GODŁA RZEMIEŚLNICZE I PRZEMYSŁOWE KRAKOWSKIE

APTEKARZE (pharmacopolae). Nie tworzyli pierwotnie zawodowych związków. Godło, które każda apteka, zwyczajem średniowiecznym, umieszczała jako wywieszkę nad wejściem i w izbie aptecznej, wreszcie malowane na szyldzie, było znakiem orjentacyjnym, podobnie jak godła różnych szynków i godła domów przed zaprowadzeniem malowanych szyldów z napisami i tabliczek z numerami domów. Apteki zachowały i zachowują do dziś zwyczaj przybierania dla siebie różnych „godeł orjentacyjnych", które nie mają najczęściej żadnego związku z zawodem aptecznym.

W Krakowie mają najstarsze apteki następujące „godła": 1) założona w r. 1643 „podzłotą głową" t. j. głowa kobieca złocona, 2) „pod słońcem" (tarcza słoneczna z wystrzelającemi skręconemi promieniami), 3) „pod złotym tygrysem", 5) „pod koroną" (złota korona na poduszce), 6) „pod „białym orłem", 7) „pod gwiazdą" (złotą) it. p. 

Zawodowe godło przyjęli aptekarze krakowscy po zawiązaniu się w „gremium w r. 1800. Na pieczęci z tegoż roku z napisem: SIGILLUM GREMII PHARMACEUTICI CRACOVIENSIS ANNO 1800, przedstawiona jest na odcinku ozdobionym 3-ma girlandami: postać męska stojąca Asklepiosa, w zawoju na głowie, zwrócona wprost; w prawej ręce trzyma laskę, lewa oparta jest na „ołtarzu", ozdobionym 2 girlandami i napisem: Saluti Publicae. Na ołtarzu czara, z której wydobywa się płomień, (fig. 1). Gremium aptekarzy, obejmujące nietylko aptekarzy krakowskich, lecz takżezb. Galicji zachodniej, utworzone w drugiej połowie XIX w., miało na swej pieczęci : czarę na cienkiej okrągłej lasce, około której owija się wąż ku górze ponad czarę. Na pieczęci jest wokoło napis – GREMIUM APTEKARZY GAL.(icji) ZACH.(odniej) w Krakowie – (fig. 2). Jest to właściwie t. zw. „laska Eskulapa", atrybut mitycznego lekarza Greków: Asklepiosa, którą przedstawiano jako pałkę owiniętą wężem. Dodano do niej ugóry czarę. Zwężem i czarą przedstawianą jest także „Hygiea" : postać niewieścia w klasycznym stroju, trzymająca po prawej ręce czarkę, z której pije wąż owinięty około jej postaci. 

Laski Eskulapa, jako symbolu sztuki lekarskiej, używają również i lekarze. (Ob. Chirurdzy). BALWIERZE (barbitonsores), ob. Chirurdzy. 

BARCHANNICY (barchanici, barchanistae). Przeważnie stanowili cech wspólny z tkaczami . (Ob. Tkacze). W Krakowie mieli cech odrębny i w pierwszej połowie XVI w. (r. 1539) mieli już swoją pieczęć z napisem: + S: FRATERNIT; BARCHANIC • CRAC •, która ma na tarczy herb miasta Krakowa t. j. mur z3-ma basztami z krenelażami o jednem oknie w każdej, w murze brama. Nie jest to więcwłaściwe godło barchanników. Współczesny krakowskiemu cech barchanników kazimierskich ma również na pieczęci herb m. Kazimierza t. j. literę gotycką K, z boku po każdej stronie litery czesadło tkackie – ułożone poziomo K Hz (fig. 3). Godło to ułożone jest na wzór herbu miasta Kazimierza, który ma literę gotycką Ki po bokach głowę. (Por. Chmiel A. Pieczęcie m. Krakowa – Kraków 1909, str. 29, 59). 

Trzecia pieczęć współczesna, wyciśnięta razem z 2 poprzedniemi – także na akcie z r. 1564, należąca do barchannikówi tkaczy m. Kleparza przy Krakowie – z napisem w otoku : S' (barchaniorum) TELETEXTOR(vm) DE K(lepars), ma na tarczy wczesno-renesansowej dwa czesadła pionowo ustawione, jedno zębami do góry, drugie zębami na dół; nad szczytem tarczy główka aniołka ze skrzydełkami rozłożonemi (fig. 4). 

Pieczęć barchanników krak. z r. 1650 ma pół postaci św. Sewera, arcybiskupa Rawenny, w stroju pontyfikalnym, z pastorałem o podwójnym krzyżu. Na dole tej półpostaci jest czółenko tkackie. Napis pieczęci w2 otokach: w 1) SIGIL: (vm) BARCHIORVM CIVIT: (atis) CRAC: (oviensis), w 2) S SEVERVS ARCHIEP: (iscopvs) RAVENNAE. (fig. 5). 

Patronem barchanników krak. był więc św. Sewer, arcybiskup Rawenny. 

BEDNARZE (doleatores, doliatores), leglarze (lagoenarii). Na pieczęci z r. 1672, z napisem w otoku: + COMVNITATIS: DOLIATORVM • CRACOVIEN: mają: cyrkiel rozłożony, ustawiony główką do góry, w rozwarciu cyrkla jest pionowo na dół ustawiony pobijak (pałka bednarska) arównolegle do ramienia cyrkla po lewej stronie skrobaczka. (Po prawej stronie cyrkla jest data 1672) (fig. 6). 

W połowie XIX w. (r. 1850) na pieczęci bednarzy krak. (śred. 30 mm.) z napisem w otoku: PIECZĘĆ CECHU BEDNARZY MIASTA KRAKOWA, jest godło przedstawiające beczkę, poziomo ustawioną, z czopem w środku beczki, którą trzyma 2 lwów wspiętych na tylnych łapach, bokiem ustawionych, nad beczką rozwarty cyrkiel, pionowo ustawiony a na jego głowie korona królewska. Pod tym godłem rok wykonania pięczęci: 1850 (fig. 7). 

Takie samo godło cechowe t. j. beczka stojąca a nad nią rozwarty cyrkiel, pionowo ustawiony, jest na cesze do obsyłania z r. 1712 wspólnego cechu Stalmachów, kołodzieji, bednarzy i stolarzy kleparskich (fig. 8). 

BIAŁOSKORNICY, zamszownicy (albicerdones, alutarii), tj. garbarze wyprawiający skóry białe. 

Na pieczęci srebrnej (śr. 25 mm.) z XVI-go wieku jest na tarczy renesansowej wyrażona – najprawdopodobniej : skrobaczka, narzędzie ich rzemiosła. Rysunek jest podobny do takich 2 skrobaczek (Schabmesser) na pieczęci białoskórników berlińskich. (Por. A. Grenser: Zunft Wappen und Handwerker-Insignien. Frankfurt a. M. 1889). Napis na pieczęci białoskórników krak. jest łacińsko-polski: * SIGILV * DER * WEISGERWER * (fig. 9). 

Późniejsza od niej, bo z końca XVI-go wieku, pieczęć, ma na tarczy, nakrytej na szczycie koroną królewską, dwie skrobaczki w ten sam sposób ułożone bokiem, jak na pieczęci berlińskich białoskórników, w środku tylko między temi skrobaczkami jest kozioł, wspięty w górę, bokiem w prawo zwrócony. Po bokach tarczy jest również kozioł w tej samej postaci, trzymający tarczę – podobnie jak na pieczęci berlińskiej. Napis w otoku jest w języku niemieckim:  

SIGEL DER WAISGERB • UND SEMISCHMA: ZECH • IN KRAK (fig. 10). 

Pieczęć (śr. 26 mm.) czeladzi białoskórniczej z XVI w. ma na tarczy godło : w kwadrat związany rzeinień(?), czy też są to' 2 skrobaczki w ten sposób ustylizowane?. W otoku napis niemiecki: • DER • WEIS • GER- GESSEL  ZV • KRO – (fig. 11). 

BLACHARZE (laminarii, laminatores) mieli na pieczęci (owalnej 40 X 35 mm.) z drugiej połowy XVII w. na kartuszu: puszkę z uchem i z nakrywką stożkowatą, trybowaną wzdłuż. Napis na pieczęci: + SIGILLVM • CONTVBERI • LAMINATORVM • CRACOVIEN : (fig. 13). Później na pieczęci z r. 1850 z napisem: + PIECZĘC CECHOWA BLACHARZY KRAKOWSKICH, mieli za godło samowar na 4 esowych nóżkach, pod nim naczyńko: jakby lampka zpłomieniem (fig. 14); na pieczęci zaś z drugiej połowy XIX w., mającej napis: STOWARZYSZENIE BLACHARZY KRAKOWSKICH, jest przedstawiona latarnia sześcioboczna o stożkowatym kształcie, używana do oświetlania ulic, placów, w sieniach domówit. p. (fig. 15). 

Na mosiężnym odlewie z r. 1820 w kształcie wieńca okrągłego z liści dębowych (fig. 15,) jest w środku pola tego wieńca godło blacharzy krakowskich, które przedstawia: kowadełko z trzonem. Na trzonie kowadełka są skrzyżowane: płaski pilnik imłotek zrączką. Powyżej kowadełka cyrkiel rozwarty, pionowo ustawiony, przez jego ramiona w poprzek jeden mały gwoźdź (?) z okrągłą główką. Data 1820 wyryta jest rylcem przy końcu trzona kowadełka. 

BRONZOWNICY I MOSIĘŻNICY (orichalcarii). Jako cech odrębny z dawniejszego cechu: konwisarzy, rotgiserów nawet po części kotlarskiego. Na pieczęci ich (śr. 35 mm.); pochodzącej z drugiej połowy XIX w. mają za godło: narzędzia umieszczone w środkowem polu: pilnik płaski, cyrkiel, młoteczek (fig. 16). Na około tego godła wieniec z kwiatówi liści – i data 1795. W otoku napis: STOWARZYSZENIE BRĄZOWNIKÓW I MOSIĘŻNIKÓW W KRAKOWIE. Godło i pieczęć wzięte jest w całości z pieczęci paśników mosiężnych, z r. 1795-go. (Ob. Paśnicy). 

CHIRURDZY (chirurgi), barwierze (barbitonsores). Stanowili w dawnych czasach zgromadzenie odrębne, bo sztuka chirurgiczna: opatrywania rannych i t. p. – jako mechaniczna część sztuki lekarskiej, nie była wykonywaną przez lekarzy. Chirurdzy dawniejsi, wykonywali zabiegi lekarskie zewnętrzne, oględziny rannych i zmarłych i t. p. 

Na pieczęci (śr. 42 mm.) z r. 1734, na pięknym barokowym kartuszu jest wyobrażona puszka cylindrowa z przykryciem; po jednej i drugiej jej stronie lancet (oba inne), ustawione pionowo. W otoku pieczęci napis: * SIGILLVM * CONTVBERNI * CHIRVRGORVM * CRACOVIENSIS .\ Na dole po bokach kartusza litery S | R, będące inicjałami nazwiska starszego chirurgów krakowskich z tego roku: Stanisława Reisza lub Stanisława Rembskiego, który – jeden z nich – pieczęć tę sprawił (fig. 17). To samo godło mieli chirurdzy kazimierscy (ob. niżej). 

Na późniejszej pieczęci chirurgów (także cyrulikami zwanych) krakowskich z napisem: GREMIUM CHIRURGICUM CIRCULI CRACOVIENSI: C: R, pochodzącej z końca XVIII w., jest na niskim, okrągłym postumencie stojąca postać męska, w stroju klasycznym, w prawej ręce trzyma •askę, owiniętą wężem (laska Eskulapa). Postać ta wyobraża niewątpliwie, mitycznego lekarza • chirurga Asklepiosa. Z lewej strony postumentu jest drzewo z liśćmi, z prawej u dołu krzak roślinny. Na powierzchni postumentu napis w 3 wierszach : MANU | PLURIMUM ] PRAESTAT. (fig. 18). Chirurdzy kazimierscy mieli godło to samo, którego używali chirurdzy krakowscy. Na pieczęci z r. 1782 (śred. 60 mm.) jest kartusz rokokowy, nakryty koroną królewską. W kartuszu: puszka okrągła z przykryciem stożkowatem, ozdobnem i wieńcem na boku. Z jednej i drugiej strony puszki lancet pionowo ustawiony, (fig. 19). Napis pieczęci jest: * * * SIGILLUM CONTUBERNII CHIRURGORUM CASIMIRIENSIUM AD CRACOVIAM. 

Na skrzynce cechu chirurgów krak., w której przechowywano dokumenta, książki cechowe, pieczęcie it. p. jest na jej wierzchu (od wewnątrz) namalowany olejno Samarytanin opatrujący rannego człowieka a więc motyw wiążący się ściśle z zawodem chirurgów – cyrulików. 

CIEŚLE (carpentarii, lignifabri), mieli za swe godło narzędzia, używane do swego rzemiosła. Na pieczęci z XVII w. mają na tarczy herbowej topóro krótkiem stylisku, ustawiony pionowo, obok niego klamrę żelazną, (fig. 20). W otoku pieczęci napis * SIGIL : ART : CARPENT CIVIT: METROP : S : R : MGSTIS : CRAC (Sigillum artificii carpentariorum civitatis metropolis Sacrae Regiae Magestatis Cracoviae). 

Na postumencie drewnianem krucyfiksu, używanego w czasie sesyj cechowych, jest na tarczy czerwonej o złoconych brzegach złoty winkiel duży (drewniany) ustawiony pionowo, ramieniem krótszem w prawo zwróconem i siekiera walna odługiem toporzysku, również złota. 

Używali też cieśle krakowscy w XIX w. innych także swoich emblematów, które wyrażone są na tłoku drukarskim, odbitym obok, używanym przez cech. 

To samo godło t. j. topór na krótkiem toporzysku i klamra żelazna miał także cech ciesielski kazimierski i kleparski z dodaniem korony królewskiej na szczycie tarczy. Pieczęć cieśli kazimierskich z drugiej połowy XVI w. (śr. 26 mm.) ma napis: SIGILLVM  ARTIS  ARCHITECTVRAE • R • C • KASIMIRIENSIS • 

Cech używał jej jeszcze w XVIII-tym wieku. 

Patronem cechu ciesielskiego jest św. Józef. CZAPNICY, ob. Kuśnierze, kapelusznicy. 

CZARNI GARBARZE, ob. Kurdybanicy. 

CZERWONI GARBARZE (ruficerdones) mają na pieczęci (bez napisu, śr. 35 mm.) za godło stojącą na płaskiej podstawie stągiew z obręczami z półkolistem ujęciem u góry, nad slągwią na krzyż ułożone narzędzia (skrobacze?) garbarskie, nad tem korona królewska. Godło to trzymają – jako herbowniki – 2 tygrysy, profilem ku górze wspięte, (fig. 21). To godło widzimy także na t. zw. wotach cechowych srebrnych, składanych do cechu przy wyzwolinach na czeladników czerwonych garbarzy. 

Patronem cechowym czerwonych garbarzy krakowskich był św. Mikołaj. 

DOROŻKARZE, stanowiący Stowarzyszenie przemysłowe, mają – na pieczęci za godło karetkę krytą. (fig. 23). 

Patronem dorożkarzy jest św. Onufry. 

DRUKARZE, (typography artis typographicae socii). Na dyplomie perg. z dnia 22 czerwca 1691 r., wystawionym przez rektora uniwersytetu krakowskiego a obejmującym potwierdzenie statutów konfraternji drukarzy krakowskich, jest wymalowane ich godło: na tarczy czerwonej, z koroną królewską na szczycie, gryf biały, zwrócony w prawo z podniesionemi przedniemi nogami, (fig. 22). Nogi gryfa, ogon są złote (żółte). 

Drukarze należeli wówczas pod opiekę i patronat uniwersytetu, z tego tytułu obok swego godła “gryf” ozdabiali swoje akta, dyplomy it. p. także herbem uniwersytetu krakowskiego t. j. dwa złote berła na krzyż ułożone. 

Godło drukarzy krak. „gryf“, już z emblematami sztuki drukarskiej, wymalowane jest w r. 1683 na wewnętrznej stronie wierzchu skrzynki cechowej drukarskiej. Na owalnem polu czerwonem, otoczonem zielonym wieńcem liściastym jest gryf zwrócony w lewo, wspięty na tylnych łapach. (W podobiźnie kolorowej, umieszczonej na początku tej pracy, poprawiono jego ułożenie w stronę prawą). Tylne jego odnóżasą „kopytkowate", przednie ptasie – z pazurami. W przednich trzyma drukarskie dwa rozcieracze farb (Farbenreiber, Druckerballen) a przy piersiach „łyżkę drukarską” (winkelak, Winkelhaken). 

W drugiej połowie XIX w.: „Towarzysze sztuki drukarskiej w zakładzie „Czasu" w Krakowie" mieli pieczęć, na której jest tarcza herbowa z hełmem i labrami na jej szczycie. Na tarczy herbowej orzeł polski, który trzyma w prawej nodze 2 rozcieracze farb, w lewej łyżkę drukarską (winkelak), w hełmie pół postaci gryfa zwróconego bokiem w lewo (mylnie zam. w prawo) trzymającego w przednich szponach 2 rozcieracze farb. (fig. 24). 

W r. 1884 drukarze krakowscy tworzyli stowarzyszenie przemysłowe w połączeniu z litografami. Na pieczęci tego stowarzyszenia (fig. 25),* (śr. 48 mm.) z napisem w otoku, STOWARZYSZENIE DRUKARZY I LITOGRAFÓWW KRAKOWIE • są dwie tarcze herbowe: ugóry godło drukarzy, u dołu godło litografów, rozdzielone linją poziomą, na której końcach są tabliczki z datą: 18 | 84. Godło drukarzy jest to samo, co poprzednie towarzyszy drukarskich (ob. fig. 24.) z tą różnicą, że gryf w hełmie zwrócony jest prawidłowo w stronę prawą, jak być powinno. 

Godłol itografów wyrażone jest na dwóch tarczach, które trzyma tarczownik (Schildhalter) w stroju staroniemieckim, stojący na wprost. Na piersiach ma małą tarczę czerwoną a na niej trzy małe tarcze złote (herb malarzy, ob. niżej). Tarcza prawa, barwy niebieskiej, podzielona jest na górną i dolną: wgórnej są po bokach: dwa prostokątne odcinki złote, w nich monogram NES. Tarcza lewa podzielona jest również na dwa pola: górne i dolne. Na górnem polu, niebieskozłotem, rozdzielonem ukośnie od prawej do lewej strony, leży poziomo wałek do farby, w dolnem polu niebieskiem: kamień litograficzny a na nim rozcieracz do farb t. zw. kurant. Pod obiema tarczami wzdłuż jest wstęga z dewizą: SAX A LOQVVNTVR (kamienie mówią). To godło litografów krakowskich przejęte jest najdokładniej z godła litografów wiedeńskich (niemieckich), utworzonego w r. 1879 według pomysłu Ferd. Wtista z Gracu. (ob. Grenser, Zunft-wappen, str. 57). 

FARBIERZE (tinctores), ob. Kaletnicy. 

GARNCARZE (figuli), kaflarze. Mieli za godło postacie: Adama i Ewy, w myśl zdania, że z tejże materji Bóg człeka sposobił, z której garncarz piec działai garnce wyrobił". Na pieczęci cechu z XVI-go wieku jest dzban gliniany, z którego wyrasta drzewo, owinięte wężem, po bokach drzewa nagie postacie: Adama i Ewy z jabłkiem wręce. Na pieczęci z XIX wieku z napisem: CECH KAFLARZY W KRAKOWIE jest wyrażone drzewo (dobrego i złego) wyrastające, z ziemi (nie ze dzbana glinianego jak na pieczęci XVI-go w.) z owiniętym koło jego pnia wężem, po bokach drzewa postać Adama i Ewy (fig. 26). 

Na pierścieniu srebrnym cechu garncarzy kleparskich jest na tarczy postać Adama i Ewy stojących po bokach drzewa. Ten sam motyw Adama i Ewy, stojących pod drzewem w raju zdobi olejne malowanie na ladzie cechowej i drugie: „Ścięcie św. Jana, kiedy Salomea trzyma misę w ręku» aby na niej przynieść odciętą głowę św. Jana matce swej Herodyadzie. 

GRZEBIENIARZE (pectinistae) tworzący w XV-ym w. wspólny cech z łucznikami (ob.) mają na wspólnej pieczęci (śr. 26 mm.) grzebień rogowy, z długimi zębami. Godło łuczników przedstawia kuszę ręczną z korbą do naciągania. W otoku pieczęci na wstędze napis. S BALISTATOR : PECTNISTOR : CRA. (fig. 27).

INTROLIGATORZY (introligatores), szkatulnicy (scriniarii). W XVI-ym wieku mieli za godło na tarczy renesansowej prasę introligatorską, w której zaszrubowana jest książka, (fig. 28). Napis na pieczęci (śr. 30 mm.) w otoku: SIGIL • INTROLIGATORVM • CIVITA • CRACO: –  To samo godło, tylko w innem otoczeniu, mają introligatorzy krak. na pieczęci z XVII wieku, używanej jeszcze przez cech dzisiaj. Mianowicie pieczęć (śr. 55 mm.) przedstawia herb m. Krakowa t. j. mur miejski z bramą otwartą i 3-ma basztami, poza murem jest orzeł polski z rozpostartemi skrzydłami, zgłową ukoronowaną, zwróconą w prawo, trzymający w szponach prawej nogi miecz, w lewej „świat". Prasa introligatorska z książką – jak na pieczęci poprzedniej – umieszczona jest w otwartej bramie herbu miasta Krakowa. Napis w otoku tej pieczęci brzmi: SIGILLVM CONTVBERNII INTROLIGATORVM METROPOLARVM CRACOVIEN. fig. 29). Oba wyobrażenia pieczęci wymalowane są na tabliczce drewnianej z XVII w., używanej do obsyłania cechu.

Na dyplomie pergaminowym, zatwierdzającym statuta cechowi introligatorskiemu i szkatulniczemu przez Zygmunta III w Warszawie 15 grudnia 1596 r., wymalowane jest godło tego cechu, przedstawiające na niebieskiem polu kartusza: drewnianą prasę introligatorską ze zaszrubowaną w niej oprawną księgą. Oprawa księgi jest w czerwoną skórę, brzegi księgi żółte. Ponad prasą jest skrzyneczka czerwona z podniesionern przykryciem. Wnętrze jej jest niebieskie z przegródkami czerwonemi. Poniżej prasy jest pionowo ustawiony czerwony futerał w kształcie klina prosto ściętego. (Ob. ryc. kolor.). 

KAFLARZE, ob. Garncarze. 

KALETNICY (crumenarii), tasznicy (bursifices), farbierze (tinctores), tworzący cech wspólny, mieli na pieczęci cechowej z XVI w.: woreczek na pieniądze w kształcie serca, u góry zwężony – obok niego pędzel, pod temi narzędzie w kształcie litery T, używane zapewne przez taszników. (ob. Miechownicy, rękawicznicy). 

KAMIENIARZE (lapicidae) byli w dawnych czasach razem w cechu murarzy (ob.). Jako członkowie osobnego cechu kamieniarzy mają na pieczęci z początku XX w. godło cechowe: na tarczy, którą trzyma przed sobą, widziany tylko po ramiona z poza szczytu tarczy, anioł z 2 skrzydłami i z aureolą koło głowy, jest mała tarcza (płyta kamienna), za którą ułożone są w krzyż narzędzia kamieniarskie: węgielnica, dwa dłuta i cyrkiel. W otoku pieczęci napis: CECH KAMIENIARZY W KRAKOWIE (fig. 30). 

ADAM CHMIEL.