Artur Grottger

Artur Grottger

(Ottyniowice 1837, Amelie les Bains 1867)

Te dzieła malarstwa polskiego od rozbioru zacząwszy, które nie idą śladem stylizujących epigonów, temat dla siebie przeważnie w mitologii klasycznej czerpiących - w ściślejszym zostawały związku z życiem otoczenia, przeszły rozwój od norblinowskiej ironii sarkazmu, karykatury po przez przedstawienie pogodne życia polskiego szlachcica i po przez rozpamiętywanie przeszłości aż do smutku, melancholii, rozpaczy uczuć narodowych.

W ten też ton uderza Artur Grottger.

Zrazu i jego pociąga rycerska fantazya, zrazu i on maluje wyprawy wojenne i polowania. Tworzy pod wpływem Kossaka, Orłowskiego. Maluje „Ekwipaż, zaprzężony czwórką", “Wyjazd na polowanie", "Walkę Czerkiesów z Moskalami", "Typy karykaturalne", rysunki do powieści Walter Scotta. W roku 1857 wesoły dwudziestoletni młodzieniec rzuca na papier ośm dowcipnych, hulanką i fantazyą studenckiego życia tryskających utworów, w których opowiada "wspólne przygody Artura Grottgera i muzyka Rafała Maszkowskiego w latach akademickich w Wiedniu", obydwóch "na balu", “po balu" i wracających "z balu", “w kawiarni" i na "Fensterpromenade", „przy śniadaniu", wreszcie i w komicznych „Snach młodzieńczych". Maluje „szkołę szlachcica polskiego".

Lecz i jego i otoczenia życie szybko płynie. Urodzeni w niewoli, okuci w powiciu porywają za broń, poraz wtóry. I jak poprzednio poezya spłynęła w koryto narodowe, tak teraz treścią malarstwa staje się byt nieszczęsnego, bohaterskiego narodu. W oczach jego synów tli się jakiś żar pod smutnem czołem, ich policzki ściągłe, wychudłe, w całej postaci jakaś godność i poświęcenie, na widowni zjawiają się bohaterzy smutni, zrezygnowani, bez wiary walczący, ale dla honoru, ostatni bohaterowie, otoczeni aureolą pesymistycznego idealizmu. Są cisi i czujni, noszą w sobie miłość i nienawiść, tryskające z ich chudego ciała i żarliwych oczu. Wszelki egoizm znikł, idea jeno im przyświeca, dla niej opuszczają, co im najdroższe i za nią idą walczyć; strój ich skromny, dawnego kroju fircyk i modniś istnieje już tylko we wspomnieniu. Wyglądają, jak święci męczennicy, narodowi pomazańcy, a że naród jest im najwyższą, najcenniejszą ideą, coś z religijnego charakteru wkrada się w ich życie, a przez nich w malarstwo.

I idea rozsadza ramy malarstwa. Tyle straszliwych scen jest do zanotowania, a wszystkie na jedno i to samo, na nędzę i okropność są przykładem. Nić niedoli i cierpienia wiąże je w jedną całość, zbliża wszystko do siebie. Powstają cykle. Twórca sam zbyt wielki bierze udział w tem bolesnem życiu, zbyt cierpi na jego widok, by w swym lirycznym wylewie nie wymienił i siebie. Zjawia się wszędzie, prowadzony przez dobrego geniusza.

Kochanka z gwiazdą promienną u czoła zjawia się zadumanemu z słowami: „Pójdź w dolinę łez“. Złe tam ogarniają ludzi przeczucia. Rozpostarty po niebie kometa trwoży wśród nocnej ciszy i spokoju zaciszną rodzinę, używającą ogrodowego chłodu nocy. Jej oparcie, jedyny mężczyzna - wyciąga los poborowy i odjeżdża. Horyzonty płoną łunami, drogi roją się od uciekających. Starcy i kobiety z dziećmi żyją na pustkowiach, wśród drzew i przymierają z głodu. Tymczasem dokonywają się straszliwości wojny, zdrady i ich ukaranie, obdzieranie poległych; już tylko nędzę wszędzie widno i świętokradztwo - że plemię ludzkie zda się plemieniem szakala i Bóg jeden na niebie jest uciechą zbolałej duszy.

Niezaprzeczenie jednak ten czynnik fantastyczny, jaki tu się po raz pierwszy zjawił, jest nieorganicznym. A nadto jest on jeszcze tak ubogi, na personifikacyi polegający. Gdy tymczasem jego wyobraźnia odtwórcza tak jest bogatą, tyleż przecie scen niezwykle silnych stworzyła, tak nowych, niebywałych dotąd w polskiej sztuce, tak niespodziewanie zaskakujących.

Ta sama moc twórczej wyobraźni, a nadto bez nieorganicznych skojarzeń fantastycznych kształtuje „Polonię". Jedynie tylko tytułowa karta pomyślana jest allegorycznie. Lecz i pobór i kucie kos i bitwa i schronisko i obrona dworu i jego spustoszenie i scena po bitwie w lesie i żałoba są scenami z życia, których wybór i koncepcya dowodzą niesłychanej jego odmienności od współczesnych, uwarunkowanej zaś jego przynależnością plemienną i uczuciową do niesłychanych, jedynych w swym rodzaju sytuacyi, stworzonych dusznem, rozpierającem pragnieniem wolności.

Wraca ten fantastyczny pierwiastek w „Lithuanii". Wraca już w cośkolwiek innej formie, zaczerpnięty z baśń i klechd ludu i wierzeń chrześcijańskich. Puszczą senną mknie mglista, przejrzysta mara z kosą w ręku. Widz wtrącony już w nastrój odpowiedni i w tym nastroju dalej ogląda dzieje nieszczęsnego męczeństwa. Przejmuje go groza, nieugiętość, twardość tego znaku, puknięcia ręką w szybę, przygnębia go ta (zdaje mu się: zrezygnowana - bo introjektuje swój pesymizm, wywołany pierwszą kartą, w klęczącą postać) przysięga; Bój wydaje mu się za słabym, nieprzygotowanym; współczucie, litość czuje nad matką, za którą stanął niemy i niewidoczny dla niej duch, którego obecność pies wyczuwa; gorzkim żalem napełnia go to zapomnienie, to ukojenie, jakie skazanej w katordze niesie widzenie Częstochowskiej Matki.

Gdyż prócz tej niebywałej odtwórczej wyobraźni, prócz tych niespodziewanie nowych sytuacyi, prócz tego ubogiego zresztą i przeważnie alegorycznego, przytem nieorganicznego pierwiastku fantastycznego zwraca na siebie uwagę cyklowość, pierwiastek literacki: On to, przy swej zdecydowanej tendencyi zawiódł go do graficznej techniki, jego, którego przecież bardzo nęciły barwne problemy, czego dowód złożył w wielu ostatnich swych pracach. Lecz tu chodziło mu o sceny, o treść, nie o dekoratywne problemy - on to także, ten literacki pierwiastek, przywiódł mu na myśl allegoryę. I nie jest to dziwne - bo, co przeżywa człowiek na wojnie, lub to co przeżywa człowiek intenzywnie wczuwający się w wojenne dzieje, zwłaszcza zaś, gdy sam osobiście uczuciowo jest w nią zaangażowany - to nie mieści się w ramach wzrokowych wrażeń samych, lecz stwarza stany, które tylko antropomorfizm lub animizm kształtować może we formy ciał.

A znów ten głęboki sentyment, jaki towarzyszy tej twórczości i dobiera sceny głęboko bolesne, rozpaczliwe, szlochające, lub zrezygnowane - sceny widzeń i wierzeń - on nadaje tej twórczości zabarwienie romantyczne. Romantyzm przy całej prawdzie, życiowości tych scen. A nadto, poza tymi scenami najstraszliwszych objawów życia, taka ogromna ich ilość odnosi się do życia miłosnego, bądź luźne, bądź wplecione w jego pełne liryzmu epopee wojenne. Przeżywał w swej wyobraźni to pełne zaufanie i zupełne poleganie i wiarę kobiety w jej bezpieczeństwo wobec ochrony mężczyzny, nawet kiedy złowróżbny znak na niebie się pojawia; rozpacz żony, matki, nie mogącej wprost patrzeć na odjeżdżającego w bój męża lub rozpacznie w drzwiach upadającej, kiedy go nocą zabrano, a ta scena z trzech osób, z których jednej ledwie tył znikający widać, jak i te wszystkie sceny po największej części z niewielu osób złożone, mają olbrzymią siłę ekspresyi. A ostatecznie cała ta niedola odczutą jest, jako niedola, nieszczęście, które burzy rodzinę, ognisko domowe w niwecz, w perzynę obraca, gubi synów, ojców, mężów. Gdyż zdaje się właśnie te uczucia były u Grottgera najsilniejsze i tym uczuciom wyrządzoną krzywdę przedewszystkiem uważał za najstraszliwszą, konieczną, nieodwołalną ofiarę, wynikającą z walki o wolność. Lecz w męczeńskich jego bohaterach stoicyzm do ostatecznej rozwinął się siły. Kochanek żegna wśród księżycowej nocy kochankę; rączkę jej całuje, a ona z opanowanym bólem duszy i serca wpina mu różę. Wdowy, dzieci i starcy mają w sobie jakieś skołatanie, jakieś znękanie bólem - zarazem jednak fatalistyczną rezygnacyę.

Takim jest w swej treści, temacie i jego rozwoju od tematów Orłowskiego, Kossaka - aż do Polonii, Lituanii, Warszawy, Wojny, Pochodu na Sybir.

Niemniej ciekawym jest on jako etap ewolucyi polskiego malarstwa w swej formie. Gdyż zjednoczył on w swej sztuce wszystkie rozbieżne kierunki dotychczasowe. Bywały u niego w młodości rysunki manierą podobne do rysunków Orłowskiego; a silny wpływ wywarła na nim sztuka Kossaka. Lecz obok tego działał nań wpływ szkoły krakowskiej, a potem wpływ klasycznego epigonizmu, Stattlera. Te same wzory klasyczne otaczały go także we Wiedniu, a nadto przyłączyły się inne - te które kryło w sobie wiedeńskie muzeum sztuki i sfery artystyczne Wiednia, Makart, a potem Monachium, Schwind. Więc też obok takich prac, jak „Polowanie z sokołem”, „Szkoła szlachcica polskiego”, są u niego takie, jak „Amor i Psyche” „Allegorya komedyi”, tytułowa karta „Polonii".

Ów pierwiastek kossakowski modyfikuje się z czasem silnie - ale zato klasyczny, szwindowski i realistyczny historyków walczą ze sobą wzajemnie.

I stąd też „Wojna" na przykład nie jest jednolitą w swej formie, bo podczas gdy osoby, które jej okropność dotyka, narysowane są z tendencyą realistyczną prawdy - ów geniusz tak nieorganicznie, tak scenicznie z resztą związany - mocno jest stylizowany w ruchu, budowie, rysach i draperyach.

Najbardziej wypowiada się charakter artysty każdego w jego pracach bardziej szkicowo traktowanych. To też odrazu bije w oczy pokrewieństwo Grottgera z tymi artystami niemieckimi, co żyli w czasach Waldmullera, Dauffingera, Schwinda etc. Ogranicza się on na małych rozmiarach, a rysunek jego ma charakter miniaturowy. Miękkim, niezmiernie ostro zaciętym ołówkiem wykonuje swe niezmiernie już pod względem znajomości form opanowane postacie a w pojmowaniu rysunku jest antytezą tego, co się dziś jednostronnie przez artyzm rozumie. Gdyż unika się tu gwałtownych ruchów ręki, wyrażających, pewność i łatwość, a natomiast, równie pewnie i łatwo, tylko o wiele żmudniejszą pracą, używając dawnej, renesansowej rombowej siatki dochodzi się do tych samych rezultatów, ale z tem przeświadczeniem, że się stworzyło rzecz o ogromnej dystynkcyi. Tak pracował on, tak pracował tak niezmiernie mu pokrewny, z tej samej szkoły ojca Jana Maszkowskiego - Marceli Maszkowski, Penther, Młodnicki, Szwejkart.

Grottger jest jedną z dwu przełomowych w dziejach polskiego malarstwa postaci. Od niego zaczyna się nie tylko prawdziwe, bo oryginalne tworzenie - ale nadto tworzenie naprawdę w artystycznej, opanowanej formie. On nadto skierowuje ów narodowy, dotąd bujny i wesoły, a odtworzony z życia temat ku literaturze i nastraja go na ton niezmiernej powagi, uroczystości. I odtąd popłynie malarstwo szeroko tem narodowem korytem - zmienią się tylko indywidualności twórcze, techniki, metody, formy - lecz czy przyjdzie proroczy, historyozoficzny, barokowy, Matejko, czy symbolik, dekoratywny Malczewski, czy fantasta smutny Pruszkowski, czy patologiczny, gotycki Wyspiański - w różnej koncepcyi i w różnej formie zawsze się w nich objawi narodowe uczucie.

Ten romantyczny, erotyczny a idealizujący pierwiastek sztuki Grottgera w samem jego usposobieniu i życiu silną odgrywał rolę. Piękny, o męskich wybitnych i charakterystycznych rysach szedł od miłostki do miłości i od miłości do miłostki, a te jego przeżycia odbijały się później w jego kreacyach. "Wspólne przygody Artura Grottgera i Rafała Maszkowskiego w latach akademickich we Wiedniu" są wesołem odzwierciedleniem wspólnej miłości ku jednej i tej samej uroczej Wiedence - lecz koniec jej, tak smutny i przygnębiający nie jest tu domówiony. Punkt centralny tych przygód i kończących je snów, dziewczyna, wybrała pięknego muzyka. Ten jednak mimo całej gorącej miłości wyjechał z Wiednia i o najdroższej zapomniał. A Grottger, odepchnięty a rozkochany głęboko - głęboko też oburzony zerwał z serdecznym przyjacielem. W idealizującej tymczasem wyobraźni romantyka inna śmiertelna urosła na geniusza.

Tak narodowe i osobiste życia pierwiastki stworzyły jego liryczne dzieło życia i wraz z chorobą płuc z wesołego lekkoducha uczyniły smutnego pessymistę i zagnały w śmierć.

Epigonizm zaś, który żył dalej, dwóch jeszcze poza Jabłońskim, Szynalewskim i i. wydał wybitnych mistrzów, z których zwłaszcza jeden, Krudowski umysłem swym i swą twórczością tak niezmiernie się oddala od typu nowoczesnego kulturalnego człowieka! Bo przedewszystkiem temat jego jest niemal wyłącznie religijnym, mimo, że działalność jego sięga daleko już w głąb dziewiętnastego stulecia. I tylko znakomitość jego formy i ogromna siła ekspresyi zbliża go do tych wszystkich współczesnych, którzy reprezentują rozwojowy pierwiastek.

Natomiast we wielu punktach pokrewnym i dzisiejszym ideałom są ideały Henryka Siemiradzkiego. Jedyny to twórca w polskiem malarstwie, wyznający kult ciała. Gdyż zresztą - sztuka polska jest niezmiernie poważną, uczuciową, metafizyczną, skromną i - ubraną. Jak zresztą całe życie polskie jest pełne fałszywej pruderyi.