FRAGMENTA ARCHITEKTURY ROMAŃSKIEJ

Struktura dawnej budowli to jej historya żywa, równa pisanej. Czas każdej budowli dawniejszej wyciska piętno, toż samo każda jej przebudowa czy zmiana techniczna tylko swą strukturą, użyciem materyału, czy sposobem stosowania, określa czas i ludzi, którzy ją przeprowadzili. Podczas restaurowania starszego zabytku odkrywać części składowe lub przebudowane nieraz zaledwie pod cienką warstwą pobiały lub tynku się znajdujące — jest równoznaczne z zapoznaniem się z epoką, w której je dokonywano i nie trudno czasem przychodzi związanie tych odrębnych sposobów technicznych w jedną całość historyczną. H istorya ta jest często bezosobową a li tylko z faktów niewąpliwych po sobie dających się uszeregować; spleciona, tak że w sumie daje obraz rozwoju i sztuki budowania a równocześnie charakterystykę danego czasu. Wiadomo, iż każda epoka stosując pewne materyały ma swe dość wybitne cechy i właściwości techniczne. Materiały te mają pewne kształty właściwe epoce ubiegłej, więc suma ich znaków typowych wskazuje i określa czas budowy nawet przy braku zapisków historycznych, które raczej mają cechę stwierdzenia faktu. 

Przy sposobności oczyszczenia tynków na ścianach i sklepieniach kościoła O.O. Cystersów w Mogile pod Krakowem powyższe uwagi stwierdzały się niejednokrotnie. Szczególniej ciekaw em architektonicznie okazało się żebrowane sklepienia w presbiteryum kościoła. Presbiteryum to czworoboczne o rozmiarach 15 m. dług. 8'5 m. szerokości nakrywa ceglane sklepienie krzyżowe o dwóch polach kwadratowych. Sklepienie to podtrzymują żebra wykonane z ciosu i cegły naprzemian. Rozmiar żebra ma 24 cm . szer. na 30 cm. wysokości; ciosy jego są w długościach 70 cm. przegradzane czterema fugowemi warstwami cegieł tego samego rozmiaru (24 /30 cm.).

Tak cios jak i cegła na narożnikach otrzymały profile okrągłego wałka.

Żebra wiążą się w kluczu ciosowym, okrągłym , zdobnym w rozetę, a opierają się na ciosowych kapitelach wybitnie romańskich, które podtrzymują biegnące od podstawy posadzki kościoła wiązki pełnych i pół-pełnych kolumien przyściennych. Każdy pierwszy cios żebra nad kapitelem zdobi wcinana rozeta, której rysunki tu podaję.

Już na pierwszy rzut oka te rozety swym prymitywnym rysunkiem i brakiem wszelkiej zawiłej komplikacyi ornamentalnej, wreszcie wyraźnie ciętą w głąb ciosu oraz prostą techniką wykonania, w skazują ich dawne pochodzenie. Rysunek rozet porów nać się daje tylko z ozdobami ciętemi i używanemi w drewnianej architekturze. Wreszcie u życie piaskowca, który powtarza się we wszystkich fragmentach romańskich klasztoru i kościoła w Mogile, wskazuje dowodnie na epokę ich pochodzenia. Piaskowiec ten używany w pierwotnych budowlach Cystersów w Polsce w łaśnie z epoki romańskiej, okazał się niezbyt wytrzymałym materyałem tak, że późniejsza epoka gotycka, zarzuca go zupełnie, stosując w jego miejsce wapień, który okazał się materyałem pierwszorzędnej wartości.

Żebra te same w sobie stanowią silnie związaną całość i wiążą się pomiędzy sobą technicznie doskonale. Podtrzymują one ceglane sklepienie, które opiera się dotykając jednego z boków żeber. O ile żebra gotyckie stanowiły nierozłączną całość ze sw oim sklepieniem , którego pola opierały się na zaciętym w kamieniu oporze, to wcześniejsze od nich sklepienie romańskie żeber tych używało naiwniej, bo wyłącznie jako podpory nie związanej integralnie ze sklepieniem jak to ma miejsce właśnie w nowo odsłoniętych żebrowanych romańskich w Mogile. Z tego to powodu mogą być żebra gotyckie tak subtelne na zewnątrz, gdyż część ich niewidoczną a technicznie najważniejsza, bo będąca oporem dla sklepień - jest w topioną i ukrytą w masie muru. Naodwrót żebrowania mogilskie, widoczne w całości na zewnątrz, muszą posiadać rozmiar tak znaczny w porównaniu do żebrowań późniejszych okresów i dlatego robią Wrażenie ciężkich.

Wrażenie jednak dla patrzącego z dołu na całą ścianę stylowo architektonicznie rozwiązaną jest nadzwyczaj silne. Łęki ciosowe, grupy okrągłe kolumienek wiązane z półkolumnami z bazami kapitelami, w reszcie żebrowania z cegły i ciosu na tle jednotonowem tynkowanej ściany, są tak harmonijne i piękne, tak wymowne i przejrzyste swą prostą strukturą, iż po przeprowadzeniu tylko koniecznego o czyszczenia z pobiały, utrwalone i nienaruszone w swym pierwotnym wyglądzie pozostaną wspaniałą ozdobą kościoła.

Użycie cegły w żebrach niepodyktowane żadną techniczną koniecznością, dzięki temu, że nadają łękom wyraz siły i stałości, działają raczej jako dekoracya zwłaszcza, iż cegieł użyto tu w pewnym rytmicznym porządku z myślą o zdobności. Część ta presbiteryum mogilskiego kościoła wraz z zachowanemi łękami i ich podporami w nawie poprzecznej, gdzie użyciem kostki ciosowej i cegły naprzemian, stworzono piękny ornament, będą żywym przykładem, często dziś powtarzającego się niemalże frazesu, iż wątek i struktura techniczna w ręku białego budowniczego sama dla siebie wydobyć może i powinna zdobność zupełną. Przykładów tej miary szczęśliwego połączenia ciosu i cegły w architekturze nie posiadamy w iele. Przypomnę tylko jeden. Są to słupy i sklepienia romańskie w k ościele St. Lorenco w Weronie. Słup romański budowano tam z ciosów płaskich 17 cm. wysokich, dzielonych między sobą dwoma cienkimi warstwami cegieł 7 cm. grubości. Pręgowane słupy podtrzymujące ciosowe łęki i ciosowo ceglane sklepienia bez żeber.

Dokładne studyum architektoniczne romańskich fragmentów w Mogile, z pewnością pociągnie naszych historyków sztuki i architektów do poświęcenia im najczujniejszej uwagi. 

Na dziś stwierdzić można, iż presbiteryum to z podziwem będzie oglądanem przez przyszłe pokolenia kształcących się techników.

Nie można dostatecznie silnie podkreślić tu całej gorliwości i pietyzmu z jakim przeor obecny, w tak trudnym czasie, nie szczędząc środków poświęca troskę celem ujawnienia niezwykłej piękności skarbów architektury romańskiej — hojnie dotąd ukrytych tak w kościele jak i klasztorze mogilskim .

FRANCISZEK MĄCZYŃSKI