GLINIANE KROPIELNICZKI LUDOWE

NASI garncarze wiejscy i małomiejscy wyrabiali naczynia domowe: przeróżne garnki, miski i dzbany, wyrabiali kafle do pieców, a także wazony na kwiaty, skarbonki do przechowywania pieniędzy metalowych, kaganki do oświetlania izb, wreszcie kropielniczki, które w każdej chacie, w każdym domu mieszczańskim, w dworku chudopachołka szlacheckiego wisiały obok drzwi wchodowych do izby, napełnione wodą święconą w Wielką sobotę. Te kropielniczki gliniane, wypalane i polewane najczęściej czerwono, rzadziej na czarno należą już dzisiaj do osobliwości, bo dawno wyrugowały i zastąpiły je kropielniczki porcelanowe i cynowe, w jakie lud zaopatruje się od lat dziesiątek na odpustach i jarmarkach w kramach z dewocjonaljami. A szkoda, bo z tych resztek, jakie się jeszcze przechowały, widzimy duże poczucie piękna i wiele talentu u naszych najstarszych chyba rzemieślników, lepiących garnki. 

Najzwyklejsza forma kropielniczek to małe naczyńko na wodę w kształcie miseczki głębokiej, czarki, kociołka okrągłego z uszkiem z tyłu do zawieszania na gwoździu na ścianie lub na uszaku drzwi. Naczyńko przedłuża się z tyłu ku górze w rodzaj tarczy większej lub mniejszej, w której są otwory na gwoździe, i która ozdobiona jest wypukło-rzeźbą. W muzeum etnograficznem w Krakowie znajduje się sześć takich kropielniczek, z których trzy pochodzą z Ryglic w powiecie tarnowskim, wykonane przez garncarza Jana Swięłonia w roku 1912, jedna z Szaflar na Podhalu, jedna z Zalasu w powiecie chrzanowskim, a jedna z Bugaja w powiecie gorlickim. Także w Muzeum przemysłowem w Krakowie jest jedna taka kropielniczka z Suchej Hory koło Zakopanego wreszcie dwie posiada p. Lustgartenowa w Krakowie z Jabłonki i Podwilka na Orawie. O sześciu ostatnich kropielniczkach niewiadomo przez kogo i kiedy zostały wykonane; kropielniczka z Szaflar ma pochodzić z 1850 roku. W tych dziewięciu kropielniczkach glinianych odróżniamy trzy typy: do jednego należą kropielniczki z Ryglic, z Szaflar, Suchej Hory iz Zalasu; do drugiego kropielniczka z Bugaja, wreszcie do trzeciego obydwie kropielniczki z Orawy. Tarcza u kropielniczek pierwszego i trzeciego typu ozdobiona jest wypukło-rzeźbą wykonaną w taki sposób: garncarz odbijał w glinie zakupiony krzyżyk metalowy lub metalowy obrazek i wypalał tę formę, a potem używał jej, zwilżywszy dobrze wodą, do wytłaczania płaskorzeźb na tarczach wyrabianych przez siebie kropielniczek. Od wyrazistości formy i dokładności odcisku zależała mniej lub więcej ładna wypukło-rzeźba na glinianej kropielniczce. 

Dwie kropielniczki Swiętonia są jednakowe; każda z nich wysoka na 13 cm, szeroka 4'5 cm ma tarczę prostokątną z górnemi narożami łukowato ściętemi, a obydwa boki dłuższe lekko wygięte. U jednej kropielniczki wytłoczony jest na tarczy anioł z rękami na piersiach, stojący na obłoku na drugiej Chrystus na krzyżuzgłową otoczoną siedmioma gwiazdami. Naczyńko na wodę okrągłe o średnicy 6 cm a4 cm głębokości zwęża się ku dołowi trzema stopniami a kończy gałką. Po bokach tarczy w środku są dwie dziurki do wieszania kropielniczki. Polewa jednostajna czerwona. Trzecia kropielniczka Swiętonia jest nieco większa, 14 cm wysoka a6 cm szeroka, ma naczyńko na wodę takie, jak dwie poprzednie, tylko o średnicy 7 cm. Tarcza ma kształt jajowaty, cieńszym końcem zwrócony ku górze, obwiedziona wystającym brzegiem, a zdobna wypukłym wyciskiem, przedstawiającym Matkę Boską z Dzieciątkiem Jezus na rękach i św. Janem według obrazu Rafaela.

Dziurki dwie do zawieszania u dołu tarczy po bokach. Polewa gładka czerwona. Podobna do tych jest kropielniczka z Suchej Hory (Muzeum przemysł. Nr 28671) wysoka na 19 cm a9 cm szeroka. Naczyńko na wodę w kształcie górnej części kielicha zakończone słupkiem walcowatym, 5 cm głębokie o średnicy otworu 7 cm. Tarcza eliptyczna obrzeżona sznurkiem kręconym ma w środku odciśnięty wypukło krzyż (widać nawet wieszadełko u góry) w adoracji dwóch aniołków. Nad krzyżem trójkąt z okiem Opatrzności otoczony promieniami, aw oku otwór do wieszania. Polewa czerwona; naczyńko ozdobione kilkoma żółtemi falistemi linjami, biegnącemi skośno zgóry ku dołowi. 

Kropielniczka z Zalasu wypalona jest z glinki białej i powleczona farbą pokostową ciemno-szafirową. Wysoka 16 cm a szeroka 8 cm. Ma tarczę prostokątną, w górze schodkowato czterema stopniami zwężającą się i zakończoną kątem ostrym. Na niej Chrystus miedziano powleczony na krzyżu srebrnym, otoczonym obwódką złotą. Za brzegiem tarczy srebrzonej biegnie obwódka oznaczona dwoma rowkami otaczającemi szereg podłużnych perełek wtłaczanych. Za tym paskiem biegnie pas eliptycznych dołeczków miedzianych. Naczyńko na wodę okrągłe, o średnicy 8'5 cm a 4’5 cm głębokie podobne do głębokiej miski (donicy) z wywiniętym na zewnątrz brzegiem, lekko wygięte i zwężające się ku dołowi; dno płaskie. Ponad krzyżem w środku jedna dziurka do zawieszania. 

Najpiękniejsza w zbiorach Muzeum etnograficznego jest kropielniczka ze Szaflar; szkoda, że nie zachowała się w całości. Ma ubite naczynie na wodę, a na szczycie tarczy głowę środkowej figury i dwie figurki po bokach. Wysoka na 42, a szeroka na 17 cm, pięknie pokryta jednostajnie jasno-czerwoną polewą. Tarcza naśladuje ołtarz rokokowy. Na esownicach, wykonanych z taśmy glinianej o karbowanych brzegach wznoszą się po bokach dwie kolumny kręcone, o siedmiu skrętach każda, utworzona także z taśmy glinianej z karbowanemi brzegami, na nich oparty szczyt ołtarzyka z czterech esownic ósemkowych takich, jakie są u podstawy kolumn. W środku na szczycie stoi figura jakiegoś świętego (dzisiaj bez głowy), po bokach stały też podobne dwie figury (utrącone). W środku tarczy umieszczony jest w ramach głęboko, pięknie profilowanych Chrystus na krzyżu, u stóp którego stoją trzy postacie: Matki Boskiej, Św. Jana ewangielisty i Marji Magdaleny (figura z lewej strony bez głowy). Cała płaskorzeźba starannie głęboko odciśnięta. U dołu było naczynie na wodę, okrągłe o średnicy 10 cm. Otoczone ono było jakąś osłoną glinianą, której kształtu nie można odgadnąć z pozostałego czerepu. Pod ramionami krzyża są dwa otwory przeznaczone do zawieszania kropielniczki. 

Zupełnie inna jest kropielniczka z Bugaja. Wysoka 21 cm, szeroka 13 cm. Przedstawia Chrystusa frasobliwego siedzącego nad naczyniem, do którego zdają się łzy kapać. Naczyńko okrągłe, kształtu kociołka zakończone u dołu guzkiem stożkowatym. Połowę naczynia zakrywa wieczko, podnoszące się pod kątem prostym do góry z tyłu do 3 cm wysokości, a8 szerokości jako tarcza o dwóch skrzydełkach, w których są dziurki do powieszenia kropielniczki. Na krawędzi tej tarczy siedzi Chrystus frasobliwy, mając nogi oparte na wieczku. 

Figura 13 cm wysoka modelowana jest bardzo dobrze; Chrystus nagi, lewa ręka spoczywa na udzie a dłoń na kolanie, prawa oparta łokciem na kolanie podpiera głowę dłonią. Głowa otoczona jest cierniową koroną, włosy spadają na ramiona w lokach, na wierzchu głowy środkiem rozdzielone. Twarz wyraża boleść i umęczenie, oczy przymknięte, wąs średni, broda krótka okrągło podstrzyżona. Ułożenie ciałai proporcje członków dobre. Polewa zielonkawo-czerwona plamista. Do trzeciej grupy należą kropielniczki orawskie. Mają kształt ambony; mniej więcej tej samej wielkości obydwie, 23 cm wysokości a 13 szerokości; jedna jest z daszkiem a druga bez. Pierwsza ma na tarczy płaskorzeźbę P. Jezusa na krzyżu z Matką Boską i św. Janem po bokach; obok dwa filarki a przed każdym mała figurka chłopca trzymającego kulę w lewej ręce. Nad tem kopulasty daszek półokrągły o brzegu ozdobionym wisiorkami. Na daszku czworoboczna latarnia o pięciu filarkach w każdej ścianie, na niej bania w formie gruszki, na której była (zdaje się) znowu latarnia okrągła niewiadomo jak zakończona, bo ubita. Na daszku z przodu obok latarni figurki dwóch chłopców takich samych, jak siedzący niżej u stóp filarków. 

Filarki i tarcza stoją na brzegu naczynia okrągłego o średnicy 12 cm, zwężającego się ku dołowi a głębokiego na 9 cm, osadzonego w ażurowym wazonie, zakończonym ażurową bańką. Wazon ten ozdobiony jest górą filarkami takimi, jak w latarni szczytowej, a poniżej ząbkami. Polewa siarczano-żółta. Cała kropielniczka jest bardzo starannie i pracowicie wykończona. Druga kropielniczka z Orawy ma podobny wazon do poprzedniej, zakończony rodzajem korony ażurowej zwróconej w dół. Na tarczy ma wyciśniętego Chrystusa na krzyżu. Tarcza jest prostokątna, na obydwóch narożnikach górnych wycięta w głębokie zęby. Niema filarków i daszka. Polewa ciemno-bronzowa. 

Z opisanych powyżej kropielniczek widzimy, że wszystkie one są tylko naśladownictwem podobnych naczyń lub sprzętów kościelnych, ale nie możemy zaprzeczyć, że garncarze nasi okazali tu wiele poczucia piękna i pomysłowości w wyszukiwaniu i zastosowaniu podpatrzonych form i biegłości w używaniu gliny do wyrobu delikatnych nieraz ozdób. O ile uda nam się wyszukać więcej takich kropielniczek glinianych w innych okolicach Polski, będziemy mogli dopiero wyrobić sobie zdanie o dążnościach do samodzielnego tworzenia i zdobienia tych naczyń. O wpływach obcych, sąsiednich także trudno dzisiaj coś powiedzieć dla braku materjału porównawczego. W dostępnej nam pracy Dusana Jurkowica, zawierającej bardzo bogaty materjał do sztuki ludowej słowackiej niema ani jednej podobizny kropielniczki. U prof. M. Haberlandta, są cztery kropielniczki morawskie. Zbliżone są one do pierwszego typu naszych kropielniczek, ale dwie przypominają kształtem owe pantofelki, jakie panie nasze wyrabiają z włóczki, paciorków lub t. p. na pomieszczenie zegarków kieszonkowych w nocy nad łóżkiem a dwie mają za tarcze płaskorzeźby przedstawiające: jedna Matkę Boską, a druga Anioła. Węgierska kropielniczka w dziele Derso-Malonyay’a (str. 343) podobna jest do naszej z Szaflar, ale jest mniej ozdobna; jest szersza, ma dwa filarki z plecionki, w środku tarczy w owalu obraz M. Boskiej, wreszcie żadnych figurek i ozdób. 

Seweryn Udziela.