Zimowe wieczory

A co powiecie o kartonie czwartym? Pod rozłożystem drzewem usiadł idealnie piękny mężczyzna bez nogi, bo mu ją w powstaniu nieprzyjacielska kula oderwała. Z namaszczeniem narodowego kapłana opowiada dwom chłopczykom, którzy przy nim usiedli, dzieje nieszczęśliwej ojczyzny, ucząc zarazem, jak ją kochać należy. Chłopczyk po prawej ręce, to ideał pańskiego dziecka. Z łagodnem spojrzeniem i miękim wyrazem słucha opowiadania, z którego jednego słowa nie uroni. On pójdzie w ślady swoich przodków, bo tak mu serce, uczciwość i honor nakazują; trudy jednak obozowe zaciężą ołowiem na wątłych barkach, a widok krwi może mu łzy z oczu wyciśnie.

Rówieśnik jego, to idealnie pojęty chłopiec wiejski. Bosy, w białej koszulinie rzemykiem przepasanej, wpatruje się bystro w twarz swojego mistrza, a ostry rys jego profilu dradza duszę już dziś żelazną, jego trudy nie złamią, bo na nim spoczywa przyszłość kraju... Czy znacie grupę idealniej pojętą a równie po mistrzowsku wykonaną?

Na rysunku piątym widzimy mur więzienny, a w nim okno żelazną kratą opatrzone. Pod tym murem przyklękła kobieta, gorzko płacząc. Pięcioletni chłopczyk stoi opodal, a ze wzroku mu wyczytasz, że ból prawdziwy młodą duszyczkę rozdziera. Siostrzyczka jego, młodsza o rok, nie wie jeszcze co się stało, i moralnej boleści nie rozumie, to też chwytając matkę za rękę, woła:

— Mamo! czego ty płaczesz? nie płacz! 

Matka płacze, bo za tym murem i za tą kratą, siedzi wasz ojciec, a jej mąż, którego za udział w powstaniu powiozą jutro na Sybir... Tych dwoje dzieci — to nowe dwa ideały. 

Na kartonie szóstym przedstawił artysta skazańca, który w minach sybiryjskich rudę młotem rozbija. Pełen on prawdy i pełen spokojnej boleści.

Na tym rysunku kończą się kom pozycje odnoszące się do historji ostatnich wypadków w Polsce. Są wprawdzie jeszcze dwa utwory Grottgera, z których jeden przedstawia Pochód więźniów na Sybir, a drugi ciosanie krzyża pamiątkowego przez trzech skazańców także na Sybirze, ale ponieważ autor nie połączył ich z żadną serją, przeto aby zbytecznie nie przedłużać pracy niniejszej, poprzestanę na uwadze, że jak wszędzie, tak i tam, Grottger stworzył sceny wzniosłe i harmonijne, a obok tego w wysokim stopniu dramatyczne. 

Powiedziałem wyżej, że Zimowe wieczory obejmują 11 kartonów, z których ostatnie pięć są ogólno-ludzkie.

Na sódmym widzimy przeto Chrystusa, na ósmym Madonnę, na dziewiątym grajka ślepego, na dziesiątym anioła stróża, a na jednastym gondolę, która wśród nocy głuchej płynie po cichem zwierciedle morza. Zatrzymajmy się chwilę przy dwóch przedostatnich.

Grajek siedzi na ulicy i gra przechodniom, obok niego stoi dzieweczka, może jedenastoletnia, która opuszczonego ślepca wodzi po szerokim świecie. On gra nie ręką, w której smyczek trzyma, lecz duszą swoją, tak każdy ton czuje głęboko i tak go z głębi serca wyrywa. Cała ta praca wewnętrzna maluje się na jego twarzy. Dziewczę zasłuchane, patrzy żałośnie na snujących się przechodniów, i wzrokiem błaga ich o jałmużnę dla nieszczęśliwego. To dziewczę, to ideał małej opiekunki. Za jej plecyma widać ogłoszenia na murze. Na jednem krzyż, więc to karta pogrzebowa; drugie zaprasza publiczność na bal. Stara to i na całym świecie powtarzająca się historja. Jedni umierają, drudzy proszą o jałmużnę, a inni nie myśląc o śmierci i uciekając od nędzy, bawią się wesoło... 

Anioł stróż Grottgera, to nie istota skrzydlata, eteryczna, ale zakonnik w twardej włosiennicy, o długiej brodzie i oku wyrazistem, który wspierając się na ramieniu pobożnego chłopczyka, wskazuje mu prostą drogę, którą przez życie iść powinien.