II.

Punktem wyjścia dla niego stało się zdarzenie następujące. Jak wiemy, Rosjanie obawiali się wybuchu powstania w Warszawie w ciągu ostatnich dni Wielkiego Tygodnia, w czasie obchodzenia przez publiczność „grobów”. Podobne obawy żywił i marszałek wielki koronny Fryderyk Moszyński. Na skutek tego zwrócił się on do ks. Michała Poniatowskiego i skłonił go do wydania 14-go kwietnia noty do wszystkich proboszczów i przełożonych klasztorów w Warszawie. W nocie tej była mowa o tem, że „na usilną w tej mierze przez JW . Marszałka Koronnego uczynioną do księcia Imci rekwizycją, i przełożone mu niniejszego domagania się powody” „rezurekcja — ma odbyć się — po wszystkich kościołach o jednym że czasie i to bez wszelkiego z moździerzy lub ręcznej strzelby strzelania, jak to dawniej po niektórych kościołach czynić się zwykło było"; „aby, zacząwszy od czwartku, przy obchodzeniu zwykłem grobów, kościoły tylko do godziny ósmej były otwarte, a potem zupełnie zamkniętem i zostały, o czem lud , jako i parafjanie wcześnie mają być uwiadomionymi”.

Na tem oparł Kiliński swoje odkrycie. Podług niego Igelstrom, otrzymawszy z Petersburga rozkazy ostateczne i nowy transport gotówki, postanowił skończyć w radykalny, barbarzyński sposób z w rzeniem w Warszawie. Za radą biskupa Kossakowskiego zarządził tedy, aby w Wielką Sobotę 19-go kwietnia nabożeństwa rezurekcyjne odbyły się we wszystkich kościołach warszawskich o godzinie 8 wieczorem; kościoły te miało otoczyć następnie wojsko rosyjskie z działami, nie pozwalając nikomu wychodzić. Równocześnie inne oddziały rosyjskie opanować miały arsenał i prochownię, rozbroić garnizon polski, przeprowadzić później rewizję domową w celu zabrania broni i uwięzienia 1500 patrjotów, przyczem żołnierzowi chciano pozwolić na rabowanie domów, w których znajdzie się broń lub jakobinów. W celu oszczędzenia domów zwolenników Rosji miano rozdać ich właścicielom numerowane tabakierki ochronne z tektury. Po wykonaniu tych represyj garnizon rosyjski miał opuścić Warszawę, zabierając ze sobą króla. Te wiadomości, rozpowszechnione przez Kilińskiego, wryły się tak mocno w serca i umysły warszawian, że dziś odnajdujemy je nietylko w prasie ówczesnej, w pamiętnikach Kamienieckiego, Rakelego, Woydy, Kitowicza, Tarnowskiej, Zajączka, Sułkow­skiego i t. d„ ale nawet w kronice OO . Kapucynów warszaw­skich i księdze zgonów parafji Ujazdowskiej.

Wiemy już, że Rosjanie zdecydowali się na zabór arsenału i prochowni oraz rozbrojenie garnizonu polskiego, że brali poważnie w rachubę ewentualność opuszczenia Warszawy i zabrania ze sobą Stanisława Augusta, że przed samym wybuchem powstania otrzymali istotnie transport gotówki z Petersburga. O tem, że zamierzali przeprowadzić rewizje domowe i aresztowania — świadczy nie ulegający wątpliwości fakt znalezienia wspomnianych tabakierek ochronnych w pałacu Igelstroma. Rdzeń wiadomości Kilińskiego był zatem prawdziwy — to nie ulega dziś kwestji. Nawet i sprawa zamknięcia kościołów nie wydaje się tak fantastyczny, jeżeli zważymy, że Apraksin mówi wyraźnie o tem, iż żołnierzom rosyjskim zakazano udawać się do kościołów pod koniec Wielkiego Tygodnia. W garnizonie rosyjskim Warszawy było wtedy tylu Polaków, Niemców, Francuzów, Holendrów, Chorwatów, że któryś z nich, chociażby np. nawet taki por. Semonville, stojący na kwaterze w domu Kilińskiego, mógł mu zdradzić sekret zamierzeń Igelstroma. Przypuszczenie to potwierdzałyby słowa Ankwicza o tem, że „jakieś okropne do rewolucji moskale czynią przygotowania, których dociec nie można, i że ich jakiś ich własny oficer wydawał”.

Nie wynika z tego bynajmniej, aby te wiadomości nie miały stać się dla Związku wybornem narzędziem propagandy wśród szerokich warstw ludności stolicy. Przecież już raz, jak wiemy z zeznań Sierpińskiego, postanowił Związek rozpuścić pogłoskę o projekcie zabrania arsenału w celu poruszenia mas ludności stołecznej. Czem jednak była ta groźba zaboru arsenału w porównaniu do groźby zamykania kościołów, rewizji domów, rabunku, podpalenia przedmieść przez kozaków. W wyobraźni rzemieślnika, przekupnia, służącego, chłopa warszawskiego powstawały teraz widma takiej grozy, że otrząsały go radykalnie z dawnej obojętności na sprawy publiczne i czyniły gotowym do ważenia się na wszystko.

Najsilniej oddziałało to na cechy, które w maju roku 1794 dostarczały 5806 ludzi zbrojnych do 21.798 głów milicji. Stanowiły one zawsze najbardziej burzliwy pierwiastek ludności Warszawy: opierających się swym majstrom czeladników juryzdykcja marszałkowska musiała nieraz aresztować i usuwać poza okopy mIasta; Magistrat miał stale kłopoty z ich skargami na starszyznę cechową o niezwoływanie zebrań, niezdawanie rachunków, wstrzymywanie wyborów. Teraz, pod wpływem wzmożonej agitacji Kilińskiego, Sierakowskiego i Marjańskiego, cechy zapomniały na chwilę o waśniach wewnętrznych i gotowały się do walki. Wśród 16 zabitych w niej, znanych nam nie tylko z nazwisk, ale i zawodów, 9 należało do cechów; najprawdopodobniej one również dostarczyły najliczniejszego kontyngensu do tych zabitych, nieznanych z nazwisk, kto rych pochowano po walce w parafjach Panny Marji i Św. Krzyża w mogile wspólnej. Z pośród 35 rannych, znanych z nazwisk, 10 z całą pewnością należało do cechów, a 20 do warstw bardzo biednych. Oprócz cechów pogarnęła się do walki gromadnie liberja, drobni przekupnie, bardzo liczni naówczas w Warszawie, pisarze pokątni, parobcy, wreszcie chłopi z samej Warszawy, gdzie tylu ludzi zajmowało się jeszcze rolnictwem, oraz ze wsi sąsiednich, chociaż ci ostatni zjawili się liczniej dopiero wtedy, gdy los walki był już przesądzony i chodziło raczej o zdobycz i rabunek. Te kategorje „pospólstwa” wśród których znajdowało się bardzo wielu byłych żołnierzy, wogóle chętniej rabowały, niż walczyły. „Uzbroiwszy się w arsenale, chodziłem wraz z innym i po ulicach, alem się chronił, żeby mnie kula nieprzyjacielska nie trafiła” — zeznawał potem cynicznie jeden taki handlarz, stały dezerter z wojska. Wiemy również, że wśród walczących znaleźli się niemal wszyscy skazani później za udział w wieszaniach 28 czerwca, a niektórzy wyróżnili się nawet. 

Poruszenie szerokich mas ludności dawało Związkowi siłę tem groźniejszą, że Warszawa ówczesna nie była wcale miastem pozbawionem broni, ani też jej ludność tak zupełnie nie znającą się na jej użyciu, jak to opowiada Pistor. Spis broni prywatnej — z wykluczeniem wyraźnem zdobytej rosyjskiej oraz wydanej z arsenału — przeprowadzony w maju roku 1794, okazał, że w Warszawie ludność posiadała ogółem 3076 karabinów, 3881 pistoletów i 3669 pałaszów; rozpowszechnione było zwłaszcza nabywanie dobrych sztucerów do polowania, a każdy szanujący się obywatel nosił przy boku pałasz lub szpadę. W prawdzie przeważna część tej broni znajdowała się w ręku zamożniejszego mieszczaństwa, które naogół nie wzięło udziału w walce; byli jednak — i to dość liczni — tacy, którzy rozdawali ją ludowi; czasami lud zabierał ją i gwałtem. W sklepach rusznikarzy znajdowały się stosunkowo małe zapasy broni palnej; jedynie Szadel i Dahlen wydali w dniu walki ludowi 230 karabinów i 86 par pistoletów; w innych sklepach, Zielińskiego, Fraasa, Miinckenbeka, Striepego posiadano przeważnie klingi pałaszów, głownie i oprawione już pałasze, tak, że ogółem lud zabrał wtedy 369 pałaszów, 267 kling i 60 głowni. W fabryce Dangla na Elektoralnej, która wówczas — z powodu coraz gorszej sprzedaży powozów — trudniła się i naprawą broni dla wojska, zabrano 140 karabinów. Co się tyczy użycia broni, to wśród „pospólstwa” znajdowała się bardzo znaczna ilość i byłych żołnierzy i świeżo zredukowanych, tak, że na instruktorach nabijania i strzelania nie zbywało mu wcale.

Odmarsz oddziału Chruszczewa z pod Warszawy, a następnie wiadomość o zbliżaniu się Prusaków przekonały Związek, że nastąpiła pora decyzji. Zauważono następnie — dowodem choćby wiadomości, uzyskane przez Kilińskiego — że garnizon rosyjski przygotowuje się do jakiegoś rozstrzygającego działania w stolicy; wypływał stąd wniosek, że należy go koniecznie uprzedzić. Chciano wyzyskać wreszcie Wielki Tydzień, w którym ludność Warszawy, wolna od zajęć, zwiedzała groby w kościołach, tak, że łatwiej było ją poruszyć. Decyzja była jednem słowem nieodzowna, ale niekoniecznie z dnia na dzień, na łeb i szyję; nie było to położenie, w którem w 36 lat później znalazło się sprzysiężenie Wysockiego. Związek był wprawdzie trochę podminowany przez wywiad Baura; ostatecznie jednak, jak widzieliśmy, Igelstrom nie znał wcale nazwisk jego przywódców. Jego nota z dnia 14-go kwietnia, znana z całą pewnością związkowym, nie zapowiadała nowych aresztowań i dotyczyła jedynie ludzi bądź już aresztowanych, bądź też znajdujących się poza zasięgiem jego władzy; w dodatku i tym groziła tylko dość odległą jeszcze perspektywą sądów sejmowych. Wbrew zatem twierdzeniom Stanisława Augusta, Woydy i Trębickiego. Związek miał jeszcze — naturalnie w obrębie paru dni tylko — swobodę ruchów. Że było tak, a nie inaczej, dowodzi fakt, że z całą pewnością już parę razy wyznaczał termin wybuchu i cofał go w ostatniej chwili. Kamieniecki mówi np., że w ten sposób cofnięto dwa razy ustalony już poprzednio termin; major gwardji pieszej koronnej Hackel zeznawał, że kilkakrotnie przed rewolucją regiment bez wiedzy komendy regimentowej w nocy próżno alarmowany był”; Kiliński i Apraksin zgodnie stwierdzają, że związkowi parokrotnie celowo wywoływali w nocy pożary, na które zbiegało się do 10.000 pospólstwa, a które najpewniej były próbami wywołania wybuchu. Co powodowało te odroczenia, trudno dziś stwierdzić. Kiliński i Kamieniecki mówią, że chodziło o wykończenie obwarowania prochowni, konieczność ukrycia na wszelki wypadek części zapasu prochu w miejscu bezpiecznem, co, jak wiemy, uskuteczniono; możemy domyślać się również, że związkowi wahali się poważnie, nie mając ani dowódcy, ani też naczelnika przyszłego rządu cywilnego.

W każdym razie nic nie przemawia przeciwko świadectwu Kilińskiego, że decyzję wybuchu powzięto na posiedzeniu, odbytem w jego mieszkaniu przy ul. Dunaj nr. 145 w niedzielę 13-go kwietnia, na które stawiło się 60 oficerów i 40 starszych cechowych. Wielu zebranych przemawiało tu jeszcze za dalszem odroczeniem wybuchu i doczekaniem się nadejścia Kościuszki pod Warszawę. Dopiero silny sprzeciw Kilińskiego, który zwrócił uwagę na przygotowania rosyjskie w stolicy, przekonał zebranych i skłonił ich wreszcie do oświadczenia się za rozpoczęciem. 

Ostatnie posiedzenie związkowych odbyło się wieczorem 15-go kwietnia w koszarach artylerji, w kwaterze por. Kubickiego. Schodzono się na nie ostrożnie, pojedyńczo, aby nie zwrócić uwagi policji. Przewodniczył kapitan Ropp Kiliński długo potem pamiętał, jakie to odmienne uczucia malowały się wówczas na twarzach zebranych: jedni byli przygnębieni porywającemi ich wypadkami, przerażeni koniecznością rozpętania tak niepewnej walki; inni „bynajmniej swojej fantazji nie tracili”. Ustalono termin wybuchu na dzień 17-ty kwietnia po świcie, tj. około godziny piątej i omówiono wszystkie zarządzenia zasadnicze. Pod koniec sesji „wszyscy, jak bracia, uściskali się i razem ucałowali i pożegnali ze sobą, nie spodziewając się już więcej z sobą oglądać”. 

Jakżeż przedstawiały się te ostateczne decyzje związkowych? Dokoła nich nagromadziło się tyle świadectw i sądów nieprawdziwych, spowodowanych bądź niechęcią współczesnych, bądź uprzedzeniem potomnych, że dotarcie do nich jest zadaniem niezwykle trudnem dla historyka.

Dowódcy nie znaleziono do samego końca. Próba, podjęta u Haumana jeszcze 16-go kwietnia, zawiodła całkowicie; podobno miało dojść nawet do roztoczenia dozom związkowych nad nim. Wypadło tedy — ku wielkiemu przygnębieniu sprzysiężonych — zadowolić się przyrzeczeniem oficerów artylerji, kapitana Roppa zwłaszcza, że oni z arsenału czuwać będą nad przebiegiem działań. Było to wyjście bez kwestji złe, ale, niestety, jedynie możliwe w danych warunkach.