VIII.

Działania w dniu 18-tym kwietnia przygotował Mokronowski dobrze. Ściągnięto większą ilość artylerji na ul. Senatorską, Podwale, Freta, Zakroczymską, Nalewki; dano ją do koszar gwardji pieszej koronnej. Na skutek tego można było otworzyć silny ogień wzdłuż Miodowej, rozpocząć z ogrodu Krasińskich skuteczniejsze ostrzeliwanie pałacu i dziedzińca Rzpltej, a od ul. Freta dział rosyjskich na ul. Długiej. To też dowódcy rosyjscy stwierdzili odrazu, że przy tym ogniu krzyżowym nie będzie można utrzymać dłużej stanowisk dotychczasowych.  Następnie wynik walk dnia poprzedniego, pewność całkowitego zwycięstwa wywabiły na ulice Warszawy tłumy ludzi, siedzących dotychczas po domach, niezdecydowanych; nadciągnęło również bardzo wiele szlachty i chłopów ze wsi podmiejskich. Można było teraz obsadzić „pospólstwem” domy ulic, przylegających do stanowisk rosyjskich, Zakroczymską zwłaszcza, przygotować sobie zawczasu skuteczny ogień z okien. Pospólstwo nabrało już śmiałości i biło się coraz lepiej; przecież w tym dniu nawet Żydzi z Pociejowa wzięli udział w walce i zdobyli jedno działo. 

Jeżeli mimo te przygotowania akcja Mokronowskiego w tym dniu nie posiadała rozmachu, który cechował działania dnia poprzedniego, i nosiła na sobie pewien odcień połowiczności, nie doprowadziła np. do silniejszego natarcia od arsenału na stanowisko mjra Depreradowicza na Długiej, które mogło przepołowić linję rosyjską i spowodować jej szybszy upadek, do użycia w walce części wojsk regularnych, np. regimentu X-go, który wysłał tylko ochotników, fizyljerów, części gwardji pieszej, to przyczyny tego należy szukać gdzie indziej. Zdaje się, że Mokronowski nie wiedział, jak daleko odszedł już od Warszawy Nowickij i liczył się z tem, że może on powrócić razem z Prusakami; wolał tedy zatrzymać w ręku silne odwody. Był następnie pod mocnym wpływem króla i mimo wszystko nie chciał doprowadzać wojny z Rosją do ostateczności, dopuścić np. do tego, aby Igelstrom, wódz i poseł w jednej osobie, mógł zginąć w Warszawie z rąk ludu.

Położenie Rosjan przedstawiało się fatalnie. Odparli jeszcze wprawdzie rozpoczęte w tym dniu bardzo wcześnie ataki na pałac Załuskich od strony Podwala i poprzez dziedzińce od Kapitulnej. Ale artylerja polska zdemontowała im jedno działo na Długiej; drugie — w pałacu Rzpltej — z trudnością odpowiadało już na ogień z ogrodu; zdawało się, że lada chwila dojdzie do szturmu na sam pałac, a wtedy odcięta im zostanie ostatnia droga wyjścia z Warszawy. Na Miodowej ogień polski przerwał już łączność z pałacem Załuskich; oficerowie, wysyłani tam, nie mogli już dostać się do niego. Na Długiej w pałacu Rzpltej na Miodowej dawał się we znaki coraz dotkliwiej ogień karabinowy z okien; straty zwiększały się z każdą chwilą. Zaczynało już brakować amunicji działowej; żołnierz był głodny, zdemoralizowany. Przeczuwając zbliżanie się katastrofy, Igelstrom, pozostawiwszy 400— 500 ludzi na straconej placówce w pałacu Załuskich, u Kapucynów, w domu Gdańskim i pałacu Borcha, nakazał około godziny 8-ej reszcie swego wojska zebrać się — pod osłoną dwóch kompanij mjra Depreradowicza, stojących wciąż na Długiej — na dziedzińcu pałacu Rzpltej. 

Już poprzednio wszczął rokowania z Mokronowskim. Wczesnym rankiem do arsenału nadjechał brygadjer Baur z trębaczem i oświadczył, że wyznaczono go do prowadzenia układów. Mokronowskiego nie było w arsenale, ale obecny tam ppłk. Mierosławski posłał natychmiast po niego. Podług źródeł rosyjskich misję tę uprzedziło parokrotne zjawienie się parlamentarzy polskich pod rozmaitemi pretekstami u Igelstroma; m. i. przyjeżdżał do niego adjutant królewski płk. Grabowski. Należy przypuszczać wogóle, że Stanisław August odegrał dużą rolę w tych rokowaniach, nawiązując do ostatniej swojej propozycji, t. j. zawieszenia broni i doprowadzenia do tego, aby wojsko rosyjskie złożyło broń i wyszło z Warszawy oznaczonemi zgóry ulicami. Baur oświadczył Mokronowskiemu, że Igelstrom — zgodnie z wczorajszem żądaniem króla — wychodzi obecnie z Warszawy; nie wspomniał jednak o tem, czy z bronią w ręku, czy też bez niej. Mokronowski nie chciał wcale zaostrzać sytuacji i kto wie, czy osobiście nie zgodziłby się na to; czuł jednak, że do tego nie dopuszczą ani oficerowie związkowi, ani lud. Musiał tedy żądać, aby Igelstrom przyjął taką kapitulację, „jaką mu lud mógł przepisać w punktach, t. j, że sam się daje w areszt narodowi z zabezpieczeniem tylko swojej osoby, broń komendy swojej składa, armaty z amunicją i żołnierzy dezarmowanych w niewolę oddaje”. Nad warunkami temi wszczęła się dyskusja. Prawdopodobnie Baur musiał zwrócić uwagę na to, że Igelstrom i jego wojsko nie mogą poddać się ludowi, gdyż może on nie dotrzymać warunków kapitulacji; domagał się tedy, aby poddanie się przyjął i zagwarantował król; starał się przedewszystkiem uzyskać zgodę na wyjście Rosjan z Warszawy bez obowiązku składania broni. Gdy rokowania przedłużały się, nadjechał drugi parlamentarz rosyjski mjr. Czaplic, wysłany z racji znajomości języka polskiego. Zdaje się, że po pewnym czasie doszło do jakiegoś porozumienia; Mokronowski donosił przecież później Kościuszce, że parlamentarze zgodzili się już słownie na warunki, postawione przez niego, zastrzegając sobie jednak podpisanie ich przez Igelstroma.

Po zakończeniu tych układów przyszło mimo to do starcia, które przerwało je na pewien czas. Czyto z rozkazu Mokronowskiego, czy najpewniej z natchnienia oficerów związkowych paru „urzędników” w asyście szwadronu ułanów i pewnej ilości obywateli ruszyło z arsenału pod pałac Potkańskich, gdzie stał mjr. Depreradowicz z dwiema kompanjami grenadjerów kijowskich i jednem działem. Wezwali go, aby złożył broń, gdyż Igelstrom przez parlamentarzy zgodził się już na warunki kapitulacji. Na to major rosyjski odpowiedział słusznie, że rozkazu o tem nie otrzymał jeszcze od swoich przełożonych. Ułani rzucili się wtedy na niego i jego ludzi, usiłując ich rozbroić. W odpowiedzi na to Rosjanie otwarli ogień kartaczowy i karabinowy, który zadał Polakom bardzo ciężkie straty. „To, jak się zdaje, rozwścieczyło bardzo Polaków” — pisze Apraksin. Zaraz potem Depreradowicz opuścił swoje stanowisko i udał się do pałacu Rzpltej.

Baur, a najpewniej i Czaplic, dowiedziawszy się, że omawiane przez nich warunki spotkały się z takiem przyjęciem wojska rosyjskiego, oświadczyli, że dobrowolnie oddają się w niewolę. Warunki, które ustalono, zawiózł Igelstromowi oficer rosyjski, towarzyszący Baurowi.

Pistor, który od samego początku był bezwzględnie przeciwny układom i starał się wciąż nakłonić Igelstrom a do przerżnięcia się poza Warszawę tą drogą, którą poprzednio przedostał się do kwatery głównej mjr. Titow, t. j. Świętojerską, Freta, Nowem Miastem, Zakroczymską i Faworami do rogatki Marymonckiej, ponowił teraz swój nacisk. Przedstawiał Igelstromowi, że lud Warszawy z pewnością nie dotrzyma warunków kapitulacji, że zwłaszcza za jego, Igelstroma, życie nie można będzie ręczyć wobec zadawnionej nienawiści ku jego osobie, że poddanie się będzie hańbą ostateczną. Zdaje się, że cała generalicja i oficerowie wyżsi poparli jego zdanie. Nawet i żołnierz rosyjski, pamiętny krzywd, poczynionych ostatnio ludności stolicy, oświadczał się za przerżnięciem bez względu na wszelkie trudności. Mimo to Igelstrom, złamany osobiście, wahał się do ostatka. Już nawet po wyjściu na ulicę Świętojerską wysłał do Mokronowskiego swego oficera ordynansowego por. Brauna z żądaniem rozmowy osobistej na ul. Wołowej. Misja ta miała wywołać żywy odgłos u Polaków, umacniając ich później w przekonaniu, że próby układów były ze strony Rosjan jedynie podstępem, mającym na celu zyskanie czasu na przygotowanie sobie odwrotu. 

Najpewniej o decyzji ostatecznej Igelstroma rozstrzygnęła wiadomość o tem, że Prusacy znowu zbliżyli się pod Warszawę; zdołała ona jakiemiś nieznanemi drogami przedostać się do niego. Bez tego odwrót za okopy Warszawy byłby całkowicie beznadziejny, gdyż piechota i kawalerja polska z prochowni mogły już w polu znieść rozbitków rosyjskich. Istotnie, v. Wolcky o godzinie 5-tej otrzymał od przybyłego doń oficera kozaków wiadomość o położeniu Rosjan w Warszawie wraz z prośbą o ruszenie ku Woli, gdzie może znajdować się część wojsk Nowickiego, połączenie z nim i danie Igelstromowi pomocy. Na skutek tego Prusacy ruszyli odrazu ku Woli w 1000 bagnetów i szabel z 2 działami, obchodząc baterje polskie pod prochownią, które otwarły ogień na ich piechotę lewego skrzydła. W drodze przyłączył się do nich oddziałek szwoleżerów i kozaków, wysłany poprzednio w celu nawiązania łączności. Polacy wysłali wtedy do Prusaków parlamentarza, który oświadczył gen. v. Wolcky, że wkroczenie Prusaków do Warszawy narazi ich tylko na poważne niebezpieczeństwo, gdyż wszystko jest już przygotowane do ich należytego przyjęcia; nie dopomoże zaś Rosjanom wcale, przeciwnie nawet, rozgoryczy tylko jeszcze bardziej przeciwko nim „pospólstwo”, którego i tak powstrzymać już nie można, że Polacy bardzo niechętnie skierują broń przeciw Prusakom, gdyż chcą zachować z nim i pokój. Gdy Prusacy posuwali się dalej ku Woli, z prochowni wyprawiono mały oddziałek piechoty i kawalerji z dwoma działami w celu obserwowania ich.  W Woli v. Wolcky dowiedział się, że znajdujący się tam 17-go park artylerji polowej wraz ze swą eskortą wycofał się już tegoż dnia w nieznanym kierunku. Wobec tego cofnął się zpowrotem ku rogatce Powązkowskiej, osłaniając się kawalerją od strony prochowni. Tutaj zjawił się u niego drugi parlamentarz polski z doniesieniem, że Igelstrom nawiązał już rokowania o kapitulację, że jednak Polacy zgodzą się na swobodny odwrót załogi rosyjskiej tylko pod tym warunkiem, że Prusacy odrazu wycofają się z pod Warszawy. Równocześnie Prusacy zauważyli, że strzelanina w Warszawie przycichła.

Na skutek otrzymanej wiadomości Rosjanie rozpoczęli odrazu przygotowania do wymknięcia się z pałacu Rzpltej na ul. Świętojerską. Nie chcieli czekać na ściągnięcie oddziałów, broniących się jeszcze na Miodowej, co zresztą było o tyle ryzykowne, że za nim i ruszyłyby z pewnością w pościg tłumy „pospólstwa”, zebrane na Senatorskiej, Podwalu i Długiej.

Rzucili dwa swoje działa z jaszczykami w bramie pałacu Rzpltej, aby utrudnić ewentualny pościg kawalerji polskiej od ul. Długiej. Zebrali do 700 bagnetów, 20— 30 szabel i 2 działa i postanowili, że na czele kolumny ruszą oberprowjantmajster ks. Bibiczew i por. Firsow z resztkami bataljonu Titowa, a w tylnej straży bataljon Wimpffena ze swemi dwoma działami pod dowództwem bardzo energicznego oficera majora Baturina. W przedniej straży miał iść Pistor, przy sile głównej Igelstrom i Zubow, przy straży tylnej Apraksin. 

Przygotowania rosyjskie do odwrotu zauważyli odrazu ludzie, zajmujący domy na ul. Świętojerskiej i dali znać o nich zarówno do arsenału, jak i do bramy Nowomiejskiej. Na skutek tego wylot Świętojerskiej od Nalewek obsadziła milicja skarbowa z trzema działami, a od Freta chorągiew marszałkowska, przy której znajdował się dymisjonowany kapitan Witkowski z jednem działem. Okna domów obsadzono silnie; nawet na dachach przygotowano kamienie. 

Natychmiast po wyjściu z bramy Rosjanie dostali się pod ogień działowy z dwóch stron, któremu towarzyszył karabinowy z okien. To też przy pierwszem dziale, które zdołali wyprowadzić, wybito im natychmiast obsługę. Nastąpił wtedy moment zawahania się żołnierza, który szybko opanował mjr. Baturin. Wyprowadzono drugie działo i dopiero pod osłoną ognia tegoż piechota rosyjska zdołała wydostać się w całości na Świętojerską. Chroniąc się przed gęstym ogniem z okien, piechurzy posuwali się naprzód ku ul. Freta pod ścianami domów. Ogień działowy od Nalewek i Freta nie ustawał ani na chwilę. Garść szwoleżerów achtyrskich wsiadła wtedy na koń i Usiłowała szarżować na działo od ul. Freta  i chorągiew marszałkowską, ale waleczny kanonier Podwysocki strzelał wciąż z działa, a kpt. Witkowski uratował go, zabijając dwóch szwoleżerów. W końcu silny ogień z okien załamał tę szarżę, jedyną w bitwie warszawskiej. 

Tymczasem piechota rosyjska, nie mogąc wytrzymać ognia działowego i karabinowego, odruchowo wtłoczyła się w ślepą uliczkę za kamienicą nr. 1767, należącą do Groszkowskiego, która wyprowadziła ją na dość obszerny dziedziniec, ogrodzony ze wszystkich stron. Z dziedzińca tego było tylko jedno wyjście przez wrota na ul. Koźlą, ale przed niem i stało działo polskie, a domy tej ulicy były już obsadzone przez pospólstwo. Tutaj, w tę prawdziwą pułapkę, wtłoczyli się Rosjanie i pozostali w niej — podług świadectwa mjra v. Wimpffena — prawie przez godzinę. Ostrzeliwano ich wtedy ze wszystkich stron z okien, a od ulicy kartaczami. 

Zdawałoby się, że stąd już ani jedna noga rosyjska nie powinna była wyjść. Było dość czasu na to, aby z arsenału ściągnąć odwody, zabezpieczyć wszystkie wyjścia z tej pułapki i wezwać Rosjan do złożenia broni. Ich odpowiedź na pewno wypadłaby wtedy inaczej, niż poprzednio. Mokronowski znajdował się naówczas prawie na pewno w arsenale i musiał wiedzieć o tem, co się dzieje na Świętojerskiej, gdyż chętnych do przenoszenia meldunków w Warszawie nie brakowało wtedy wcale. Mimo to nie dał zrazu znaku życia. Można zrozumieć wobec tego, że w stolicy bardzo szybko rozeszły się pogłoski o tem, iż on i Zakrzewski zupełnie celowo wypuścili Igelstroma z tej pułapki. 

Zamknięci w niej Rosjanie, którym poczynało już brakować nabojów karabinowych, usiłowali zrazu przedostać się przez wrota na ulicę Koźlą. Major Baturin, wziąwszy chorągiew w rękę, a za nim por. Firsow z kilkunastu grenadjerami wyszli pierwsi; musieli jednak cofnąć się odrazu, gdyż wystrzały z okien wybiły im wielu ludzi. Wtedy grenadjerzy syberyjscy v. Wimpffena poczęli toporami wyłamywać płoty, oddzielające dziedziniec od drewnianych dworków na ul. Koźlej, a następnie wchodzić na dachy i przebijać sobie wyjście do wnętrza dworków. W ten sposób opanowali dworek Pompa nr. 1826 i kamienicę Rogowskiego nr. 1824, co pozwoliło im osłonić się od strzałów z Koźlej, a następnie i opróżnić tę ulicę całkowicie; w ten sposób również zajęli jakiś dworek, wychodzący na ul. Franciszkańską, przed którym zebrała się grupka pospólstwa z jednem działem, czekająca na ich odwrót wzdłuż ul. Zakroczymskiej. Strzałami z okien i dachu rozpędzili ją, zdobyli nawet działo, które zastąpiło im dwa własne, pozostawione w pierwszym dziedzińcu. Mieli już teraz zapewniony odwrót przez Bonifraterską i Kłopot ku Prusakom. Igelstrom z kawalerją i częścią piechoty wydostał się na Franciszkańską poprzez dworek Pompa i Koźlą. Na Franciszkańskiej strzelano jeszcze do Rosjan z okien i z cmentarza klasztornego, na Bonifraterskiej z dział, umieszczonych w ogrodzie. Mimo to Igelstrom wsiadł na konia i z kawalerją wyprzedził szybko swoich rozbitków. Apraksin z piechotą, która prowadziła ze sobą swoich ciężko rannych, szedł za nim; Pistor z działem, które prędko musiał porzucić, okrywał ten odwrót, narażając się później na odcięcie przez gromadkę pospólstwa, która wyruszyła przeciwko niemu z euchthauzu i zmusiła do zawrócenia z ul. Kłopot na Bonifraterską i wydostania się poza miasto Inflancką i Zieloną. Naogół ta część odwrotu nie sprawiła rozbitkom większych trudności, gdyż ulice były tu zabudowane rzadko, a w dodatku ludność uciekła z nich.