SZTUKA - ŻYCIE.

Niema tematu, na któryby było tak trudno coś napisać – coś powiedzieć; i niema tematu, na któryby się tak łatwo pisało i mówiło jak „sztuka". Człowiek młody, czujący sztukę, dziwi się, że w tej ulewie słów, która tak głośno szumi w około pojęcia sztuki, brak tych kilku jasnych, prostych – tych kilku słów zasadniczych, które są najważniejsze. 

Ale zaledwo spróbuje tych kilka słów sformułować, spostrzega, że za nimi wieszają się inne, coraz nowe – że się ten łańcuch wydłuża – skręca – splata – a z się zawikła w taki węzeł, przed którym zadumany staje ten człowiek młody, czujący sztukę i szuka – i znaleść nie może, gdzie mu się podziało tych kilka prostych i zasadniczych słów, które mieścił na końcu języka.

I wtedy, albo rzuca tę nić zaczarowaną i milknie, albo też ciągnie ją dalej i gada o sztuce, bez końca, bez celu, bez pamięci, chociaż już dawno przestał wierzyć w to, aby o sztuce zdołał coś powiedzieć. 

Więc niebezpiecznie jest o sztuce mówić, bo ona nie da się żadnem słowem schwycić. Niby jakiś zaklęty ptak, który tuż obok na gałęzi siada i śpiewa, piórami lśniąc tęczowemi – a gdy się siatkę na niego zarzuci, to siatka opada pusta a ptak już z drugiej strony się odzywa i rękę ptasznika kusi. Nieda się sztuka zamknąć w żadną klatkę – nie przez to, że jest jakimś lotnym, rzadkim ptakiem, lecz właśnie, że jest rzeczą najbardziej codzienną, najbardziej częstą – najbardziej powszechną, bo tak powszechną, jak jest życie samo. 

Określić sztukę, to określić życie – a na to słowa wszystkie są za ciasne. 

Stawiając wielkie panteony – Luwry, teatra, gmachy wystawowe, myślą ludzie, że sztukę w tych gmachach zamknęli. 

Dziecinni – czyliż myślą, że w muzeach przyrody, gdzie stoją rzędem muszle, szkielety i wypchane skóry – że w tych gablotach zamknięto przyrodę? 

Gdzieś tam na polu rodzi się piosenka – gdzieś tam dziewczyna igłę w rękę bierze i barwne kwiaty na płótnie wyszywa – gdzieś chłopak idzie obok swej wybranej – ona stąpa, rytmicznie wyginając ciało, a on jej słowa mówi – takie dźwięczne!... Gdzieś matka nad kołyską dziwne bajki prawi – gdzieś się ktoś bardzo nieszczęśliwy przed Bogiem uskarża. 

We wszystkich tych tysięcznych ruchach, szeptach, łkaniach; we wszystkich tych śpiewaniach, krzykach i przekleństwach – tam wszędzie sztuka żyje – ta jedna prawdziwa – nieśmiertelna – wieczyście młoda niepojęta... SZTUKA – ŻYCIE! 

Z żyznego namuliska Eufratu, Tygru, Nilu, wyrosły ludy bujne. Rozebrzmiały równiny wrzawą pracy i boju... Zakipiało tam życie, a z tego wrzątku – wykwitła mocarna sztuka wschodu. Nie z mglistych oparów też narodziła się nieśmiertelna sztuka Grecyi. Wykuły ją mięśnie prężne, drgające rytmem czynu.. wyśpiewały ją piersi szerokie – ściekające potem. 

Ze krwi też wartko tętniącej powstała sztuka światowładnej Romy. 

Żywa siła ludów, zbudzona ze snu średniowiecza, dźwignęła głaz kamienny w górę, i w łuk go niebosiężny splotła. 

Z ziemi się sztuka wszelka rodzi, ze krwi, z mięśni, nie zasię z księżyca poświaty! 

Młot, co o stal twardą na kowadle dzwoni, więcej wykrzesał pieśni swoim rytmem, niźli strumyka szmer i szepty trzciny. 

A Polska? 

Sztuka wpatrzona w mroczną dal... 
U łez bezsilnych źródliska rozkwitły tęczą kwiaty snów…
„Wielka Sztuka" ale jej siła nie z łez niemocy – nie z westchnień – z łkań... 
Jej moc z tych dawnych twardych dni, z tej samej kuźni, w której się wykuł polski miecz, w której się wykuł polski pług. 
W bezczyn zakute były ręce, – więc pierś się wzdęła i wyszedł jęk, w którym się cała skupiła siła, co się prężyła w zakutych ramionach. 
A teraz kiedy łańcuch pękł – nie od śpiewania trzeba nam poczynać! 
Niech każdy chwyci za swój młot – niech splunie w garść – i niechaj kuje – co ma sił! 
A gdy się czoła zleją potem, gdy krwią nabiegną zdrętwiałe ramiona – kiedy kraj cały od końca do końca rozdźwięczy twórczą pracą – kiedy się życie wzmoże i uzgodni... 
Wtedy się tętno pracy stanie pieśni rytmem. 
I wstanie polska sztuka… sztuka zrodzona ze krwi żywego narodu. 

KAROL HOMOLACS.