KARTY Z FABRYKI KRAJOWEJ J. C. DU PORTA W WARSZAWIE

W czasopiśmie „Przemysł, rzemiosło, sztuka" w roczniku II, nr. 4 ogłosiliśmy: „Karty zodjakowe z drugiej połowy XVIII-ego wieku", zakończając tę pracę ogólną uwagą: „Kwestji, czy karty nasze wykonane były za granicą (we Francji), czy już w Polsce, nie można stanowczo rozstrzygnąć. Wiadomem jednak jest, że w połowie XVIII-ego wieku sprowadzono z zagranicy do Warszawy, czy też do Jeziorny (pod Warszawą) fabrykanta kart, który tu w Polsce zaczął wyrabiać karty do gry. Nasze karty mogą pochodzić z tej właśnie pracowni". Nie mającwówczas innych danych do określenia pochodzenia tychże kart, jak tylko ich wyobrażenia i emblematy na nich wyrażone, określiliśmy przypuszczalnie, że mogą być fabrykatem polskim. Obecnie możemy stwierdzić, że rzeczywiście wyszły z fabryki kart w Polsce a mianowicie w Warszawie. Między wspomnianemi: „Kartami zodjakowemi" jest jedna, przedstawiająca króla, na której w brzegu dolnym, lewym, trzyma lew w łapach przednich kartusz z napisem: Du Port (ob. tamże, str. 26, fig. 3.) Nie mogliśmy wówczas objaśnić, co oznacza ten napis. Obecnie mamy przed sobą taljękart, z których jedna ma napis: FABRYKA | KART | KRAIOWA | J. C. DUPORT I W WARSZA – | WIE. Zestawiając te dwa napisy na różnych kartach umieszczone, musimy stwierdzić, że „karty zodjakowe" wyszłyz fabryki kart w Warszawie, a napis ów oznacza nazwisko fabrykanta: Du Port. Ponieważ „karty zodjakowe" mogły być wykonane dopiero po roku 1764-ym (ob. tamże, str. 26), przeto rok 1765-ty uzyskujemy jako datę, kiedy fabryka kart Du Porta w Warszawie już istniała. 

Karty do gry, które tutaj ogłaszamy, z fabryki warszawskiej Du Porta, mają co do kompozycji i techniki inne znamiona niż „karty zodjakowe". Na kartach ostatnich przy nazwisku Du Port są inicjały jego imion: J . C., których niema w napisie „kart zodjakowych". O osobie fabrykanta kart w Warszawie Du Port nie mamy narazie żadnych wiadomości. Jego fabryka kart mogła być już za panowania Augusta Iii-go. Jak długo była czynną, nie możemy narazie oznaczyć. W każdym razie fabrykacja kart do gry w Warszawie nie upadła. Zachowały się bowiem talje kart, które wskazują, że pod koniec XVlll-go wieku i w pierwszych dziesiątkach wieku XlX-go istniały tam dalej fabryki kart. Na wystawie, obejmującej: „Pamiątki starej Warszawy" a urządzonej przez „Towarzystwo opieki nad zabytkami przeszłości" w maju i czerwcu 1911 roku, znajdowały się, oprócz kart z fabryki Du Porta, karty, pochodzące z innych fabryk warszawskich z markami: I. A. Willinka, P. A. Baumanna, Gotti & Baumann, Fabrique de Cartes I. L. W. a Varsovie, Fabrique a Varsovie. 

O ile dotychczas mogliśmy zebrać wiadomości do fabryk kart w Warszawie, to w drugiej połowie XVIII-go wieku, jak wspomnieliśmy, była fabryka Du Porta. Następnie bogaty kupiec sklepu korzennego i żelaznego Jędrzej Rafałowicz (1761) prowadził fabrykę kart francuskich i polskich, zdaje się do r. 1790, w którym ogłosił konkurs do swoich wielkich przedsiębiorstw przemysłowo-handlowych. Wspólnik jego Jan-Abraham Willink wyjednał sobie w r. 1791 dziesięcioletni monopol na przedsiębiorstwo fabrykacji kart do gry. Z fabryki kart Willinka dochowała się talja kart do gry francuskiej, opatrzona stemplem pogranicznym rosyjskim z 1797 roku. Fabryka kart P. A. Baumanna a potem pod firmą Gotti & Baumann wyrabiała karty w pierwszych dziesiątkach lat XIX w. O fabryce Gotti-Baumanna jako czynnej na Żoliborzu w latach 1826-7 wspomina Łukasz Gołębiowski. Do tej fabryki dawał rysunki do kart malarz i rytownik Jan Feliks Piwarski (ur. 1794 † 1856). 

Talja kart (bez asa żołędnego) według kompozycji i rysunku J. F. Piwarskiego znajduje się w zbiorach Muzeum przemysłowego im. Dra A. Baranieckiego w Krakowie. Cała talja obejmuje 36 kart, po dziewięć kart w każdej maści: czerwień, dzwonka, żołądź, wino, w których są: dwójka czyli as, król, wyżnik, niźnik, dziesiątka – aż do szóstki włącznie. Karty królów przedstawiąją: Stanisława Augusta, Sobieskiego, Kazimierza W. z księgą z datą 1347 i Zygmunta III-go. Wyżniki i niżniki przedstawiają szlachtę w stroju polskim i żołnierzy: z r. 1809, 1813. Karty niefiguralne mają w dolnej części dodatki ornamentacyjne: brama trjumfalna z napisem: Raszyn, Grochów, Góra, postać księcia Józefa na koniu, świątynię Sybilli w Puławach, spotkanie Sobieskiego z cesarzem Leopoldem, kolumnę Zygmunta III w Warszawie, pomnik Sobieskiego w Łazienkach, ordery Białego Orła, „nagrobek Kazimierza W. w Krakowie w katedrze" i t. d. As dzwonkowy ma herb Królestwa Polskiego i księgę z napisem: Constytucya 1818. Na tym asie jest wytłoczony stempel skarbowy, owalny, przedstawiający orła polskiego, u dołu jego ST | SK. As żołędny, który przedstawia symbolicznie Unję lubelską (dwie dłonie w uścisku, po bokach chorągiew polska i litewska, krzyż z wieńcami i korona królewska) ma sygnaturę: J. Piwarski del., ósemka żołędna ma sygnaturę: Fabryka I kart Kratowych I w Warszawie | Gotti & Baumann. Karty Piwarskiego odznaczają się dobrym rysunkiem, kompozycja ich jednak jest w duchu epoki Piwarskiego ckliwo – sentymentalna. Wykonane zostały w r. 1820 – jak świadczy list Piwarskiego, poniżej podany, i zapiska Ambrożego Grabowskiego w jego tekach: „Życiorysy Polaków" (w Archiwum m. Krakowa). Grabowski pisze: „Około roku 1820, Piwarski będąc w przejeździe z Wiednia, gdzie jakiś czas dla nabycia nauki rytownictwa bawił, zagościł na kilka dni w Krakowie i wtedy poznałem go. Obdarzył mię kartami polskiemi do gry, odbitemi na dwóch arkuszach papieru i jeszcze niekolorowanemi. Były one jego kompozycji, których próbę w Wiedniu odbić kazał, dopiero w Warszawie zostały one kolorowane  i w sprzedaż puszczone, ale są teraz bardzo rzadkie". Arkusze kart, któremi Piwarski obdarzył A. Grabowskiego, były próbnemi odbiciami w Wiedniu, nakład tych kart jednak wykonany był w fabryce Gotti & Baumann w Warszawie, w pierwszej połowie roku 1820-go. Piwarski przesyła bowiem do Ambrożego Grabowskiego w liście: „Z Warszawy dnia 15 lutego 1820 r." (Zbiór A. Grabowskiego – Życiorysy Polaków) następujące przyrzeczenie: „Uiszczając sią w danem przyrzeczeniu względem zapewnienia pewnej ilości kart polskich nowo inwentowanych i nadesłania przy pierwszem ich wyjściu, mam zaszczyt donieść, iż żądaną ilość mieć W P Dobrodziej możesz, nawet bez stempla (lubo fabrykantowi nie wolno bez stempla skarbowego one przesyłać), lecz nie prędzej, jak w miesiącu lipcu lub sierpniu. Co zaś do ceny, tej nie mógł mi jeszcze fabrykant naznaczyć, póki nie obrachuje kosztów, już na ten przedmiot przez siebie wyłożonych, o czem WPDobr. później zawiadomić starać się będę".

Karty z fabryki J. C. Du Porta w Warszawie, które teraz ogłaszamy, są w zbiorach Muzeum narodowego w Krakowie, a mianowicie dwie talje jednakowe, kolorowane. Strona odwrotna każdej talji jest odmienna. W jednej talji karty mają na stronie tylnej gwiazdki sześciopromienne i punkty, w drugiej mają same tylko gwiazdki mniejsze, sześcio-promienne, odbite na obu taljach barwą czerwonawo-brunatną. Oprócz talji pierwszej całej, ma jeszcze Muzeum narodowe z tejże samej talji kart 12. Taka sama talja kart (odwrotna strona z gwiazdkami większemi i punktami czerwonawo-brunatnemi) znajduje się także w zbiorach Muzeum przemysłowego w Krakowie, z daru p. Bronisława Zaleskiego (1884), oprócz egzemplarzy kart z 2 talij niekompletnych: jednej z gwiazdkami czerwonawo-brunatnemi, drugiej z gwiazdkami ciemno-zielonemi na odwrotnych stronach. Jednę talję kart takich, jak nasze, posiada w swych zbiorach p. Gustaw Soubise – Bisier w Warszawie a nadto pewną ilość tychże kart (bez figur), odbitych tylko czarno, wyjętych z tekturowej książki, jak nam o tem w liście p. S. Bisier donosi. 

Karty, które opisujemy, mają format podłużny, wysokie 135 mm. a 60 mm. szerokie. Rysunek każdej karty otoczony jest ramką linijną prostokątną, 131 mm. wysoką a 56 mm. szeroką, reszta więc wielkości karty przypada na brzeżek karty. Rysunek kart odbity jest z drzeworytu czarną farbą. Figury, ornament i przedmioty, wyobrażone na kartach, rysowane są konturami, kontury rysunków przeważnie w całości założone są barwami, które odbito szablonem na czarnych odbiciach kart. Każda karta ma na sobie odbijane te same kolory: żółty, czerwony i zielony (czasem niebieskawego odcienia) i czarny, którym, jak wspomniano, odbite są kontury rysunków. Te cztery barwy, wyrażone zresztą na każdej karcie, nie oznaczają rodzajów (maści) kart, używanych zwykle przy grze w kartach francuskich, angielskich, niemieckich i polskich. Dla oznaczenia czterech rodzajów (maści) kart, użyto tu znaków, używanych w kartach: hiszpańskich, portugalskich i włoskich. Na kartach hiszpańskich i włoskich przedstawiano cztery kolory gry t. j. czerwony, zielony, czarny i żółty przez: copas, espadas, dineros i bastos czyli przez kielichy, które pierwotnie oznaczały duchownych, miecze lub szpady, t. j. szlachta, pieniądze to kupcy i kije, to rolnicy. Nasze karty mają właśnie te znaki, użyte na oznaczenie koloru gry. Jest ich w talji 36, czyli po 9 kart na każdy kolor, t. j. jedynka, dwójka, siódemka, ósemka, dziewiątka i dziesiątka, a z kart figuralnych niźnik, wyźnik (na koniu) i król. Karty niefiguralne przedstawiają odpowiednią ilość wspomnianych znaków, na kartach figuralnych każda figura trzyma w ręce znak odpowiedni. Co się tyczy rysunku kart, to podnieść należy, że karty figuralne: niźniki, wyźniki i króle mają rysunek mniej precyzyjny, niż jest rysunek kart niefiguralnych. Rysunek figur jest nadto mniej widoczny, wskutek nałożenia 3 barw na nich, które rozpraszają całość rysunku. 

Karty ze znakiem kielicha (copas). Jedynka tego znaku (koloru) przedstawia na całej karcie piękną puszkę z sześcioboczną podstawą i węzłem na nodze puszki. Puszka nakryta jest pokrywą stożkowatą. Cała puszka ozdobiona jest rysunkiem linearnym i arabeskowym, a części jej założone są kolorami: żółtym, czerwonym i zielonym (fig. 1). Dwójka wyobraża drzewko z gałązkami i liśćmi, umieszczone w doniczce drewnianej z 2 wygiętemi uchami po bokach. Na gałęziach dwóch bocznych, pionowo rozłożonych od pnia drzewka, stoi po każdej stronie pnia kielich żółty, czyli razem dwa kielichy. Otwory kielichów tak na tej karcie, jak i na kartach innych założone są barwą czerwoną. Dalsze karty t. j. 7-a, 8-a, 9-ai 10-a mają kielichy odpowiednio do ilości oczek karty rozmieszczone na karcie, przeplatane ornamentem roślinnym. Podajemy we fig. 2 jedną z tych kart (7-ę). Niżnika przedstawia stojąca postać młodziana w ubraniu obcisłem z opończą, narzuconą na lewe ramię, z włosami długiemi, w lok na końcu skręconemi. W lewej ręce trzyma kielich, w prawej przykrywę do kielicha. Wyźnik przedstawia jeźdźca na koniu, bokiem w lewo zwróconego. Głowa jeźdźca, bez nakrycia, z długiemi włosami, na końcu skręconemi, na nogach skórznie z ostrogą. Jeździec trzyma w lewej ręce kielich bez nakrycia. Wreszcie król, siedzący na stolcu z zapieckami, zwrócony na wprost, trzyma w lewej ręce puszkę o wysokim trzonie. Król ma na głowie czapkę królewską, ubrany jest w kaftan niesięgający kolan i w kresę na szyji. 

Karty ze znakiem miecza (espadas). jedynkę przedstawia jedna szpada z jelcami i koszem, którą trzyma pionowo ostrzem do góry ustawiona ręka, widoczna tylko po przegub. W górze na końcu szpady jest korona królewska. Szpadę wieńczą po obu stronach dwie gałęzie liści laurowych, złączone gałązkami na klindze. Gałęzie laurowe i zdaje się korona na końcu szpady są tylko akcesorjami dla dekoracyjnego wypełnienia karty. Dalsze karty niefiguralne tego znaku mają miecze w charakterystycznem ułożeniu: miecze długie z jelcami wachlarzykowatemi zgięte są w półkole i półkolami do siebie zwrócone, tak, że tworzą między klingami przestrzeń elipsowatą o pionowej większej osi. Wolną przestrzeń elipsy wypełnia ornament. Układ mieczów jest taki, że u góry karty mamy n. p. końce czterech mieczów i cztery głowice mieczów, czyli razem ośm oczek karty, t. j. ósemkę. Liczba oczek karty jest jeszcze w dwojaki sposób wyrażona na karcie, to jest przez liczbę arabską: 7, 8, 9, 10, umieszczoną na przecięciu się mieczów u góry i u dołu (ob. fig. 3) i przez to, że środkowe części klingi miecza każdego ozdobione są linijkami, tworzącemi zębate nacięcia. Ile jest więc łukowatych części mieczów, pokrytych temi ząbkami, tyle oznaczają oczek karty. Charakterystyczną cechę dekoracyjności mają karty przez to, że miecze podzielone są niejako na części, z których każda założona jest kolorem albo czerwonym, albo żółtym, lub zielonym. Rozmieszczenie tych barw wywoływa bardzo kolorystyczny wygląd kart, przytłumiając może nieco wyrazistość ilości oczek. Dla ludzi współczesnych tym kartom nie musiały jednak być niewyraźnemi, skoro zabawiali się grą niemi. Epoka drugiej połowy XVIIl-go wieku i pierwszej XIX-go wieku, nie znała jeszcze dzisiejszej szarzyzny w otoczeniu, jeszcze stroje i sprzęty ówczesne grały barwnemi kolorami. Na karcie, przedstawiającej dwójkę znaku mieczowego, mamy w polu elipsowatem kartusz rokokowy, w którym na złotem tle, jakby to wypadało z graficznego oznaczenia: kropkami, stoi gołąb w lewo profilem zwrócony (fig. 4). Zdaje się, że nie jest to tylko dekoracyjny motyw, ponieważ jest zanadto heraldycznie traktowany. Może to godło fabrykanta kart Du Porta? Karty figuralne koloru mieczowego, a więc naprzód niźnik wyobraża postać męską stojącą na wprost, ubraną w kaftan obcisły. Na nogach pończochy od kolan i trzewiki. Głowa nakryta kapeluszem o szerokich kresach, włosy długie, zawinięte na dole w loki. Niźnik trzyma w lewej ręce pochwę miecza, w prawej ręce miecz, ku górze ostrzem zwrócony. Wreszcie król, siedzący na stolcu (jakby przy murze umieszczonym) w szacie do kolan sięgającej, ozdobionej ornamentacją linearną, trzyma w lewej ręce obnażony miecz a w prawej pochwę od niego. Godność królewska tej figury zaznaczona jest jeszcze tem, że denko kapelusza z szeroką krezą, który ma na głowie, ma kształt i rysunek korony. Twarz króla jest gładka bez zarostu, twarze niźnika i wyźnika mają wąsy, wszyscy mają włosy długie w lok na końcu zwinięte. Te trzy postacie figuralne kart mają ubrania założone częściami kolorami: żółtym, czerwonym i zielonym: n. p. kaftan czerwony, rękawy jego zielone, kołnierz żółty it. p. Twarze figur i dłonie nie są zakolorowane. Ten szczegół, że figury mają twarze i dłonie nie założone żadnym kolorem, jest we wszystkich figurach zachowany. 

Trzeci kolor kart: pieniądze (dineri) ma za znak nie podobiznę pieniądza rzeczywistego, lecz płaszczyznę kolistą z równoramiennym krzyżykiem w środku. Dwie karty t. j. jedynka i dwójka mają „pieniądz" większy o średnicy 53 mm., reszta kart tego koloru ma pieniądz mniejszy, średnicy 12 mm. Płaszczyzna pieniądza jest pokryta pięknym ornamentem. „Pieniądze" większe: jedynki i dwójki mają ornament bogatszy, pieniążki mniejsze skromniejszy. Znaki te są założone kolorem żółtym (pieniądze złote), środkowe kółko, w którem jest krzyżyk równoramienny, jest koloru czerwonego. Nadto „pieniążki" jako oczka kart niefiguralnych rozdzielone są a zarazem ozdobione ornamentem roślinnym. Ornament ten jest również częściowo kolorowany, przeważnie barwą zieloną, mniej czerwoną, czasem pozostawiono go tylko w konturach czarnych – wtedy ornament jest biały. 

Jak wygląda pieniądz większy, podaje fig. 7, przedstawiająca jedynkę. Na niej mamy także napis fabryki, która te karty wyrabiała. U góry i dołu tej karty (środek karty zajmuje znak „pieniądza") jest tabliczka, zakolorowana barwą zieloną, z napisem w 3 wierszach. Na tabliczcze górnej czytamy: FABRYKA || KART || KRAJOWA, na dolnej: J. C. DU PORT || WWARSZA || WIE. Dwójka tego znaku ma dwa „pieniądze" tej samej wielkości co jedynka, ułożone jeden nad drugim wzdłuż wysokości karty, oddzielone w środku karty ornamentem roślinnym, zakolorowanym barwami: zieloną, żółtą i czerwoną. Dalsze karty: 7-a, 8-a, 9-a i 10 tego znaku mają odpowiednio ułożone mniejsze „pieniążki" jako oczka kart i oddzielone ornamentem roślinnym, jak to już wyżej wspomnieliśmy. Jedną z nich, a mianowicie dziewiątkę, przedstawia fig. 5. Karty figuralne znaku „pieniądza" są w ten sam sposób pojęte i przedstawione, jak figury poprzednich znaków, z tą tylko odmianą, że znak pieniążka trzyma w lewej ręce niźnik (fig. 6), na kartach wyźnika i króla „pieniążek" umieszczony jest na boku karty po stronie prawej głowy. 

(Dokończenie nastąpi.) 

Adam Chmiel