KARTY DO GRY Z GEOGRAFJĄ POLSKI Z DRUGIEJ POŁOWY XVIII W.

Uzupełniając wiadomości o „kartach do gry z geografją Polski z drugiej połowy w. XVIII“, które podaliśmy w z. 3-4 czasopisma „Przemysł, Rzemiosło, Sztuka”, Kraków 1923 r., str. 29-31, dodać należy, że karty takie znał już Edward Rastawiecki i że wspomniał o nich w swojej „Mappografji dawnej Polski" (Warszawa, 1846, na str. 68). Rastawiecki pisze tam: „Jako przydatek do map Polski całej wspomnieć tu należy o kartach do gry geograficznych w Paryżu w wieku XVIII sporządzonych. Karty te w czterech maściach talji wystawiają cztery główne prowincje kraju: Wielkopolskę, Małopolskę, Ruś czerwoną i Litwę. Oczy kart wyobrażone są przez miasta główniejsze każdej prowincji, obok których zamieszczono płynące przy nich rzeki i rzeczki, tudzież odległości na mile jednego miasta od drugiego". 

W tem ostatniem określeniu myli się Rastawiecki, odległości bowiem miast podane są w stosunku do Krakowa. Tak sądzić należy z tych kart, które poprzednio opisaliśmy, a o których niewątpliwie Rastawiecki mówi, gdyż zgadzają się z kartami, podanemi przez nas: mają objaśnienia w języku francuskim („w Paryżu sporządzone"), a treść objaśnienia np. na walecie, podanym przez nas, odpowiada treści objaśnień, które Rastawiecki na swoich kartach widział. Pisze bowiem dalej Rastawiecki: „Na asach opisane (są) główniejsze płody, w które prowincja obfituje i jej handel, na waletach wykaz rzek spławnych i rzeczek, na damach podział prowincji, na królach granice prowincji", nie podaje jednak ile tych kart było w talji i jak przedstawiały się te karty. Zanotował je tylko ze stanowiska mapografji polskiej. 

* * *

W poprzednim artykule o kartach do gry z geografją Polski wyraziliśmy zdanie, że „źródłem" do opisanych przez nas kart były opisy, a raczej mapy geograficzne niemieckie, lub mapy francuskie na niemieckich oparte. Sąd ten wyraziliśmy na podstawie znaków (oczek) i napisów kart, które to ostatnie na kartach francuskich wzięte są z map z napisami niemieckimi. Obecnie sąd ten możemy o tyle uzupełnić, że napisy na kartach francuskich mogły być także wzięte z kart niemieckich z geografją Polski. Jest bowiem w Muzeum sztuki i archeologji Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, pod nr. inwentarza 5750 z daru Aleksandra hr. Przezdzieckiego karta do gry z niemieckim napisem, dotyczącym geografji Polski.

Karta do gry (fig. 1.) ma wysokości 10 a szerokości 6 cm. Na stronie głównej obwiedziona jest cienką, prostokątną obwódką. Płaszczyzna prostokątna karty, objęta obwódką, podzielona jest na wysokości karty linją poziomą na dwie równe części. W połowie górnej jest w górze na 7 mm. szerokości odcinek, również linją pionową oznaczony. W odcinku tym są wyrysowane cztery liście „winne", po dwa liścia na sobie leżące, a rozchodzące się od środkowej szypułki, pionowo ustawionej, na dwie strony. Pod linją odcinka na brzegu prawym (herald.) jest liczba 4, a na osi pionowej karty stoi na ziemi postać kobieca, na wprost zwrócona, której wysokość wypełnia prawie odległość dolnej linji odcinka do linji poziomej, dzielącej kartę na 2 części. Postać kobieca okryta jest płaszczem szerokim, prawa poła płaszcza zakrywa prawą rękę i spięta jest u góry na lewem ramieniu. Ręka lewa osunięta ku dołowi wspiera się na szczycie elipsowatej tarczy herbowej, stojącej przy lewej nodze postaci. Postać ma na głowie czapkę bramowaną na brzegu futrem z kiścią piór (czaplich?) na przodzie. Na tarczy widzimy Orła polskiego z koroną na głowie (heraldycznie dobrze ustawionego, bo zwróconego w prawo) i z poprzeczną od prawej ku lewej przepaską na piersiach. Postać kobieca z herbem Polski przedstawia, zdaje się, personifikację Polski. 

W dolnej połowie karty jest napis w języku niemieckim: POHLEN Ligt zwischen dem 34-35 gr. long. u:  48-57 lat. Sonsten ist insgemein der Boden fruchtbar an Korn ausgenom  men wo es viel walder hat. Die furnehmsten Flüsse sind weixel Borysthenes, Tanais, welcher flus Europam von Asia absondert.

Karta opisana (zdjęcie fotograficzne karty zawdzięczam p. Dr. Adamowi Bochnakowi), przedstawiająca czwórkę w kolorze „winnym“, jest odbiciem z miedziorytu. Powstanie jej i całej talji jej podobnych kart, które niewątpliwie były, oznaczyć należy na początek w. XIX, sądząc ze stylizacji rysunkowej, głównie ze stylizacji orła herbowego na tarczy. Sądzimy jednak, że karta ta wzorowaną jest na kartach z wcześniejszej epoki, której odpowiada więcej stylem i formą napisu, znajdującego się na karcie. Adam Chmiel.