Mennica Gdańska

Za krzyżackich czasów Gdańsk nie posiadał prawa bicia pieniędzy. Przywilej ten otrzymało miasto od Kazimierza Jagiellończyka w r. 1454., a cieszyło się nim aż do końca polskiego panowania. Mennica gdańska stała zawsze wysoko i biła najpiękniejsze w Polsce pieniądze. Trudno opisywać dokładnie dzieje mennicy, gdyż trzebaby na to osobnego dzieła, streścimy je jednak pokrótce i podamy kilka ciekawszych okazów, gdyż pieniądze te są wyrazem usposobienia miasta względem Polski. W Gdańsku wiele pieniędzy znaleziono w czasie znoszenia okopów 1895-1897. 

Medale gdańskie wzorowały się na niemieckich, podczas gdy w Koronie przeważały wzory flamandzkie. 

Osobny rodzaj pieniędzy tworzą polskie donatywy. Donatywy składane bywały królom polskim przez możne miasta pruskie i inflanckie dla pozyskania króla w celu utrzymania przywilejów, albo uzyskania nowych, albo były w ciężkich potrzebach Rzeczypospolitej jednorazowym znacznym datkiem, udzielonym w celu uwolnienia się od stałego podatku. Donatywy zasilały nieraz skarb państwowy, przez wojny znacznie wyczerpany. W tym celu bito osobne złote pieniądze, rzadziej srebrne. Wartość ich wynosiła od półtora do dziesięciu dukatów. Na donatywach zwykle nie oznaczano wcale wartości. Zwykle na donatywach umieszczano z jednej strony podobiznę króla, a z drugiej widok miasta ofiarującego, albo jego herb. W okoleniu umieszczano stosowny napis. Za najdawniejszą uważana bywa donatywa z r. 1552., bita na uroczystość pobytu Zygmunta Augusta w Gdańsku, a ostatnia wybita za Stanisława Augusta w r. 1685. W Niemczech donatywy składano w zwykłych pieniądzach i tem właśnie różniły się od donatyw polskich. 

Pieniądze gdańskie miały zwykle po jednej stronie postać panującego króla, a po drugiej herb Gdańska. 

Przejdźmy teraz do opisu poszczególnych pieniędzy.

1. Szeląg, czyli solidus miasta Gdańska z czasów Kazimierza Jagiellończyka, bez podania roku. 

A. Napis: »Casimirus Rex. Pol.«, t. j. »Kazimierz król polski«. Na tarczy orzeł polski w koronie. 

R. Napis; »Moneta. Civit Dei« (Dantisci). »Pieniądz miasta Gdańska«.

2. Czerwony złoty czyli dukat Zygmunta Starego. 

A: »Sigis. I. Rex Polo. Do. Pruss. 1547«, t j. »Zygmunt I. Król Polski, Pan Prus«. Gwiazda. Popiersie króla w czapeczce i koronie. R: »Mone. Aur. Civit. Gedanensis«, t. j. »Pieniądz złoty miasta Gdańska«. Róża. Herb miasta trzymany przez dwa lwy. 

Od czasów Zygmunta Augusta pieniądze są coraz piękniejsze. Biją teraz czerwone złote, talary, półtalary, grosze, wchodzą w życie szóstaki i trojaki. Piękne są talary z r. 1567. dziś rzadkie.

3. Grosz Zygmunta Augusta. 

A: »Sigis. Aug. Rex. P. D. Prussi«, t. j. »Zygmunt August król Polski, Pan Prus«. Popiersie w koronie. 

R: »Grossus. Civi. Gedan. 1556«, t. j. »Grosz miasta Gdańska r. 1556« Gałązka. Herb Gdańska.

4. Talar z czasów oblężenia Gdańska przez Batorego r. 1577. 

A: »Moneta nowa civit. Gedanensis« t. j. »Nowy pieniądz miasta Gdańska«. Krzyż między kółkami. Herb Gdańska. 

R: »Defende nos Christe Salvator«, t. j. »Broń nas Chrystusie Zbawicielu«. Popiersie Chrystusa, który trzyma kulę świata w lewej ręce, a prawą błogosławi. W czasie oblężenia bito srebrne talary i półtalary i czerwone złote roboty Gracyana Gonsala.

5. Grosz Stefana Batorego. 

A: »Stephan. D. G. Rex. Pol. D. P.« t. j. »Stefan z Bożej łaski król Polski, Pan Prus«. Popiersie króla w koronie. 

R: »Grossus Civi. Gedanensis 79«, t. j. »Grosz miasta Gdańska r. 1579«. Herb miasta z gałązką oliwną u góry, z pierścieniem przy końcu napisu. Grosze te bito w latach 1577, 78, 79. Szło ich dwadzieścia na grzywnę pruską, a trzydzieści na złoty polski. Pierścień jest znakiem braci Jana i Kaspra Gobeliuszow, gdańskich mincarzy za Batorego.

Gobeliusze wynaleźli tłocznię do wybijania pieniędzy, znacznie lepszą, niż dawny młot. Wynalazek ten bardzo udoskonalił sztukę bicia pieniędzy. Z tego to czasu pochodzą bardzo piękne dukaty wielkości talarów. Równocześnie z braćmi Gobeliuszami bił w Gdańsku pieniądze Wolier Tallemann z Lubeki. Talary, grosze i szelągi tego mincerza mają jako znak u góry ptaszka. Za Batorego mało było w Koronie dukatów, bo znamy tylko dukaty bite w Poznaniu w roku 1586. i we Wilnie tego samego roku. W roku 1585. bili bracia Gobeliusze czerwone złote w Malborgu dla ziem pruskich. Najliczniejsze z czasów Batorego są gdańskie, od r. 1578. aż do 1586. i pośmiertny 1587.

Za Zygmunta III, bito czerwone złote podwójne i potrójne, a portugały po pięć i dziesięć czerwonych złotych. Za Wazów i Sobieskiego gdańska mennica jest najlepsza.

6. Dziesiątak, czyli Ort Zygmunta III.. mający wartość półtalara. 

A: »Sig. III. D. G. Rex. Pol. Μ. D. L. D. Prus.« t. j. »Zygmunt III Z łaski Bożej król Polski, Wielki książę Litewski, Pan Prus«. Popiersie króla w koronie bez zbroi. 

R: »Moneta Civit. Gedanensis 1618«, t. j. »Pieniądz miasta Gdańska r. 1618«. 

Dziesiątaki te bito w latach od 1608. do 1626. z wyjątkiem r. 1622.

7. Donatywa gdańska pięciodukatowa ofiarowana Zygmuntowi III, 

A: »Sigismundus III. D. G. Rex Poloniae. Mag. Dux. Lit. Rus. Prussiae 1614«, t. j. »Zygmunt III z łaski Bożej król Polski. Wielki książę Litewski, Ruski, Pruski r. 1614«. Popiersie króla w krezie i koronie, z orderem Złotego Runa. 

R: »Ex. Auro. Solido. Civitas Gedanensis. fieri f.« - t. j. »Ze złota dobrego miasto Gdańsk kazało wykonać«. Herb miasta z palmami i gałązkami u góry.

Za Władysława IV., Jana Kazimierza, Michała Korybuta i Sobieskiego, rzadkie są czerwone złote w Koronie, a częste miast pruskich. Za Władysława IV. Jakób Jakobson wyrzyna stemple do czerwonych złotych od roku 1634 do 1639. i do talarów 1633 do 1639. Najpiękniejsze są talary Władysława IV. z lat 1636 do 1638. z podobizną króla wedle portretu Rubensa. Z tych właśnie jeden podajemy.

8. Talar Władysława IV. z r. 1638. 

A: »Vladisl IV. D. G. Rex Polon. Μ. D. Lit. Rus. Prus, et n. n. Svec. h. Rex.« t. j. »Władysław IV z łaski Bożej król Polski, Wielki książę Litewski, Ruski, Pruski, a także Szwecyi dziedziczny król«. Róża. Popiersie króla z twarzą prawie na prost, bez korony, z orderem Złotego Runa i szeroką krezą. 

R: »Moneta argentea civitat Gedanensis 1638«, t. j. pieniądz srebrny miasta Gdańska r. 1638. Herb miasta na tarczy owalnej, przez dwa lwy trzymany, nad nią wieniec wawrzynowy z dwiema gałązkami palmowemi i gałązką oliwną. Pod tarczą 1638. 

9. Medal Władysława IV. 

A: »Vladislaus IV. D. G. Rex Pol. et Suec :M :Dux Litu : Rus. Prus«, t. j. »Władysław IV z łaski Bożej król Polski i Szwedzki, Wielki książę Litewski, Ruski i Pruski«. Władysław IV w zbroi i koronie z berłem i jabłkiem w ręku. 

R: »Regia civitas Gedanensis fieri fecit«, t. j. »Królewskie miasto Gdańsk kazało wykonać«. Widok Gdańska od zachodu. U góry hebrajskie litery Jehova, otoczone promieniami i obłokami, z których wygląda ręka z mieczem i ręka z gałązką. U dołu ozdobny herb miasta.

10. Potrójny czerwony złoty Jana Kazimierza. 

A: »Joh. Cas. D. G. Rex. Pol. et S. Μ. D. L. P.«, t. j. »Jan Kazimierz, z łaski Bożej król Polski i Szwecyi, wielki książę Litwy i Prus«. Popiersie króla, dołem sięgające do kraju pieniądza, w płaszczu królewskim z orderem Złotego Runa, uwieńczone wawrzynem. 

R: »Mon. Auera. Civitatis Gedanensis 1655«, t. j. »Pieniądz złoty miasta Gdańska 1655«. Na owalnej tarczy herb miasta, na wierzchu wieniec i gałązki. U dołu ozdobna podstawa, po bokach podstawy głoski D. L., mincarza Daniela Lessa.

11. Medal Jana Kazimierza z r. 1653. 

A: »Cor regis cordi Gedani concordia jungit«, t. j. »Serce króla ze sercem Gdańska łączy zgoda«. Postać kobieca trzyma w lewej ręce na wstęgach herbową tarczę Gdańska i herbową tarczę Polski. Na piersiach orła herb rodowy Wazów: snop. W prawej ręce trzyma na wstęgach dwa serca z wieńcem u góry. Nad głową postaci dwa aniołki trzymają koronę, gałązkę palmy i gałązkę oliwy.

R (str. 27): »Numinis atque aquilae Gedanum munimine tutum«, t. j. »Boga i orła opieką Gdańsk zabezpieczony«. Widok miasta od zachodu, w oddali morze. Nad miastem unosi się orzeł polski w koronie. U góry napis hebrajski »Jehova«, otoczony obłokami i promieniami. U dołu napis »Dantisci coelo concordia tecta coronet«, t. j. »Gdańskowi z nieba niech zgoda domy wieńczy«. Większe zgłoski tego napisu tworzą rok 1653.

12. Medal wybity za Jana Kazimierza w Gdańsku na pamiątkę 200. rocznicy zrzucenia jarzma krzyżackiego. 

A: Widok Gdański na rozległej dolinie. Na horyzoncie napis Prussia. W górze unosi się na skrzydłach orzeł polski, z berłem w szponie. Nad orłem, okolony promieniami i chmurami napis: »Jehova«. U dołu na podstawie orzeł Prus Królewskich z koroną na szyi i ręką z mieczem, niżej na tarczy krzyż. W okoleniu napis: »Teutonicos pepulit virtus prutenica. Pulchrum Numinis et regis cura tuetur opus«. To znaczy: »Krzyżaków wypędziło Prusów męstwo. Piękne dzieło Boga i króla staraniem wzięte pod opiekę«.

R: Mały herb gdański bez tarczy, pod nim napis: »Gedani. Annos ante ducentos, sub augustis. D. Casimiri auspiciis, universa prope cum Prussia, ab infanda Crucigerorum tyrannide liberatae, tertium libertatis suae seculum, regnante Joanne Casimiro, feliciter inchoantis memoria, an CIכIכCCLIV«. Na polskie: »W Gdańsku. Przed dwustu laty pod najmiłościwszą opieką króla Kazimierza całe Prusy od niegodziwego Krzyżaków ucisku oswobodzone, trzeci swej wolności wiek, za panowania Jana Kazimierza zacząwszy, na pamiątkę r. 1654«. 

Dosyć chyba wymowne, te w złocie wybite wyrazy wierności Gdańska Polsce, a nienawiści, niezatartej latami, ku Krzyżakom. 

Medal na pokój w Oliwie r. 1660. 

A: Nad Gdańskiem unosi się orzeł polski w koronie, trzymający gałązki oliwne. U góry hebrajski napis »Jehowa«, otoczony obłokami i promieniami. W okoleniu napis: »Tulmine deposito«, t. j. »Po ustaniu pioruna« (burzy).

R: Widok morza pełnego okrętów, u góry słońce w obłokach, w okoleniu napis: »Jam venti posuere«, t. j. »Już wiatry ustały«.

12. Czerwony złoty Michała Korybuta z r. 1673. 

A: »Michael D. G. Rex Pol. Μ. D. L. R. P.« t. j. »Michal z łaski Bożej król Polski, Wielki książę Litewski, Ruski, Pruski«. Popiersie w płaszczu i koronie, we wielkiej peruce, z orderem Złotego Runa, sięgające aż do krawędzi pieniądza. 

R: »Mon. Aur. Civitat. Gedanensis 1673«, t. j. »Pieniądz złoty miasta Gdańska 1673«. 

Za Jana Sobieskiego Daniel Less dostarczał stempli do pięknie wykonanych czerwonych złotych zwyczajnych w latach 1676, 77, 82, 83, 88, 92 i do podwójnych w 1692. i do stempli bez podanych lat. Piękne talary stempla Lessa z r. 1685., z których tu jeden podajemy. Z innych lat niema takich talarów. Szły one na pruski pieniądz po trzy złote 15 do 18 groszy. 

13. Talar Sobieskiego. 

A: »Joan III. D. G. Rex Polon. Μ. D. L. Russ. Prus. Mas.«, t. j. »Jan III z łaski Bożej król Polski, Wielki książę litewski, Ruski, Pruski, Mazowiecki«. Popiersie króla w koronie i zbroi łuskowej, w rzymskim płaszczu. 

R: »Moneta Argentea Civitatis Gedanensis 1695«, t. j. »Pieniądz srebrny miasta Gdańska«. Na owalnej tarczy, trzymanej przez dwa lwy, herb Gdańska. Nad tarczą wieniec z gałązkami, na podstawie tarczy liczba roku 1685. Po bokach zgłoski mincarza Daniela Lessa: D. L. Na dole znak mennicy lew wspinający się w górę.

14. Medal Sobieskiego. Niema podanego roku, stąd trudno odgadnąć, z jakiego powodu wybity. Prawdopodobnie po zwycięstwie pod Wiedniem. 

A: »Joan. III. D. G. Rex Pol. Μ. D. L. Russ. Prus.«, t. j. »Jan III. z łaski Bożej król Polski, Wielki książę Litewski, Ruski, Pruski«. Popiersie króla prawdopodobnie w czapce, którą otrzymał po zwycięstwie od papieża, w zbroi rzymskiej i płaszczu. 

R: Widok Gdańska, nad którym leci anioł trąbiący, w drugiej ręce trzymający tarczę podniesioną. U góry napis: »Sub hujus clypeo«, t. j. »Pod jego tarczą«. Jest to więc symboliczne przedstawienie opieki króla nad miastem. Herbem Sobieskich jest Janina, to jest mniejsza tarcza biała na czerwonej tarczy. Anioł ogłasza trąbą zwycięstwo, a tarczą króla osłania miasto. 

Królowie August II. i August III. bili pieniądze jedynie w Gdańsku, gdyż w kraju nie zdołali założyć mennicy.

15. Czerwony złoty Augusta II. 

A: »August II. D. G. Rex Pol. Μ. D. L. R. P. et S.«, t j. »August II. z łaski Bożej król Polski, Wielki książę Litewski, Ruski, Pruski i Saski«. Szczupłe popiersie króla w koronie z długimi włosami. 

R: »Mon. Aurea Civitat. Gedan. 1698«. t. j. »Pieniądz złoty miasta Gdańska r. 1698«. Na podstawie owalna tarcza, trzymana przez dwa lwy. U wierzchu wieniec i trzy gałązki.

Medal Stanisława Leszczyńskiego. 

A: »Stanislaus D. G. Rex Pol. Μ. Dux L. D. B. Μ. Μ.«, t. j. »Stanisław z łaski Bożej król Polski, Wielki książę Litwy, Pan Prus«. Popiersie króla w zbroi i płaszczu, bez korony, we wieńcu. 

R: Widok Gdańska od wschodu, napis »Danzig«. 

Złotówka Augusta III. 

A: »D. G. August III. R. P. Μ. D. L. R. P. D. S. et S.«, t. j. »August III. z łaski Bożej Król Polski, Wielki książę Litwy, Ruski, Pruski i Saski«. Ukoronowane popiersie, spodem sięgające brzegu, w zbroi i płaszczu na ramieniu spiętym, z orderem Złotego Runa. 

R: »Mon. Argent. Civit. Gedanens.«, t. j. »Pieniądz srebrny miasta Gdańska«. Okrągła tarcza z herbem miasta. Lwy trzymają głowy na zewnątrz. Wieniec z dwiema gałązkami i 30 Gr. u góry (30 groszy), gdyż temu odpowiada złotówka. Na dole głoski R. E. OE., mincarza Rudolfa, Ernesta, Oeckermanna i rok 1763. 

Złotówki te istnieją tylko z lat 1762 i 1763.

Medal wybity za Augusta III. na pamiątkę trzechsetnej rocznicy zniesienia niewoli krzyżackiej. 

A: Widok Gdańska, bardzo dokładny, tak że doskonale można poznać kościoły i wieże. Bliżej dwa orły, polski w koronie i Ziem Pruskich, bez korony, obalają krzyżacki krzyż. Nad miastem napis: »Vicinia libera concors« L j. »Sąsiedztwo wolne i zgodne«. W okoleniu napis: »Crux equitum excruciat Prussos. Prutena Polona hanc aquilae excutiunt, rexque solusque regant«, t. j. »Krzyż rycerzy (Krzyżaków) gnębi Prusów — orły pruski i polski wyrzucają go, a król i szczęście panują«. Napis ten ma niektóre głoski większe, te razem zebrane tworzą rok 1754. Figielki takie bardzo w tym czasie lubiano. 

R: Napis wielkiemi głoskami: »Deo auspice Augusto tertio Poloniarum rege, populorum patre, feliciter regnante, jubilaeum Gedanense unionis Pruteno Polonae memoria sacrum, reduce incorporationis die feria quarta cinerum seculi quarti natali anno CIכIכCCLIV«. Na polskie: »Pod opieką Bożą, za Augusta trzeciego, Polskiego króla, ludów ojca szczęśliwie panującego, jubileusz gdański przyłączenia Prusko-Polskiego święty pamięcią, za nadejściem dnia włączenia, w środę Popielcową zaczynają czwarte stulecie r. 1754«. U dołu herb Gdańska na ozdobnej tarczy, trzymany przez dwa lwy. W otoku napis: »Prussiaco Lechici Casimirus foedereis auctor. Tutorem Augustum secla ter acta colunt«, t. j. »Prusko-Polskiego związku twórca Kazimierz, trzy wieki upłynione opiekunem czczą Augusta«.

Medal Augusta III. na setną rocznicę pokoju Oliwskiego. 

A: Widok Gdańska od zachodu. Na szerokiem tle widać Wisłę i morze pełne okrętów. U dołu herb Gdańska. W otoku napis: »Pacem quam post centum annos colimus celebrante nepotes«. »Pokój, który po stu latach czcimy, obchodząc wnuki«.

R: U dołu widok Oliwy, od strony północnej. Pod nią napis: »Oliva pacifera III. Maji MDCLX«, t. j. »Oliwa pokój przynosząca, 3 maja r. 1660«, U góry dwie gałązki związane i napis: »Augusto Tertio rege Pol: Patre patriae salvo, Pacis Olivensis saeculum alterum inter supplicationes et vota III. Maji MDCCLX ingreditur Gedanum«, t. j. »Za Augusta III. króla Polski, ojca ojczyzny, pokoju Oliwskiego wiek drugi wśród próśb i ślubowań 3-go maja 1760 wchodzi do Gdańska«. 

Za Stanisława Augusta na gdańskich pieniądzach król jest w koronie, gdy na pieniądzach z głębi Polski wyobrażony bez niej.

Szóstak Stanisława Augusta. 

A: »Stanisl. Aug. D. G. Rex Pol. Μ. D. L. R. P.«, t. j. »Stanisław August z łaski Bożej król Polski, Wielki książę Litewski, Ruski, Pruski«. Popiersie ukoronowane, w płaszczu na prawem ramieniu spiętym, z orderem Białego Orła. 

R: »Mon. Arg. Civit Geda. 1764«, t. j. »Pieniądz srebrny miasta Gdańska r. 1764«. Na okrągłej, przez dwa lwy trzymanej tarczy herb Gdańska, nad którym l. VI, znak szóstaka, wyżej wieniec z dwiema gałązkami, pod tarczą głoski R. E. OE. znak mincerza: R. E. Oeckermann.