Waży gran. 3½ srébro z miedzią mięszane.
Exemplarz w moim znajdujący się zbiorze, pochodzi z Kikolskiego wykopaliska.
Trzy powyżéj opisane typy, mogą być monetą Biskupów Chełmińskich albo Płockich.

Brakteat - w polu monety krzyż z dolném ramieniem dłuższém, obok krzyża dwie gwiazdy, albo dwa małe krzyżyki.
Waga gran. 3½, srébro z miedzią mięszane.
Posiadam takie brakteaty w zbiorze, ale nie jestem w stanie wskazać wykopaliska z którego pochodzą.

MONETY PRYWATNE

Brakteat - w śród mocno wypukłego obwodu, krzyż na podstawie rozsochatéj, pod krzyżem gwiazda, obok niego dwa punkta.
Waga gran. 3½, srébro z miedzią mięszane.

Brakteat - w podobnymże obwodzie coś nakształt kotwicy do góry obróconéj, nad nią 3 listki koniczyny, obok niéj dwa krzyże.
Waga gran. 3½, srébro z miedzią mięszane.

Brakteat - w podobnymże obwodzie dwa księżyce wypukłą stroną do środka monety obrócone, między niemi w środku kropka, nad nią zaś i pod nią gwiazdy.
Waga gran. 3½, srébro z miedzią mięszane.

Z powyższych brakteatów dwa pierwsze znalezione były pod Kikołem. Mają one na sobie znaki podobne do znaków herbowych szlachty, choć ściśle do żadnego ze znanych herbów nie są podobne. Pieniądze takie mogli wybijać biskupi albo prywatni panowie, może nawet niektóre z miast.

Są także téj zupełnie fabryki brakteaty, noszące na sobie w czworograniastéj ramce jednę, dwie, albo 3 kropki. Obficie ich dostarczyło wykopalisko Mąkolińskie, a figury podał w dziele swoim Kaźmirz Bandtkie Stężyński. Że są Polskie, i że z końca 13go pochodzą stulecia, to żadnemu zaprzeczeniu nie zdaje się ulegać, ale z czyjego bite rozkazu, w tém główne pytanie zachodzi. Jeśli ilość kropek oznacza ich przebijanie, są to monety myncarskie. W każdym zaś razie raczéj do Mazowsza jak do Kujaw zdają się należéć.