CIEKAWE SZCZEGÓŁY Z WIZYTACJI KOŚCIOŁÓW W DIECEZJI PŁOCKIEJ W R. 1605

DLA historyka kultury ważnem źródłem są wizytacje kościołów, dokonywane z polecenia biskupa bądź przez specjalną komisję, bądź też przez właściwych archidjakonów i dziekanów kościołów. Wizytacje duchowne w Polsce naogół datują się dopiero od ostatniego dziesięciolecia XVI wieku i były przeprowadzane według zgóry ułożonej instrukcji. Taka instrukcja zasadniczo składa się z dwóch części, z których pierwsza (visitatio exterior) zawiera szereg pytań dotyczących stanu świątyni, jej inwentarza i uposażenia oraz bractw, szkół i przytułków z nią związanych. Część druga (visitatio interior) zajmuje się osobą kapłana jako człowieka i jako szafarza Sakramentów, nadto stanem moralnym parafji. Od samego wizytatora pochodzi natomiast część trzecia (reformatio). Są to zarządzenia, wydawane rektorom kościołów, w celu usunięcia rozmaitych minusów, które dostrzegło wizytatorskie oko i ucho. W instrukcjach zależnie od sytuacji raz większy nacisk się kładzie na stan materjalny kościoła, innym zaś razem na stan moralny. Historyka sztuki obchodzi przedewszystkiem wizytacja zewnętrzna i wartość jej rośnie w miarę szczegółowości opisów inwentarzy, a dopełnia tej wartości „reformacja", jeśli wizytator nie skąpi uwag na temat przedmiotów związanych ze sztuką. 

W archiwum konsystorskiem w Płocku jest bardzo obfity dział wizytacij, obfitszy aniżeli w Krakowie. Otóż z pośród znanych mi kilkunastu wizytacij djecezji płockiej, historyka sztuki najbardziej niewątpliwie zainteresuje wizytacja nr. 36, odbyta jesienią 1605 r., gdzie opisany jest stan niektórych kościołów w ówczesnych dekanatach: lipnowskim, mławskim, przasnyskim, pułtuskim, rypińskim, szreńskim i wyszogrodzkim. Oto kilka zaczerpniętych stamtąd zdań wizytatora na temat przedmiotów interesujących historyka sztuki. „Wiersze i malowania owe w kościele po ścianach nieprzystojne jako napis nad ś. Christophorem Tumulus meretricis i ine bez odwłoki niech będą zamazane" (Dłutowo). „Obraz z infułą ś; Wawrzyńca na ścianie gdyż ś. Wawrzyniec nie biskupem, ale diakonem tylko był, trzeba aby był zamazany" (Mława). „Obrazy ryte na ołtarzu cechu rzeznickiego, które są nieprzystojne, niech będą zniesione, a ine przystojniejsze sprawione" (Mława). „Żelazo do pieczenia opłatków ma X. pleban nowe z przystojnemi figurami sprawić, a tego z prosnemi nazbyt figurami, które dotąd były nie używać, ale raczej dotąd poki nowe nie będzie w bliskim gdzie kościele przystojniejszego pożyczać" (Wieczwnia). „Żelazo do opłatków ine z przy sto j nie jszemi figurami kupić" (Janowiec). „Lichtarz, który od belku wisi przy crucifixie jako żoraw u studnie niech bedzie zniesiony" (Janowo). „Włosów białogłowskich do wiązania lichtarzów albo dzwonow nie mają używać. Przetoż ow powroz włosiany, na ktorem lichtarz przed ciborium wisi, niech odcięty będzie, a inszy powroz przystojny niech przyprawią" (Dłutowo). „Dzikich i pstrych szmatow nie trzeba więcej używać jako nieprzystojnych, ale je obrocić na nakrycie krzcielnice albo crucifixu, a więcej takich nie sprawować ani przyjmować do kościoła" (Wieczwnia). „Ornaty z żółto-gorejącej kitajki jako nieprzystojnej maści, niech nie używają, ale go niech obrocą na nakrycie krzcielnice" (Dwierzgowo). „Obrusami czwilichowymi pstremi nie mają przykrywać ołtarzów zwierzchu tylko pod spód, pod białe płócienne mogą je kłaść, tak żeby ich widać nie było" (Janowiec). „Z obrazów rytych trzeba często ścierać kurze uczyniwszy do tego miotełki z wierzchołków trzciny „(Krzynowłoga Mała) „Rogi jelenie i ściany kościelne trzeba ochędożyć z plugastwa ptaszego" (Duczymin). Dla zakończenia tej litanji, by scharakteryzować dosadność pióra wizytatorskiego, dorzucę jeszcze jeden cytat. „Bydło a nie ludzie zdadzą się być w tej parafjej, którzy widząca owo kości przyjaciół ich psi albo świnie ze cmentarza roznieść mogą i roznoszą, kostnice jednak nie zbudują ani cmentarza ogrodzą". (Duczymin). 

Dr. Włodzimierz Budka.