Projekt ustanowienia Akademii Sztuk Wyzwolonych

PRZEŁOŻONY KRÓLOWI STANISŁAWOWI AUGUSTOWI PRZEZ MICHAŁA WANDALINA MNISCHA MARSZAŁKA W. KOR.

Niemasz potrzeby chcieć dowodzić, jak wielce są potrzebne Sztuki Wyzwolone krajowi, do powiększenia handlu który jest duszą wszystkiego, sprawując pomyślność poddanych króla tego, który jedynie uszczęśliwienia ludu swego pragnie. 

To będąc najistoniejszem Waszej Królewskiej Mości żądaniem, ośmielam się podać projekt wprowadzenia Sztuk Wyzwolonych; przeświadczonym będąc, ze wszyscy znaczniejsi Panowie Polscy przyłożyć się zechcą, zważywszy użytek rzeczy i pomoc któraby ztąd dla ubogiego ludu wyniknąć mogła; zwłaszcza gdyby sobie obiecywać można, że Wasza Królewska Mość raczysz być wsparciem temu ustanowieniu. 

Nie od wielkich to nakładów zawisł skutek dobrych ustaw, lecz od porządku i wyboru osób; sposobność złączona z gorliwością i nieskazitelnością w Rządzącym, chęć służenia należycie Publico, sprawuje sukcess rzeczy.

To ustanowienie podałoby sposób ubogiej narodowej szlachcie do nabycia talentu, przez który bez upodlenia szlachectwa mieliby sposób do życia, i nie byliby przymuszeni w gnuśności i niedostatku wysługiwać się majętniejszym od siebie. 

Art. I. 

Ażeby Jego Królewska Mość i Najjaśniejsza Rzeczpospolita oświadczyć raczyli, ze Akademię Sztuk Wyzwolonych w swojej mają protekcyi.

Art. II. 

Żeby Najjaśniejsza Rzeczpospolita wyznaczyła corocznie kwotę 5,000 dukat, na utrzymanie professorów, uczniów i na wydatki nieuchronne, jako niżej wyrażono będzie. 

Art. III. 

Dom któryby zawierał w sobie appartament do sprawowania czynności akademicznych, do konserwacyi corocznego kupna obrazów, kopersztychów, antyków i innych rzeczy, tudziez pomieszkania dla dyrektora, trzech professorów, czterech pensyonaryuszówi innych do Adademii przy łączonych, z malarniami potrzebnemi. 

Art. IV.

Ażeby jeden z najznakomitszych Panów krajowych mający wiadomość sztuk wyzwolonych, był mianowany do zwierzchności nad tem ustanowieniem, z tytułem Prezesa Akademii, z warunkiem jednak, aby się nie wdawał w czynności wspólne dyrektora i professorów, co się tycze nauk młodzieży, kupna obrazów, gipsów, rysunków, czyli kopersztychów: gdyż te artykuły należą do biegłych w sztuce swojej, którzy wiedzą co jest uczniom potrzebnego. Wzajemnie dyrektor obowiązanym będzie uwiadamiać Prezesa o wszystkiem co z pożytkiem Akademii stać by się mogło, a sam nic nie stanowić bez zezwolenia jego, dla czego rozkazy na piśmie odbierać będzie. Co pół roku zaś Prezes wespół z dyrektorem i sekretarzem podadzą rachunki Kommissyi Skarbowej, od której gdy na to kwity nastąpią, w archivum akademii złożone i zachowane będą. 

Art. V.

Postanowienie prezesa, dyrektora i professorów, szczególnie od Najjaśniejszego Pana dependować będzie. 

Art. VI. 

Nie będą przypuszczeni do pensyi tylko szlachta krajowa i miejskiej kondycyi ludzie; chłopskiej zaś kondycyi ludzi w przód od poddaństwa uwolnićby potrzeba za pozwoleniem panów, gdyż nie przystoi poddanemu bawić się sztukami które dla zacności swojej wyzwolonemi są nazwane. 

Art. VII. 

Ażeby urząd dyrektora ile możności rodakowi dawany bywał, jako się to we wszystkich iści akademiach. 

Art. VIII. 

Ażeby w teraźniejszym czasie na professorów cudzoziemcy wybrani byli, ale na potem Polakom którzy będą sposobni prym dany będzie; z dołożeniem jednak aby cudzoziemców z początku ustanowionych nie oddalać, gdyż nic byłoby niesprawiedliwszego jako tych zrzucać, którzy najwięcej ponieśli trudów dla tej ustawy. 

Art. IX. 

Tę akademię składać będą: jeden dyrektor i trzech professorów, to jest: 

Dyrektor, malarz historyi lub portretów, znający się na figurach. 
Professor do historyi. 
Professor do portretów. 
Professor do kamieniarstwa. 
Professor do architektury i perspektywy. 
Sekretarz akademii. 
Snycerz drzewny. 
Złotnik i jubiler. 
Pozłotnik. 
Czterech pensyonaryuszów. 

Ostatni 4 będą zaszczyceni przywilejami akademicznemi i dana im będzie stancya prócz pensyi; gdyż ci doskonalić się będą w sztuce swojej pod dozorem dobrych nauczycielów. 

Inni ludzie do akademii potrzebni: 

1 do modelu, 
1 odźwierny, 
1 sługa w liberyi królewskiej, 
2 stróżów. 

Art. X. 

Oprócz płatnych professorów, możnaby przypuścić akademików, z warunkiem ażeby ten tytuł samym tylko umiejętnym był dawany. 

Aspirujący, po przyjęciu swojem, powinien dać część jaką roboty swojej, według zwyczaju we Francyi i wszędzie zachowanego; która to próba umiejętności jego ma się zostać w akademii. 

Art. XI. 

Obowiązki dyrektora i jego przywileje. 

Dyrektor będzie miał dozór na obrót wydatków akademicznych, skupowanie obrazów, antyków etc., na poróżnienia któreby mogły zachodzić między professorami i pensyonaryuszami i na inne przypadki; słowem będzie wchodził w poznanie wszystkiego i o tem uwiadomi Prezesa, bez którego dołożenia się nic zdaniem swojem czynić nie powinien. Będzie także obowiązanym z summy 600 dukat, utrzymywać 4 pensyonaryuszów, dostarczając im wiktu, światła i prania, prócz metra do języka włoskiego; i równie z innymi professorami powinien czynić usługi, jak się niżej o tem namieni. 

Art. XII. 

Obowiązki i przywileje professorów. 

Professorowie powinni będą wystawić każdy jednego ucznia w swoim rodzaju, którego pomiędzy pensyonaryuszami wybiorą. Gdy na nich miesięczna służba przypadnie, obowiązkiem ich będzie ustawiać model, to jest stawiać w pozyturze potrzebnej do nauki uczniów tego człowieka, który ma być ugodzony aby służył za model, z którego rysować mają uczniowie, i codziennie uczyć godzinę jedną tych, którzy do akademii uczęszczać będą. W każdego miesiąca pierwszą niedzielę, schodzić się powinni do akademii dla sądzenia o robocie uczniów, ułatwienia akademicznych interessów i rozdawania medalów tym którzy na nie zasłużą. Te zaś osądzenia decydowane być mają większością głosów, czyli przez kreski z ścisłem sprawiedliwości zachowaniem. Tym końcem professorowie zarówno z dyrektorem powinni będą wykonywać przysięgę przed Prezesem, jako żadnym osobistym względem uwodzić się nie będą, lecz sumiennie wotować według miary zasług. 

W przeciągu zaś miesięcznej każdego z nich służby, zupełną moc będą mieli ustawiania modelu i uczenia do upodobania swego, tak aby temu nikt, sami nawet professorowie insi sprzeciwiać nie mogli, iw tym czasie uprzywilejowani będą pierwszeństwem miejsca w zgromadzeniu i rozdawaniem nagrody, dla tego : ażeby ucznie z równym dla nich jak dla innych przywykli być szacunkiem i przywiązaniem. 

Art. XIII. 

Wszystkie członki składające tę akademię będą zawsze na zawołaniu Jego Królewskiej Mości bez żadnej inszej pensyi, lecz co zrobią zapłacono im będzie. 

Art. XIV . 

W dzień koronacyi Najjaśniejszego Króla Panującego, ma być w akademii wystawienie portretów i innych robót uczniów; medale rozdawane będą tym uczniom którzy z najlepszą w rodzaju swoim popiszą się robotą i nagrody wydzielone trzem uczniom, to jest dane będą: pierwszemu 1 medal złoty, drugiemu 2 srebrne, a trzeciemu 1 srebrny, już to malarzom, snycerzom i architektom. 

Art. XV. 

Konkurs wielki pensyonaryuszów do podróży włoskiej i francuzkiej, odprawować się będzie co lat cztery. Wojażujący pensyonaryusz, trzy lata we Włoszech a rok w Paryżu, bawić się będzie. 

Art. XVI. 

Pensyonaryuszowie bawiący się w cudzych krajach, obowiązani będą przysłać JK. Mości kopię jednej z najprzedniejszych sztuk włoskich, jako to: malarz przyszłe kopię obrazu historycznego, kamieniarz kopię osoby z marmuru rzniętej na wzór antyku, architekt zaś abrys jednej z najwspanialszych budowli będących w Rzymie lub gdzieindziej, wraz z plantą, elewacyą i ze wszystkiemi nalezytościami. 

Będzie ich także powinnością przysłać co z roboty swojej do akademii: malarz kopię pół figury wziętą z najdoskonalszych metrów, snycerz kamieniarz model z gliny na sposób antyku, architekt pięknej jakiej facyaty. Ci pensyonaryuszowie mają być zaleceni Ministrom Najjaśniejszego Króla i Najjaśniejszej Rzeczypospolitej, których rozkazy pełnić powinni; a rzeczeni Ministrowie, będą mieć baczność na sprawowanie się tej młodzieży, iw przypadku gdyby który z nich czas próżno pędził, tedy obwieszczą dyrektora, ażeby według ustaw akademii, takowy pensyonaryusz był skarany lub miejsce stracił jak okoliczność wymagać będzie. 

Art. XVII. 

Czterech pensyonaryuszów znajdujących się w Warszawie będzie obowiązkiem zostawić w akademii po jednej sztuce roboty swojej, stosować się do zwyczaju i sposobu uczenia się sztuk wyzwolonych przez professorów ustanowionego, uczyć się języka włoskiego i sprawować się nienagannie w przeciągu lat czterech ich mieszkania w akademii. 

A że dyrektor jest obowiązany odpowiedzieć za występki powierzonych dozorowi swemu, więc ci podlegać mu powinni iw przypadku wykroczenia znacznego, dyrektor uwiadomi Prezesa ażeby według wymagającej okoliczności byli sądzeni, i wyrzuceni z utratą pensyi; a w przypadkach mniejszych ukarani będą według wyroku professorów na zgromadzeniu wydanego. 

Art. XVIII. 

Expens na medale mające się rozdawać pro proemium, proszony jest JK. Mość aby raczył obmyślić fundusz na to dla akademii. 

Art. XIX. 

Expensa coroczne na ustanowienie akademii sztuk wyzwolonych:

Dyrektorowi - 600 dukatów. 
Professorowi malarzowi - 400 dukatów. 
ditto kamieniarzowi - 400 dukatów. 
ditto architektury - 400 dukatów. 
Sekretarzowi akademii - 200 dukatów. 
4m pensyonaryuszom - 600 dukatów. 
Na 4ech pensyonaryuszów wojażujących - 400 dukatów. 
Modelowi po 6 dukat, na miesiąc - 72 dukatów. 
Służebnemu akademii - 36 dukatów. 
Odźwiernemu - 36 dukatów. 
2m stróżom - 40 dukatów.

Razem 3,184 dukatów.

Zostaje się jeszcze dukat. 1,816.

Resztująca ta summa dukat. 1,816 byłaby zdatną na skupowanie obrazów, gipsów, rysunków, na podróże pensyonaryuszówi drobną expens akademii, jako to: papierów, ołówków, kolorów, płócien dla pensyonaryuszów, na olej do lamp, na model, na drwa dla professorów i pensyonarzy nakoniec na reparacyę domu akademii.