JEDWABNE PASY POLSKIE W MUZEUM PRZEM. W KRAKOWIE.

Do najcenniejszych i najbardziej oryginalnych zabytków naszego dawnego przemysłu artystycznego należą jedwabne pasy, które powstały wprawdzie pod wpływem Wschodu, ale przybrały u nas niebawem inne wzory, częstokroć rodzime, odmienne barwy i stały się nieodłączną częścią staropolskiego stroju. Krakowskie Muzeum Przemysłowe nie posiada wprawdzie okazów niezwykłych rzadkością wzoru, czy też pracowni, ale ma dobre i cenne pasy z wszystkich sławniejszych pracowni. Dla przykładu opiszemy tu cztery. 

Pierwszy pas, mający długości 3’78 m., szerokości 0'295 m., długości zaś zakończenia 0'29 m, jak wskazuje znak, wyszedł z pracowni w Słucku. Znak ten

występuje na obydwóch rogach jednego zakończenia, na prawym rogu wprost, na lewym odwrotnie, (co wynika ze sposobu tkania na przyrządzie tkackim). Czynimy tu uwagę, że napisy te nie są wcale w języku białoruskim, tem mniej rosvisk>m. lecz w starocerkiewnym, jak to wskazuje wyraz:

Pas jest jedwabny, bez dodatku złota, tło górnej, czyli właściwej strony żółte, odcienia złotawego, przy płowieniu zmienia barwę na śmietankową. Występujące na długości pasa poprzeczne paski, jednakowe przez całą szerokość, są w dwóch odmianach: o wzorze wężownicy zróżyi wydłużonych liści, io wzorze drobniejszych kwiatów, o silnej geometrycznej stylizacyi. Pomiędzy jednymi i drugimi ukazują się trzecie, o wzorze wężownicy z liściastvch gałązek. Na pierwszych paskach kwiaty są na przemian różowe i jasno-niebieskie, z czarnemi obwódkami, listki zielone-średnie, przybierające przy płowieniu odcień stalowy, paski drugie mają tło żółto-siarkowe, wzór zielony średni. Na paskach bocznych ukazuje się wzór znamienny dla pasów słuckich, ułożony z kwiatów róży odwróconych wprost, różowych wc*-glastych obwódkach, i z odwróconych bokiem kwiatków o kończystych listkach, barwy niebieskiej iz małych jasno-fiołkowych i białych niezapominajek ; listki malutkie barwy zielonej. Na zakończeniach występują po dwa krzaki róży, wyrastające z grubych pni, o grubych korzeniach. Na każdym krzaku wielki środkowy kwiat jest różowy, z obwódką ceglastą, iz żółtym środkiem, górny kwiat niebieski, jak i dwa małe pączki po bokach, liście zielone, pień ziemisto-bronzowy. Paski u góry i dołu zakończenia, mają wzór z wężownicy zróż, taki jak poprzednie, tylko że różowe kwiaty mają tu kontury nie czarne, lecz ceglaste. Jako krawędzie pasków służą cieniutkie paseczki o wzorze czarnych malutkich rombów, przy paskach poprzecznych wyciągniętych w szerokość, obok zaś bocznych w długość. Obok dolnego paska zakończenia, paseczki dochodzą do samych zewnętrznych krawędzi, ujmując w ten sposób napisy. Strona odwrotna ma barwy odwrotne, a więc tło czarne, wzór przeważnie żółty, rysunek kwiatów jest tu niewyraźny, gdyż kwiaty uzupełniane są broszowaniem. Tak wzory jak barwy tego pasa są znamienne dla pasów słuckich. Ponieważ wzór i barwy na obydwóch połowach pasa są jednakowe, więc pas nie był łączony z dwóch połówek oddzielnie tkanych, ale był tkany w całości. Barw wszystkich jest tu jeden iście: 1) biała 2) żółta-złotawa 3) żółta-siarkowa 4) bronzowa-ziemista 5) różowa 6) ceglasta 7) niebieska-jasna 8) niebieska-ciemna 9) zielonajasna 10) zielona-ciemna 11) czarna. 

Z pracowni S. Filsjean’a w Kobyłkach pod Warszawą przytaczamy tu pas, będący dokładnem naśladownictwem pasów persko-indyjskich, tak że nawet tego rodzaju pasy długo uchodziły u nas za wschodnie. U samego dołu pod frendzlą jest tu napis, przecięty przez połowę, na jednem zakończeniu: „S. Filsjean“ na drugiem zaś „W Kobyłkach". Łudząco podobny pas znajduje się w Muzeum Narodowem w Krakowie, na którym nieuszkodzony napis, również pod frendzlą znalazł Emanuel Swieykowski (Zarys artystycznego rozwoju tkactwa i haftarstwa, objaśniony zabytkami Muzeum Narodowego w Krakowie. Kraków 1906. 1. 392) Takież pasy są jeszcze w Krakowie w Muzeum X. X. Czartoryskich, w zbiorach po Andrzeju Potockim i u Dr. Wernikowskiego. Nasz pas ma długości 4'20 m., szerokości 0‘396 m. długości zakończenia 0 31 m. Tło jest złote. łodyżki kwiatowe i obwódki czarne. Poprzeczne szersze paski występują w dwóch na zmianę odmianach, poprzedzielane trzeciemi węższemi. Jedne z szerszych pasków na zlotem tle mają wzór wieloboków zbliżonych do rombów, o bokach powyginanych sposobem właściwym sztuce wschodniej. Tło tych wieloboków jest srebrne. Na nich występują podobne mniejsze, znów o złotem tle. Na tle tych pasków ukazują się kwiaty barwy żywej ceglastej z czarnem cieniowaniem, na większych rombach kwiaty większe są niebieskie, ciemne 1 jasne, ze złotym środkiem każdy i białe z czarnem cieniowaniem, na rombach mniejszych kwiaty są ceglaste i mniejsze jasno-niebieskie. Na co drugim szerszym pasku są gwoździki ceglaste-żywe o buraczkowych obwódkach i odwrotnie do nich ustawione kwiaty jasno i ciemno-niebieskie, na zmianę z białymi, o obwódkach jasno fiołkowych; jedne i drugie są na złotem tle, zbliżonem kształtem do michrabu, posostałe zaś pomiędzy niemi pola są srebrne, z jasno-niebieskimi i białymi kwiatami. Liście na całym pasie są barwy zielonej-średniej z odcieniem seledynowym. Paski węższe pomiędzy szerszemi są o wzorze wężownicy w bardzo prostej odmianie, z buraczkowych trójlistków, na przemian w górę i w dół ustawionych iz zielonych wydłużonych liści. Na bocznych paskach zauważamy podział pola za pomocą zachodzących za siebie ząbków, znanych na kobiercach pod nazwą „patricy i matricy“. Tu ząbki podobne są do michrabu, od strony wewnętrznej pasa złote, od zewnętrznej zaś srebrne; na pierwszych gwoździki są tej barwy co poprzednie i różyczki ciemno i jasno-niebieska każda i mniejsze kwiatki białe z fiołkowemi obwódkami. Na srebrnych ząbkach występują małe kwiatki barwy białej, jasno-niebieskiej, ceglastej, złotej z ceglastemi obwódkami i t. d. Na zakończeniach pasa znane z staroperskiej sztuki kończyste owale, które tu zbliżyły się do prostokątów, przez wyprostowanie boków. Swieykowski zupełnie niesłusznie nazywa ten motyw wzorem dywanowym, gdyż każdy z ukazujących się na wschodnich pasach wzorów występuje też w innych gałęziach sztuki, na kobiercach, wyszywkach, płaskorzeźbach, miniaturach i t. d. Na naszym pasie tło tych prostokątów jest złote, pól zaś na którym leżą srebrne, na prostokątach ukazuje się wzór z kwiatów ułożonych promienisto, rozchodzących się od srebrnych pól, ujętych w grube zielone gałązki; są tu róże, różowe w ceglastych obwódkach, gwoździki i kwiatki o kończystych listkach, ciemno i jasno-niebieski każdy, w obwódkach czarnych. U góry i dołu zakończenia pasek poprzeczny z wzorem kwiatów ujętych w ząbki, tak, jak na długości pasa. Paseczki tworzące krawędzi pomiędzy poprzecznymi paskami mają wzór czarnych i złotych prostokącików, obok zaś pasków bocznych są o wzorze zachodzących za siebie pałeczkowych zębków też złotych i czarnych. Na pasie tym uderza nas niezwykła drobiazgowość rysunku i odmiana barw w najdrobniejszych szczegółach wzoiu. Barw jest tu jedenaście: 1) złota, 2) srebrna, 3) biała, 4) różowa, 5) ceglasta, 6) buraczkowa, 7) fiołkowa-jasna, 8) niebieskajasna, 9) niebieska-ciemna, 10) zielona, 11) czarna. Pas w Muzeum X. X. Czartoryskich, opisany pobieżnie przez A. Romera (Sprawozdania Komisji do do badani. Hit. Sztuki Tom. V. Kraków 1893 : Pasy polskie, ich fabryki i znaki str. J 68. ryc. 23.) ma tę główną odmianę, że na co drugich poprzecznych paskach, na tle złotem występują romby nie srebrne, ale różowe, na njch zaś znów złote, na co drugich szerszych pola pomiędzy ząbkami są nie srebrne ale białe, na węższych zaś poprzecznych paskach, kwiaty są nie buraczkowe, ale srebrne, a liście nie zielone, ale jasnofiołkowe. 

Z pracowni nieznanej w Paryżu przytaczamy tu okaz o występującej dosyć często w tej pracowni pseudo-chińskiej stylizacji. Na obydwóch zakończeniach, na zewnętrznych rogach ukazuje się znak pracowni P. I. z lewej wprost, z prawej odwrotnie. Długość pasa wynosi 4 12 m., szerokości 0 35 długość zakończenia 0'39 m. Tło jest słomkowe-żółte, łodyżki kwiatowe i obwódki czarne. Co drugie poprzeczne paski mają wzór rozwiniętych rombów, z jednej strony barwy żywej-cegla-tej, z drugiej niebieskiej. Ciekawe, że ornamenty wewnątrz rombów mają obwódki uwypuklające. Co drugie poprzeczne pask mają Wzór wężownicy z liści i kwiatów-o drobnych listkach, barwy na przemian ceglastej-żywej i niebieskiej z odcieniem lekko-stalowym; barwy te zmieniają się na kwiatach tak w porządku poziomym jak pionowym. Na bocznych paskach ukn :uje się zygzakowata wężownica z kwiatów w pseudo-chińskiej stylizacji, dosyć częsta u Paschalisa, barwy niebieskiej i zielonej. Tensam wzór jest na górnym i dolnym pasku zakończenia, połączonych -bezpośrednio z bocznemi. Na zakończeniach występują po dwie fantastyczne wiązanki kwiatowe, pseudo-chińskie w tych barwach co kwiaty poprzednie, z dodatkiem bronzowo-żółtawej na korzeniach. Cienkie paseczki obok poprzecznych mają wzór wydłużonych ziarenek, obok zaś bocznych i pasków zakończenia wzór ciemnych i jasnych, zachodzących za siebie trójkątnych ząbków. Po stronie odwrotnej barwy są odwrotne, rysunek zamazany wskutek broszowania, paski rombowe z jednej buraczkowe, z drugiej zielone. Barw jest tu ośm: 1) słomkowożółta, 2) bronzowa, 3) ceglasta, 4) buraczkowa, 5) niebieska-jasna, 6) niebieska-średnia, 7) zielona, 8) czarna. 

W zbiorach Feliksa Jasieńskiego znajduje się pas tego samego znaku, zupełnie tych samych wymiarów i barw, tylko po stronie odwrotnej paski z rombami są z jednej strony jasno-niebieskie, z drugiej bronzowe, odcienia średniego. 

Skromny pas, z krakowskiej pracowni Masłowskiego, ma na jednym końcu pionowy napis 

FRANCISCUS MASŁOWSKI 

z prawej prost, z lewy odwrotnie. 

Długość wynosi 3*53 m., szerokość 0’29 m., długość zakończenia 0'26 m., Tło jest średnio-żółte, wzór czarny, a tylko co drucie poprzeczne paski mają wzór wyciągniętych w szerokości obłoków, z jednej strony ceglastych, z drugiej jasno-niebieskich, otaczających okrągłe słońce. Na co drugich paskach poprzecznych ukazują się kwiatki z kończystymi listkami, które w odmiennem ułożeniu występują na bocznych paskach. Na zakończeniach są po dwa wzory, znane nam z powyżej opisanego paska wyrobu Filsjean’a. Po stronie odwrotnej barwy są wszystkie odwrotne. Obok pasków poprzecznych występują paseczki w jednorzędową szachownicę, u samego dołu zakończenia i obok napisów w szachownicę dwurzędową, obok żaś pasków bocznych w gruby zygzak. Barwy, są tu tylko cztery: 1) żółta, 2) ceglata, 3) niebieska, 4) czarna.

KS. DR. KRUSZYŃSKI