Konstytucja 3-go Maja

Po pierwszym rozbiorze Polski, dokonanym w 1773 roku, rozpoczął się w Polsce ruch patriotyczny, zmierzający drogą gruntownych reform do odrodzenia narodu i państwa przez reorganizację wojskowości, skarbu i oświaty. Sejm, który zebrał się w roku 1788, przedłużony został do lat czterech i stąd nazwany Sejmem Czteroletnim, uchwalił doniosłe reformy ustrojowe, zatwierdzone i zaprzysiężone uroczyście przez króla i wszystkie stany w dniu 3-cim maja 1791 roku. — Po uchwaleniu tej sławnej ustawy konstytucyjnej, która stała się poręką wszechstronnego odrodzenia narodu, członkowie Sejmu Czteroletniego z królem Stanisławem Augustem na czele, z marszałkiem Sejmu Stanisławem Nałęcz-Małachowskim, niesionym na rękach przez rozentuzjazmowany tłum, udają się w pochodzie z Zamku Królewskiego, w którym Sejm zasiadał, do katedry dla wysłuchania mszy św. i odśpiewania dziękczynnego Te Deum. Za królem postępuje biskup Naruszewicz, znany dziejopis polski, polityk i statysta Hugon Kołłątaj, Józef Potocki, a przede wszystkim zbitą ciżbą posłowie. — Na boku obrazu z prawej kroczy wieśniak, oszołomiony wieścią, że nowe ustawy zajęły się (niestety pobieżnie i nieśmiało) także poprawą jego doli. — Na przedzie obrazu żywa antyteza Reytana: poseł Suchorzewski. Zaśniedziały w błędach szlacheckiego stanu pyszałek rzucił się na bruk w mniemaniu, że ciałem swym zagrodzi deputowanym drogę do katedry i w ten sposób zawróci bieg wypadków dziejowych. 

Obraz „Konstytucja 3-go Maja“ wymalował Matejko nie z potrzeby serca i nie z przekonania, lecz z poczucia obowiązku Polak a i obywatela. — „Jeżeli ja tego nie zrobię, to któż wam tę chwilę dziejową uwieczni?" — odezwał się raz przed sztalugą do swego otoczenia. — Także i temat obrazu go nie nęcił; im bliższym był on współczesności, im bardziej z pamiętników i tradycji znane były postacie i charaktery niezbyt jeszcze odległego pokolenia np. w „Kościuszce pod Racławicami", tym mniej mógł Matejko przez nie i w nich wypowiedzieć siebie: głębię swych uczuć i wielkość swego charakteru czyli to, co stanowi wielkość jego sztuki i zdradza potęgę jego ducha. Tym też należy tłumaczyć, że ze wszystkich jego historycznych płócien „Konstytucja" zawiera najmniejszą ilość postaci historycznych. Są nimi:

STANISŁAW AUGUST PONIATOWSKI, wchodzący pod baldachim, z którym na przyjęcie suwerena wyszło na próg kościoła św. Jana duchowieństwo, oraz X. Hugon Kołłątaj. którego osobistość objaśniliśmy przy obrazie „Reytan na Sejmie Warszawskim" Tu zatem przyjdzie nam objaśnić zaledwo kilka postaci.

STANISŁAW NAŁĘCZ MAŁACHOWSKI, urodzony w Końskich w 1736 roku, od lat młodzieńczych poświęcał się na usługi kraju. Z rotmistrza znaku pancernego został kolejno: starostą sandeckim, posłem na sejm koronacyjny 1764, a następnie marszałkiem trybunału koronnego, na którym to stanowisku uzyskał zaszczytny przydomek „polskiego Arystydesa. Wybrany posłem na Sejm Czteroletni przewodniczył mu stale i wśród sprzecznych interesów i namiętności politycznych nie zawiódł ani na chwilę ufności publicznej. Umiał też skupić dokoła siebie wszystkich zacnych mężów stanu, zabiegających o ratunek upadającej Rzeczypospolitej i dawał z siebie przykład nie staroszlacheckiej, na samowoli lub przywilejach opartej równości stanów, lecz na szczerym demokratyźmie i pierwszy zapisał się w 1791 roku do księgi mieszczan warszawskich. Targowica i utrata suwerenności państwowej wypędziły go z kraju. Osiadłszy w Galicji pracował na roli. Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego został przez króla Fryderyka Augusta zamianowany prezesem senatu. Nic tak nie charakteryzuje jego ofiarnej służby publicznej, jak fakt, że kiedy kraj potrzebował soli wielickiej, a wycieńczone wojnami Królestwo Polskie musiało się uciec do kredytu, którego rząd austriacki udzielić bez zastawu nie chciał, Małachowski nie zawahał się przez chwilę złożyć rejentalnie cały swój majątek, jako kaucję, wymaganą przez zaborcę, łakomego na dochody z ukradzionego kraju. Otoczony ogólną czcią umarł w Warszawie w 1809 roku i został nader uroczyście pochowany w kościele XX. Misjonarzy.

IGNACY POTOCKI, z Potockich linii wilanowskiej urodził się w Podhajcach w 1751 roku. Przeznaczony do stanu duchowego, oddał się we Włoszech naukom teologicznym. Po powrocie do kraju zmienił swój zawód i ożenił się, po czym został przez króla Stanisława Augusta mianowany jednym z komisarzów Komisji Edukacyjnej. Wkrótce powierzono mu zarząd biblioteki publicznej im. Załuskich i przełożonym departamentu szkół lubelskich. Znalazłszy się w gronie uczonych, wybranych do ułożenia ksiąg elementarnych, przetłumaczył na wezwanie Komisji Logikę Condillaca, napisaną przez niego po francusku dla szkół polskich. — Wyznaczony potem komisarzem w Komisji menniczej, został w 1778 marszałkiem Rady Nieustającej, a następnie marszałkiem nadwornym, a wreszcie w 1791 marszałkiem Wielkim Litewskim. Czynny w Sejmie Czteroletnim, był jednym z twórców nowej ustawy, po której ogłoszeniu wyprawiony został od króla i sejmujących stanów w poselstwie do króla pruskiego, aby go pozyskać na stronę wprowadzonych w nowej konstytucji reform i zapewnić żądane posiłki. Nic atoli nie uzyskawszy w Berlinie powrócił do Warszawy, skąd po utworzeniu konfederacji Targowickiej wyjechał do Drezna, gdzie wraz z Kościuszką i Kołłątajem ułożył plan insurrekcji 1794 roku. Objąwszy w Rządzie Narodowym departament dyplomatyczny, należał — po upadku miasta i rzezi Pragi — do delegacji, układającej z gen. Suworowem warunki poddania Warszawy.

Wywieziony do Rosji przebywał w niej dwa lata, skąd wróciwszy osiadł w Klimuntowie pod Kurowem i oddał się wyłącznie pracy literackiej. Tam go zastała nowa zmiana polityczna, gdy przy powstałej wojnie pomiędzy Francją a Austrią w 1809 r., wojsko Księstwa Warszawskiego wkroczyło do Galicji i w krótce cały ten kraj zdobyło. Przy zawarciu pokoju, na rozkaz nowego rządu centralnego, Potocki udał się wraz z Tadeuszem Matuszewiczem do Wiednia, dla przedstawienia Napoleonowi próśb obywateli galicyjskich. Tam wśród wytężającej pracy w ciężką popadłszy chorobę, umarł dnia 20 sierpnia 1809 roku.