Sztuka starochrześcijańska

Wpływ sztuki bizantyńskiej zatoczył bardzo szerokie koło. Przede wszystkiem oddziaływał na europejskie azyatyckie i afrykańskie prowincye państwa wschodnio - rzymskiego, następnie na kraje sąsiednie tej samej wiary jak Serbia, Bułgarya. W Armenii i Rosyi uległa sztuka bizantyńska pewnym zmianom skutkiem przymieszki pierwiastków wschodnich. I tak kopuła jaskrawo malowana lub złocona stała się przysadkowatą, a bywała osadzona na osobnym rodzaju wieży lub na dachu w kształcie piramidy o ściętych narożach. Ogniskami rosyjskiej sztuki były po kolei miasta Kijów o 400 cerkwiach (między innemi cerkiew świętej Zofi 1037), Moskwa (cerkiew św. Bazylego 1555) i Petersburg (cerkiew Izaaka ukończona w r. 1859). W zachodniej Europie krzewiły się wpływy bizantyjskie szczególnie w Wenecyi. Najwspanialszym zabytkiem jest tu kościół św. Marka (San Marco), którego budowę rozpoczęto roku 828, kiedy kupcy weneccy sprowadzili ciało św. Marka z Aleksandry i do Wenecyi i miasto przybrało za patrona i za herb postać Ewangelisty ze lwem. Dzisiejszy kościół pochodzi z XI wieku; naśladuje bizantyńską budowę centralną w formie równoramiennego krzyża o 5 kopułach. Nad przyozdobieniem pracowały wieki, toteż bogate mozajki o złocistem tle, przestronny przedsionek z malowniczą fasadą i kosztowne inkrustacye z marmuru wywołują czarodziejskie wrażenie. Sztuka bizantyjska dostała się z czasem nawet do Czech i do Niemiec, gdzie wybitnym zabytkiem jest kościół Karola W. w Akwizgranie. Możliwą jest rzeczą, że i w Polsce istniały budowle w stylu bizantyńskim i staro - chrześcijańskim, ale nie pozostał z nich ani ślad. (Porównaj pracę Dra St. Tomkowicza p. t. „Style w architekturze kościelnej"). Natomiast ruiny na wyspie jeziora Lednicy mają według uczonych sięgać początków chrześcijaństwa w Polsce i być resztkami kościoła zbudowanego przez Dąbrówkę na wzór pragskiego kościoła św. Wita. Była to budowa centralna na kwadracie o 4 filarach wspierających belki stropu lub galerye, a zakończona kopułą. Apsyda zwraca się ku wschodowi. Kazimierz Odnowiciel dobudował następnie nawę prostokątną, ale jak się zdaje, już w innym przejściowym stylu.

4. Sztuka frankońska.

Pierwociny sztuki w krajach poza alpejskich były bardzo skromne, a jeszcze groziły im zagładą zamieszki podczas wędrówek ludów. Pozyskiwanie dzikich narodów dla cywilizacyi i chrześcijaństwa postępowało opornie, styl zabytków z okresu wędrówek był pierwotny. Dopiero czasy Karola W. zaznaczyły się istotnym rozwojem sztuki, nazwanej frankońską. Byt swój zawdzięcza ona usiłowaniom cesarza Karola W., który chciał przeszczepić na grunt narodowy cywilizacyę starożytną lub przynajmniej jej pierwiastki wchłonięte przez sztukę innych krajów. Sprowadzał więc cudzoziemców budowniczych, artystów, stawiał budowle według włoskich wzorów. Szczególnie wspaniale przyozdabiał cesarz swą stolicę Akwizgran, nazwany przez współczesnych „nowym Rzymem”. Do dziś dnia przetrwała kaplica pałacowa (obecnie wchodząca w skład katedry) w Akwizgranie, poświęcona w r. 804 przez papieża Leona III, zarysem przypominająca kościół św. Witalisa w Rawennie. Do ośmiobocznego wnętrza o kopule na 31 m. wysokiej otoczonego krużgankiem ze 16 nizkich sklepień krzyżowych prowadzi oryginalny portal podparty z 2 stron wieżami. Ozdobę stanowią bogate głowice kolumn i mozajki. Oprócz budowli centralnych wznoszono we Frankonii bazyliki, a tę formę przynieśli ze sobą później do Niemiec Benedyktyni. Kościoły były zresztą stawiane nie same, ale w związku z innemi zabudowaniami klasztornemi.

Z epoki Karolingów pozostało nie wiele utworów rzeźby i malarstwa. Mistrzem frankońskiej sztuki złotniczej był Eligiusz z Limoges zaliczony w poczet świętych. Miał on zrobić dla króla Dagoberta I. (584-638) złote krzesło, za którego kopię uchodzi fotel z bronzu znajdujący się w Luwrze. Z początkiem X wieku rozwinęło się we Frankonii świetne rzeźbienie w kości słoniowej, a w XII i XIII stuleciu nad Renem i Limoges emalia, jakoteż tkanie dywanów. Najosobliwiej przedstawiało się malarstwo. Już starożytność znała malowanie czerwoną minią (stąd nazwa miniatur), ale dopiero chrześcijaństwo nadało pełne znaczenie tej sztuce, gdy książki stały się źródłem wiary, a klasztory (szczególnie Benedyktyni) zajęły się odpisywaniem biblii, psalmów, pieśni. Słowo starano się uzmysłowić obrazem, a im było świętszem, tem więcej trudu zadawano sobie, aby kunsztownie odtworzyć treść. Następnie ozdabiano (illuminowano) w ten sam sposób rękopisy treści świeckiej. Osobną grupę stanowią miniatury irlandzkie, które zaczęły rozpowszechniać się w VII wieku. Twórcy ich okazali niezwykły talent ornamentacyjny, malując zdobienia powstałe z kaligraficznej igraszki linii powyginanych, wstążek zakończonych głowami zwierzęcemi i szponami.

5. Sztuka mahometańska.

Około r. 650 wystąpił po raz pierwszy na widownię dziejową lud Arabów zajmujący się pasterstwem i rolnictwem. Ich zwycięski miecz przeszedł jak burza po Azyi Mniejszej, północnej Afryce i południowej Europie, a sztuka saraceńska wystąpiła odrazu z wielką siłą, jak wezbrany potok górski. Punkt wyjścia stanowi w niej meczet, nie posiadający stałego zarysu. Najprostszą formą była kolumnada otaczająca czworokątne podwórze, gdzie w pośrodku stała studnia lub wodotrysk do przepisanych koranem obmywań. Od wschodu przypierała stosunkowo nizka modlitewnia o kilku nawach, zakończona rodzajem kaplicy zwróconej w stronę Mekki. Później pojawiła się centralna budowa na wzór bizantyńskiej, na czworokątnej figurze, uwieńczona pośrodku główną kopułą i kilku mniejszemi, lub wieloboczna budowa centralna z kopułą i krużgankami. Islam obchodzi się bez dzwonnicy; zastępuje ją 2 - 6 minaretów czyli smukłych, okrągłych wieżyczek, z których muezyn zwołuje wiernych na modlitwę. Budowle świeckie, pałace mają ten sam charakter: kolumnad i zimnych, ciemnych pokoi, otaczających cieniste podwórze z wodotryskiem. Fantazyi arabów nie zaspokoiły dostatecznie starochrześcijańskie łuki półkoliste. Wymyśliła więc lub przejęła od Persów cały szereg innych łuków przeznaczonych już to do dźwigania, już też do ozdoby. Formy są następujące: 1) Łuk wydłużony powstały z przedłużenia linii łukowej w kierunku prostopadłym, 2) łuk podkowiasty większy od półkola, podobny kształtem do podkowy, 3) ostro łuk złożony z przecinających się odcinków koła, mniej lub więcej rozwarty. Samowolą odznacza się: 4) łuk trólistny powstały z 2 - 5 lub większej ilości odcinków koła, 5) dzieżgany i 6) pierzasty w kształcie półkola o wygiętym na zewnątrz ostrzu. Zazwyczaj łączy jedna budowa wiele rodzajów łuków. Wznoszono je z różnobarwnych kamieni przyciętych klinowato. Słupy cienkie, smukłe, ułożone na podstawie z kilku pierścieni nie nadają się do dźwigania ciężkiego belkowania lub sklepienia, przypominają też raczej lekkie żerdzie do podparcia dachu namiotu. Głowice są swobodnem naśladownictwem wzorów starożytnych lub średniowiecznych; często zrastają się dwie razem. W maurytańskich budowlach południowej Europy spotykamy słupy rzymsko-korynckie, albo też kostkowe i kubkowate. Powałę zamykały w starych budowlach belki drewniane ułożone poziomo, później wymyślili Arabowie sklepienie pozorne t. zw. stalaktytowe. Składa się ono z mnogiej ilości zachodzącej na siebie komórek, jaskrawo pomalowanych. Sklepienie takie nadaje się w zupełności do wątłych części składowych budynków, wywiera malownicze, niemal fantastyczne wrażenie, a jest wyłożone podobnie jak ozdoby ścienne gipsem lub alabastrem. Kopuła zachowała na ziemiach europejskich kształt bizantyński, zaś na Wschodzie wydłużyła się, albo wydęła cebulasto.

Religia mahometańska nie pozwalała wyznawcom tworzyć obrazów ludzi i zwierząt, dlatego nie mogła rozwinąć się rzeźba saraceńska. Lecz nie obeszło się bez wyjątków. Maurowie zetknąwszy się w Hiszpanii ze sztuką chrześcijańską malowali sceny figuralne lub z życia zwierząt. Wszechświatowe znaczenie posiada sztuka dekoracyjna, która zdobiła wnętrza płaszczyzn i portale. W niej zespoliła się najbogatsza fantazya Mahometan z bystrym darem kombinacyjnym. Ozdoby ścienne robiono z malowanego gipsu, z emaliowanych płytek lub mozajkowo z kawałków wypalanej gliny (azulejo), przyczem zachowano wzory dywanowe które pierwotnie przedzielały ściany namiotu. Niewyczerpanymi byli tu Arabowie w tworzeniu i łączeniu coraz nowych form geometrycznych, stylizowanych roślin (maureski, arabeski) i umieli dobierać barwy, zlewające się z większego oddalenia w przepyszną harmonię tonów. Miejsce obrazów zajmowały w meczetach wyjątki z koranu pięknie kaligrafowane. Przemysł artystyczny doszedł do najwyższego stopnia rozkwitu w krajach zabranych przez Maurów, a jego wpływy rozpościerały się w reszcie państw europejskich przez całe średniowiecze. Maurytańskie tkaniny jedwabne z Sycylii i dywany były pełne smaku; przyozdabianie skór, fabrykacya barwnych naczyń z gliny z połyskiem lub bez połysku metalicznego, nazwanego we Włoszech majoliką (od wyspy Majorki), broń wykładana złotem i srebrem o doskonałym harcie stali, wyroby z drzewa, wszystko świadczy chlubnie o zręczności artystycznej Maurów.

Sztukę saraceńską można podzielić na wschodnią, obejmującą w ciągu wieku VIII do XI Persyę, Azyę Mniejszą i na zachodnią w Egipcie, północnej Afryce i Hiszpanii.

Sztuka wschodnia. W samej Arabii i Azyi Mniejszej znajduje się stosunkowo niewiele mahometańskich zabytków sztuki. Do najważniejszych należą: Meczet El Haram ze świątynią Kaaby w Mece, który pierwotnie był bardzo skromny i służył początkowo za pierwowzór dla innych meczetów, zaś w Jerozolimie tak zwany meczet Omara z r. 688 o zarysie ośmiokątnym zbudowanym dokoła skały z jaskinią. W XII wieku wytworzyła się za rządów Abassydów (stolica Bagdad) architektura ceglana polegająca na budowie kopulastej przy użyciu barwnej glazury i płytek polewanych do ornamentacyi. W państwie nowoperskiem założonem r. 226 przez Artakserksesa I z dynastyi Sassanidów, a podbitem przez Arabów około r. 650 kwitnęła sztuka wynikła z osobliwego połączenia pierwiastków staroperskich, greckich, rzymskich i bizantyńskich. W Turcy i rozwijała się po zdobyciu Konstantynopola (1453) architektura czerpiąca natchnienie z kościoła św. Zofii (Meczet Solimana w Stambule, meczet w Adryanopolu). W stylu dekoracyjnym uwzględniali Turcy motywa naturalistyczne jak n. p. tulipan, hyacynt, goździk, winne grono, zastosowując je szczególnie w tkaninach i w ceramice. W początkach XVIII wieku zgasła zupełnie samodzielność sztuki mahometańskiego Wschodu.

Sztuka zachodnia. Saraceńskie wpływy oddziałały przedewszystkiem za rządów mameluków na Egipt. Z licznych budowli w Kairze zasługują na uwzględnienie następujące: t. zw. meczet Amru w kształcie czworokątnego podwórza otoczonego arkadami i najbogatszy meczet Hassana (1356) w kształcie krzyża z grobowcem założyciela i ze sklepieniem stalaktytowem. W Sycylii zaczęli królowie normandcy już po wypędzeniu Maurów stawiać pałace w stylu mahometańskim. W XII wieku wybudowano n. p. tego rodzaju zamki La Ziza i Kuba pod Palermo, a klasztor Benedyktynów i katedra w Monreale należy do arcydzieł sztuki saraceńsko-normandzkiej.

Najważniejszymi i najpiękniejszymi, prawdziwym światem czarów są zabytki budowlane z czasów i naurytańskich w Hiszpanii. W chronologicznym porządku zajmuje pierwsza miejsce jako najstarszy wiekiem meczet w Kordowie. Otaczało go 17 rzędów kolumn o łukach podkowiastych, które łączyły się przez kilkanaście podwoi z prostokątnem podwórzem, zasadzonem drzewami. W r. 1236 zamieniono meczet na katedrę chrześcijańską. Na 80 m. wysoki minaret musiał też w r. 1593 ustąpić miejsca chrześcijańskiej wieży. Po Kordowie zabłysnęła sztuką Sewilla, gdzie do dziś dnia wznosi się piękny zamek Alkazar, odznaczający się w swych najstarszych częściach niezwykłą umiarowością i dzwonnica katedralna Giralda, niegdyś minaret wielkiego meczetu.

W XIV stuleciu wysunęła się na czoło maurytańskiego artyzmu położona w pięknej dolinie granatów Grenada przez Alhambrę (=czerwony dom), której budowa trwała z górą 100 lat. Alhambra jest niezrównanem arcydziełem stylu ściśle maurytańskiego; na zewnątrz wygląda jak twierdza, ale wewnątrz kryje poza potężnemi murami cuda z tysiąca jednej nocy. Położona na górze mierzy 3 kilometry w obwodzie, a mieści zamek królewski, 30 wież, meczety, pałace, mieszkania, terasy, kolumnady, wielkie i małe podwórza. Mimo zupełnego odnowienia w roku 1862 jest obecnie w upadku, ale te zabytki, które przetrwały burze, dają dostateczne wyobrażenie jak czarodziejsko musiała wyglądać Alhambra w epoce świetności. Przypatrzmy się wnętrzu tych pałaców. Najpierw mamy przed sobą podwórze kąpieli (Alberca) ze stawem, w którem kąpią się biegnące dookoła kolumnady o smukłych słupach. W wodzie zbiornika odbija się przez otwartą bramę drugie podwórze lwów. W około znowu hale o filigranowych łukach; złote napisy zdobią niebieską i czerwoną tkaninę koronkową z gipsu. W środku stoi studnia wsparta na 12 lwach ze stylizowanemi nogami, z której tryska woda po dwóch alabastrowych zbiornikach. W komnatach otaczających podwórze lwów (sala sióstr, Abenceragów, posłów) piętrzą się kopuły o stalaktytowem sklepieniu, ściany pokrywają niebieskie, czerwone i złote arabeski. W sali sprawiedliwości znajdują się obrazy królów maurytańskich, malowane na pergaminie, które przedstawiają portrety władców, polowania, sceny, z życia rycerskiego i t. p. Wyszedłszy na jeden z 6 balkonów mamy u stóp wspaniałe ogrody zamknięte płotami, pełne kwiatów, bez których Arab nie rozumiał życia.