V.

Z kolei przyszliśmy do techniki Jana Matejki. Pod nią rozumiemy rysunek, perspektywę i koloryt. 

W rysunku Mistrz krakowski jest na wskroś oryginalny, a chociaż linji jego brak klasycznego spokoju i klasycznej szlachetności, włada on nią jednak tak genjalnie, że nie ma trudności, którejby nie pokonał samym rysunkiem. Przekona się o tem każdy, kto spojrzy na postacie historyczne, które Matejko odtwarzał według starych pieczęci. Nie ma tam koloru, jest tylko linja uwydatniona światłem i cieniem, a przecież każda z tych figur żyje i jest pełna charakteru. Regularnej linji klasycznej można się nauczyć, ale nie nauczy się nikt takiej, jaką ma Jan Matejko. Ona jest charakterystyczem znamieniem jego talentu — z nią urodził się artysta. Jeżeli w układzie osób i ich ugrupowaniu pragnęliśmy więcej spokoju i klasycznej harmonji, to rysowanie postaci dramatycznych linją Matejki najlepiej odpowiada charakterowi tematów, które on wybiera, i dlatego w tym punkcie nie można mu nic zarzucić. Szlachetna linja Rafaela, którą tak chętnie posługiwał się Kaulbach, wyprowadza znakomicie istoty nadziemskie, idealne; niespokojna, łamana, czasem nawet brutalna linja Matejki, daje nam ludzi potężnych, namiętnych, gwałtownych. W tamtej przeważa piękno, będące pierwszym dogmatem sztuki idealnej — w tej siła męska i prawda, będące znamionami nowoczesnego dramatu. Rysunek Jana Matejki, przypomina mi bardzo Michała Anioła, który hołdował także kierunkowi realistycznemu. Między nimi dwoma jest pewne duchowe powinowactwo, polegające na targaniu form przyjętych i szukaniu nowych dróg dla myśli niespokojnej. Rysunek Matejki daje się zatem użyć przewyśmienicie w kompozycjach dramatycznych, ale natomiast byłby niestosownym w obrazach religijnych, miłosnych, sielankowych, w ogóle takich, których treść idealna domaga się techniki idealnej. Dla tego Barbara nie powiodła się Matejce; nie powiodły mu się także portrety młodych dziewic, których kilka miałem sposobność oglądać, — nie powiodły mu się nareszcie postacie dzieci. Przy rysowaniu takich figur potrzeba linji delikatnej — ale nie męskiej. 

W rysunku Mistrza krakowskiego znalazłem tylko jednę słabą linję; jest nią linja pionowa, biegnąca u ludzi od tyłu głowy do pięt. O ile sądzę, należy ona do najtrudniejszych, gdyż sama, jedna osadza całego człowieka, Artur Grottger, na co w swoim czasie zwróciliśmy uwagę, władał nią znakomicie. U Matejki jest ona natomiast bardzo chwiejna, skutkiem czego stojące jego figury nie zawsze silnie stoją. Zamojskiego, (Batory) lada silniejsze potrącenie z nóg zwali; Zygmunt August (Unja) nie opiera się na stopach całym ciężarem ciała; ten sam Zygmunt tulący Barbarę ma nogi tak słabe, że każdej chwili mogą mu się w kolanach przełamać; a Piotr hr. Moszyński, którego portret oglądałem w Krakowie, siedzi tak niepewnie, że bardzo łatwo zsunie się z fotelu na ziemię. Brak tej linji wypływa u Matejki głównie z braku perspektywy powietrznej, której w całej pełni nie ma u niego na żadnym obrazie. Niedostatek to w oczy tak uderzający, że dłużej nie potrzebujemy się nad nim zastanawiać.

Ręce Matejko świetnie rysuje. Wie o tem dobrze i dlatego żadna z jego figur nie ma rąk schowanych. Szkoda tylko, że ich układ jest nadto monotonny. Matejko przedstawia je najchętniej z palcami od siebie odbiegającemi, co już zakrawa na manjerę. Gdy w kilkanaście dni po otwarciu wystawy wiedeńskiej, zwiedzałem tamże wystawę obrazów, jeden ze znajomych nie rozumiejący się wcale na sztuce, gdyż od dziecka siał tylko pszenicę, założył się z nami, że nie zaglądając do katalogu, wskaże nam każdy z portretów Matejki, które w nieładzie były rozwieszone. I wskazał je rzeczywiście wszystkie, poznając jedynie po rękach, ułożonych ostentacyjnie. Powtarzam jeszcze, że to trąci manierą, niegodną tak wielkiego mistrza. Rysunek niektórych głów, a szczególnie siwych, rozwianych włosów, powtarza się także w Skardze i Batorym. Ciekawy znajdzie te głowy i włosy... W proporcjach ciała Matejko chybił raz uderzająco. Klęczący jego Sędziwój jest tak słuszny, że gdyby powstał, otaczające go osoby sięgnęłyby mu zaledwie do pasa, a sam nie znalazłby dla swojej głowy pomieszczenia na obrazie.