Przedmowa.

Dwudniowa walka Warszawy o wyzwolenie jest jednem z najciekawszych, najbardziej pociągających historyka zagadnień okresu rozbiorów Rzplitej. Po raz to pierwszy w dziejach naszych szerokie masy ludności stolicy, dotychczas obojętne na losy państwa, nie posiadające w swej tradycji żadnego momentu donioślejszych wstrząśnień społecznych lub politycznych, porwały za broń i w zaciętej, krwawej walce, prowadzonej początkowo bez wodza, wywalczyły sobie zwycięstwo, przeobrażając przez nie słabą insurekcję krakowską na powstanie narodu całego. Jest to zatem zdarzenie, nad którem żadnemu badaczowi tych czasów nie wolno przejść do porządku dziennego, gdyż świadczy ono najwymowniej o przyroście nowych sił, napływie świeżych soków żywotnych do organizmu Rzplitej. 

Niewątpliwie, źródeł tego zdarzenia poszukiwać należy w czasach Sejmu Wielkiego, które były widownią narodzin Polski nowoczesnej i kolebką wszystkich prądów, mających kształtować jej życie wewnętrzne w czasach najbliższych. Już wtedy nie było, nie mogło być mowy o całkowitej jednolitości tych prądów; przeciwnie, w obozie patrjotycznym wyraźnie rozróżnić było można — obok kierunku umiarkowanego — objawy dążeń bardziej radykalnych. Wypadki lat 1792 i 1793 i wpływ wielkiej rewolucji francuskiej wzmogły te różnice, zaostrzyły przeciwieństwa, przyczyniając się do wytworzenia za czasów insurekcji Kościuszkowskiej atmosfery tarć, a nawet zmagań wewnętrznych, niejednokrotnie bardzo ciężkich. Widownią ich i to bardzo poglądową była również dwudniowa walka warszawska, podjęta nietylko wbrew epigonom Targowicy i Grodna, królowi, ale nawet — trzeba to powiedzieć wyraźnie — wbrew wielu, bardzo wielu zwolennikom ustawy majowej. Dlatego zbadanie istotnej fizjognomji tej walki posiada znaczenie tak doniosłe.

Odtworzenie jej wymagało przedewszystkiem rozszerzenia podstawy źródłowej, na której opierały się dotąd badania nasze.

Najłatwiej udało się rozszerzyć ją w dziedzinie materjałów rosyjskich, gdyż klęska warszawska doprowadziła już w czerwcu r. 1794 do wdrożenia dochodzeń przeciwko dowódcom oddziałów, walczących na ulicach stolicy. W t. zw. „Tekach Engla, zawierających materjały z archiwum ks. Repnina, wodza naczelnego armij działających przeciwko insurekcji, znajdujących się obecnie w Archiwum Państwowem w Wilnie, dało się odszukać: a) raporty administracyjne dowódców rosyjskich w Warszawie, w których jest mowa o stratach ludzi, koni, materjału, oraz raporty poszczególnych oficerów o ich stratach majątkowych; b) raporty bojowe o walkach warszawskich sztuk junkra N. Titowa, premj. majora W. Titowa, gen. I. Nowickiego, sec. mjra Kondratjewa, kwatermistrza P. Własowa, kpt. F. Woronowa, szt. junkra Burcewa, kpt. Popowa, ppłka v. Klugena, sec. mjra v. Wimpffena, sec. mjra W. v. Millera, kpt. K. Kanalie, pr. mjra K. v. Bagguwuta, sec. mjra Wiedieniatina, mjra K. Geringa, sec. mjra I. v. Bagguwuta, pisane w drugiej połowie czerwca; do niektórych z nich dołączono teksty rozkazów, wydanych w przededniu wybuchu przez gen. por. Apraksina. Materjały te, niezmiernie ciekawe i żywe, stwierdzają dowodnie, ile to niedomówień, pominięć celowych, luk bardzo ważnych — wykazuje memorjał Pistora, uważany dotychczas za najlepsze źródło do działań rosyjskich w Warszawie.

W zbiorach OO. Zmartwychwstańców we Lwowie w papierach po ś. p. W. Kalince znajduje się: a) obszerny memorjał gubernatora rosyjskiego Warszawy gen. por. St. Apraksina o przygotowaniach rosyjskich na wypadek wybuchu oraz walkach 17-go i 18-go kwietnia (jest to oryginał, wydarty wraz z ciekawą mapką, którą miał przy sobie Apraksin w czasie walk, z akt przez rosyjskiego dostawcę Kalinki), napisany w odpowiedzi na pytania, postawione mu przez przewodniczącego Kolegjum Wojennego hr. Sołtykowa 18-go sierpnia roku 1794; b) listy Igelstroma do Sołtykowa i PI. Zubowa; c) proprzez rewolucję i t. d. W aktach władz insurekcyjnych, np. Komisji Porządkowej Księstwa Mazowieckiego, Rady Zastępczej Tymczasowej, Deputacji Indagacyjnej, Deputacji Dozoru nad więźniami, Sądu Kryminalnego Wojskowego, papierach korpusu kadetów, raportach wojskowych, zestawieniach awansów Kościuszkowskich przechowało się również bardzo wiele śladów walki warszawskiej. Ciekawe w nioski dadzą się następnie wysnuć z listy akcesów do powstania narodowego, obejmującej ogółem 2126 nazwisk, ze spisów ludności męskiej Warszawy i posiadanej przez nią broni, dokonanych w maju t. r.

W aktach Komisji Wojskowej są raporty St. Mokronowskiego, ciekawe podania Krajewskiego i F r. Gorzkowskiego, dane o stanie garnizonu warszawskiego przed wybuchem i po nim, o zapasach arsenału, zabieraniu broni ze sklepów rusznikarzy w czasie walki, zaświadczenia wydane jej uczestnikom, dane o zdobytych magazynach rosyjskich, podania M. Mierosławskiego i t. d, W aktach Komisji Przychodów i Skarbu znajduje się ciekawa korespondencja gen. Cichockiego z Komisją Wojskową w sprawie zbliżenia się wojsk pruskich pod Warszawę, raporty o stanie arsenału, stanach artylerji i inżynierji koronnej, ułanów królewskich, o roli inwalidów wojskowych w walce kwietnia ej, dane o usuwaniu z Warszawy oficerów z garnizonów obcych oraz przybyłych z kraju objętego niedawno przez Rosję, ciekawe podania jednego z uczestników walki Szczepana Sienickiego, rachunki wydatków na oficerów rannych w walce warszawskiej i t. d. W aktach miejskich, przekazanych Archiwum Głównemu, niestety bardzo niezupełnych, brak dokumentów z dni 17 i 18 kwietnia 1794 roku; przynoszą one natomiast wiele ciekawych szczegółów do czasów z przed wybuchu i po nim — w postaci zaświadczeń, wydawanych uczestnikom walki, skarg na nadużycia walczących, danych o spisaniu poległych w walce Polaków i Rosjan, roli dozorców cyrkułowych. Najważniejszym dokumentem jest tu niewątpliwie „Protokół rezolucji kwaterunków”, pozwalający nam ustalić rozkład kwater oddziałów polskich i rosyjskich w przededniu walki. 

W zbiorach Archiwum Akt Dawnych znalazłem ciekawy memorjał Tomasza Maruszewskiego, napisany 19 lutego 1831 r. swych dawniejszych kolegów broni, a nieraz i z relacyj T. Maliszewskiego, który tak dobrze wiedział o tem, co w ciągu walki warszawskiej działo się w Zamku. Znacznie większe znaczenie źródłowe posiada fragment pamiętnikarski młodego kadeta gwardji koronnej Eljasza Tremo, świadka zdarzeń, które miały miejsce w Zamku i pod Zamkiem. Bardzo ciekawem źródłem jest również rękopis nieznanego autora p. t. „La Pologne en 1793— 1794 d'après les mémoires manuscrits du gen. Dąbrowski”. Autor zna np. diarjusz króla, pamiętniki Ogińskiego, Zajączka, Pistora; opiera się wogóle na źródłach, dodając jednak, że korzysta i z relacyj ustnych, zaczerpniętych ze źródeł całkowicie pewnych; przynosi też szereg szczegółów nowych i ciekawych.

Z pośród prywatnych zbiorów warszawskich najwięcej materjału źródłowego dostarczyła mi Bibljoteka ordynacji Zamoyskich. W t. zw. „Tekach Trębickiego” znalazłem bardzo ważny list Kościuszki do Haumana, pisany 24-go marca 1794 r„ ciekawe listy Kołłątaja do Kościuszki, oświetlające rolę T. Maruszewskiego przy boku Naczelnika, do Jasińskiego, list ppłka Świnarskiego do Kościuszki, rzucający tyle światła na stosunek ówczesny subalternów do oficerów wyższych, dane o stanie garnizonu warszawskiego w dniach 17 kwietnia i 16 maja 1794 r. Bardzo duże usługi, bez względu na wszystkie braki, t. j. późną redakcję — już po r. 1831 — zgryźliwość, uprzedzenie do insurekcji, a niejednokrotnie całkowitą, dającą się stwierdzić namacalnie, fałszywość w opisie szczegółów, oddał mi pamiętnik Antoniego Trębickiego. Antoniego Magiera. „Estetyka miasta stołecznego Warszawy”, charakteryzująca tak dobrze nastroje i sądy zamożniejszego mieszczaństwa warszawskiego, dostarczyła mi sporo szczegółów lokalnych. Dość ciekawe obserwacje dało się wydobyć również z rękopisu J. Wybickiego p. t. „Précis de l’histoire de Pologne”, napisanego w r. 1797, oraz — Al. Zamoyskiego p. t. „La chute de la République Polonaise” z r. 1795 i pamiętnika ks. M. Sołtyka p. t. „Czynności życia publicznego i prywatnegou” w Bibljotece ord. Zamoyskich znajduje się wreszcie część archiwum Igelstroma. Są tutaj ciekawe raporty wojskowe z r. 1794, listy H. Załuskiej, dane o pensjach rosyjskich w Rzplitej, ważne relacje szpiega Cassiniego o rozmowach Węgierskiego z Glavem, — szpiega Odzilewskiego, dane o działalności Rogozińskiego, relacja współpracownika Włodka — Joachima Chreplowicza i t. d.

W Bibljotece ord. Krasińskich duże znaczenie miały dla mnie listy z Warszawy z drugiej połowy roku 1793, oświetlające tak żywo położenie gospodarcze stolicy po drugim rozbiorze. Szereg bardzo ciekawych szczegółów o położeniu rodzin, które w czasie walki zatarasowały się w swych domach, dają pamiętniki Józefa Krasińskiego. Pamiętnik Macieja Wierzbińskiego, charakteryzujący tak dosadnie stosunki w korpusie oficerskim regimentu 6-go, pozwala przez analogję odtworzyć je i w garnizonie warszawskim. Pewne szczegóły do historji sprzysiężenia warszawskiego przynosi pamiętnik Feliksa Łubieńskiego. Są tutaj wreszcie dane o stanie arsenału w dniach 17 kwietnia i 18 czerwca i ciekawy list, pisany do ks. Sapieżyny z Warszawy.

W Bibljotece Wilanowskiej korzystałem z niezmiernie interesującego pamiętnika zaufanego dworzanina prymasa Poniatowskiego Kownackiego. Autor 17-go kwietnia znajdował się zrazu w pałacu prymasowskim i obserwował z niego przebieg walk na Senatorskiej i Miodowej. Później udał się wraz z prymasem do Zamku i tu był świadkiem naocznym tego, co działo się w otoczeniu króla. W zbiorach tych znalazł się również bardzo rzadki druk rtm. Hoffmana o jego i chorągwi marszałkowskiej roli w bitwie warszawskiej. 

Dzięki uprzejmości ks. prof. E. Burschego mogłem korzystać z rękopisu Jakóba Raggego p. t. „Familien Verzeigniss Buch”. Autor, kupiec wyrobów żelaznych i właściciel kamienicy przy ul. Królewskiej nr. 1072, starszy gminy ewangelickiej, zacięty Niemiec, sympatyzujący z Rosjanami, opisał dość obszernie przebieg tych zdarzeń walki warszawskiej, których był świadkiem. Obok licznych błędów, przesady, wynikającej z niechęci autora do powstania, mamy tu szereg szczegółów ciekawych i niewątpliwie prawdziwych, zaobserwowanych naocznie, a o których nie wspominają źródła polskie.

W Krakowie najwięcej materjałów do mojej pracy znalazłem w Muzeum Czapskich w t. zw. „Zbiorach Młynowskich”. Są tutaj protokoły komisyj, wyznaczonych zrazu przez St. Mokronowskiego, a następnie Kościuszkę do zbadania sprawy zatargu pomiędzy subalternami i oficerami wyższymi gwardji pieszej koronnej, powstałego na tle wymarszu pułku z koszar w dniu 17-tym kwietnia. Jest to materjał bardzo żywy i cenny, pozwalający odtworzyć z fotograficzną niemal dokładnością nastrój pułku w samym początku walki. Jest tu następnie raport o stanie gwardji pieszej koronnej w dniu 31-m marca oraz o wystawianych przez nią w mieście wartach; są ciekawe materiały do sprawy ppłka M. Mierosławskiego.

W zbiorach ks. Czartoryskich znajduje się ciekawy list nieznanej autorki do męża o bitwie warszawskiej, raport Ige - stroma do Sołtykowa, napisany w nocy z 18 na 19-ty kwietnia, nakaz Czyżowi i Kilińskiemu przeprowadzenia rewizji na Lesznie, streszczenie raportów Gardinera.