Okolica

O kilka mil na północ od Gdańska, koło miasta Gniewa, odłącza się od głównego koryta Wisły odnoga pod nazwą Nogat i płynie w kierunku północno-wschodnim obok Malborga, a koło Elbląga kilku ramionami wpada do zatoki Świeżej. Główne koryto płynie ku północy, a pod Szymbergiem o trzy mile od Gdańska znów się dzieli i ku wschodowi płynie ramię Szkarpewa i wpada do Świeżej zatoki, na zachód zaś ku Gdańskowi płynie długie koryto Leniwka. Między temi dwoma strugami a morzem leży wązki a długi szmat ziemi: Gdańska Mierzeja.

»Między Szkarpawą a Leniwką padła 
Wyspa nie mała, klinem sobie siadła, 
Niemcy Neryngiem, a Polacy mową, 
Mierzeją zową«.

tak mówi we »Flisie« Klonowicz. Za czasów Klonowicza nie istniało jeszcze trzecie koryto, które w miejscu, gdzie te dwa ramiona się rozchodzą, przerwało Mierzeję i płynie wprost ku północy. Wskutek utworzenia się tego nowego koryta, Szkarpawa staje się coraz niklejszą strugą. W r. 1840. przerwała znów Leniwka Mierzeję w połowie swej drogi ku Gdańskowi. W tem to miejscu wznosi się obecnie tama, którą zbudowano, by w korycie koło Gdańska płynącym nie brakło wody.

Przez sam Gdańsk przepływa rzeka Motława. Do miasta dostaje się ona przez kamienny spust i tu niebawem dzieli się na dwa ramiona. Zachodnie szersze płynie obok Prawego i Starego miasta, a nosi nazwę Starej Motławy. Wschodnie ramię, węższem płynące korytem, zwie się: Nowa Motława. Między temi ramionami ujęta Spichrzowa Wyspa. Na południowy wschód od Nowej Mołtawy leży Dolne miasto, a niżej Długie Ogrody. Między miastem, a leżącą od zachodu Górą Biskupią płynie niewielka rzeczka Radunia, która następnie przepływa Stare miasto, obraca Wielki młyn i w tem prawie miejscu, w którem łączą się dwa ramiona Motławy, do nich się przyłącza. Od strony południowowschodniej okalają miasto starodawne okopy, za nimi nawodnione rowy. Motława z Radunią i wodą z rowów wpada do Wisły, zaraz za miastem, w stronie północnej. Koryto to Wisły, a właściwie ramię Leniwka, płynie od Gdańska ku północnemu zachodowi w kształcie łuku, a o milę od miasta wpada do morza.

Miejscowość Wisłoujście leżała niegdyś nad samem morzem; piasek jednak morski powiększył znacznie brzegi, tak że obecnie dawna latarnia morska i bezużyteczna już warownia leży w znacznej od morza odległości, przy ujściu zaś Wisły powstała nowa miejscowość: Nowy port (Neufahrwasser). Zaraz za miastem, naprzeciw miejsca, gdzie wpada Motława, rozdziela się Wisła i tworzy dwa kilometry długą, a trochę węższą wyspę, Holm. 

Gdańsk otacza od północy za Wisłą Mierzeja, a na wschód dolina silnie nawodniona, t. zw. Żuławy gdańskie, przez które płynie Motława. 

Od zachodu i od południowego zachodu otaczają miasto góry, a mianowicie od strony zachodniej przylega do miasta Biskupia góra, za nią ku północy Cygańska. Góry te są częścią wyżyny Kaszubskiej, ciągnącej się na zachód od Gdańska. Góry Kaszubskie są najwyższe między Uralem a Bałtykiem, pokryte starym lasem, o dobrym drzewostanie. 

Poznaliśmy okolicę, teraz przejdźmy do dziejów Gdańska, przypatrzmy się, jakie miasto przechodziło koleje, w jaki sposób rozwijały się jego dzielnice.