POLSKIE SŁOWNICTWO GRAFICZNE

Słownictwo graficzne, podobnie jak słownictwo innych działów techniki, rzemiosła czy przemysłu, zachwaszczone jest wyrażeniami obcego, przeważnie pochodzenia niemieckiego, które jako barbaryziny językowe winne być usunięte, a zastąpione polskiemi. 

Ponieważ dotychczas sprawa oczyszczenia terminologii graficznej z różnych obcych naleciałości nie była poruszoną, wyjąwszy pracy Wywiałkowskiego „Słowniczek wyrażeń w zawodzie czcionkarstwa polskiego Warszawa 1887“ oraz mego artykułu w „Grafice polskiej " Z. 3. 1922 r. pod tym samym tytułem co obecny (lecz zestawiony dla działu drukarskiego) zatem usunięcie obecnej gwary graficznej możliwe jest tylko pod tym warunkiem o ile zostaną podane odpowiedniki polskie, odpowiadające w zupełności dotychczasowym złym wyrażeniom. 

Wyrażenia techniczne polskie, używane przeważnie przez pracowników wszystkich rodzaji rzemiosł i przemysłu, zaliczyć można – pod względem swego pochodzenia – do 3 zasadniczych grup, a mianowicie: 

I. grupa wyrażenia pochodzenia języków klasycznych, czy to w całości lub wzłożeniu. Tu należą: akwaforcista, akwaforta, akwarela, akwatinta, algrafja, aluminjum, asfalt, autotypja, celuloid, cerata, chemjotypja, cylinder, cynk, cynkografja, cynkotypja, diament, facsimile, faksymil (nie faksymilja), falsyfikat, fasetować, fasetowanie, fason (forma), fluoroforta, fluorowodór, fotochemja, fotochemigrafja, fotocynkografja, fotograwjura, galwanoglifja, galwanografja, genre (wymawiane w gwarze: żanre = gust, styl), grawer, grawerować, grawerowanie, heljograf, heljografja, heljograwjura, kalafonja, kopja, kred(k)a, kred(k)ować, kred(k)owanie, kred(k)owy, linoleoryt, linoleum, litograf, litografja, litografować, litografowanie, makulatura, margines, mezzotinta, niello, plakata, plakat (afisz), plansza, (płyta wyrytowana), płyta, regał (półka), sepja, sygnatura, transparent, tusz, tuszować, tuszowanie, tuszowy, werniks it. d. 

II. grupa wyrażenia wprawdzie pochodzenia niemieckiego, które tak się jednak u nas przyjęły, że niejako otrzymały t. zw. prawo obywatelstwa. Tu należą: bukszpan, druk, drukować (tłoczyć), drukarnia (tłocznia), drukowany (tłoczony), farba, farbować (barwić), farbowanie (barwienie), farbowany (batwiony), grunt (podkład), kred(k)a, kred(k)ować, kredkowanie, kred(k)owy, krochmal, malarz, malowanie, malowany, pendzel (pędzel), rys, rysa, rysować, rysowanie, rysowany, rysunek, stal, stalować, stalowanie, stalowany, stempel, szmergiel, szmirgiel (ścier, ścierniówka), walc, walec (wałek) i t. d. 

III. grupa wyrażenia wybitnie pochodzenia niemieckiego, które jako barbaryzmy językowe winne być usunięte a zastąpione wyrażeniami polskiemi. 

Oprócz H. Wilde ra „Grafika" Lwów 1922 nie znam pracy w tym dziale, która by się zajmowała również stroną językową. 

Poniżej podaję wyrażenia zestawione na podstawie materjałów zebranych przez WP. T. Hałacińskiego dyr. zakładów „Ryngraf“ w Krakowie. 

Abklacze – ślepiec, andruk – próbka kolorowa, anrajbszwam – smoczek, auflage 1. nakład, 2 podkładka. Bimsztajn – pumeks, bremza – hamulec. Druk farba – farba drukarska, ece – (niem. Aetze) wytrawa, ecować – wytrawiać, ecowanie – wytrawianie, ecowany – wytrawiony, elkana – oliwiarka, farbsztajn – farbiak, farbtisz – stół farbierski, federfarba – farba piórowa, federwajs – łojek, filctuch – wojłok, flachdruk – druk płaski, fojchsztof – zwilżadło, fojchtisz – stół do zwilżania Glancdekiel – nakrywa odbitkowa, glanctuch – cerata, grajfer – chwytak, gumiszwam – nagumiak (gąbka gumowa). Handgryf – kapsla, hochdruk – druk wypukły, holcsznyt – drzeworyt, holckajl – klocek, kornpapier – papier groszkowany, kornsztajn – kamień żarnowany, kornzand – piasek do groszkowania, kunsztowny – ozdobny, kupfersztych – miedzioryt. Nojdruk – 1. oddruk, 2. przedruk. Paser – register, pad. Rajsfedra – grafjon. Stampila – pieczątka. Sztanca – 1. stempel (znak firmy), 2. wycinak (nóż introligatorski), szaber – skrobak, szmi rgelsztajn – szmergiel, szpringer – skoczek, szraubencyjer – śrubnik, szuber – posuwak, szwarcfarba – farba czarna, czernidło. Umdruk – przedruk, umdrukfarba – farba przedrukowa, umd rukpapier – papier przedrukowy. Zac – (niem. Ersatz) namiastka. 

Oprócz powyższych 3 grup wyrażeń istnieją wyrażenia wprawdzie polskie, jednakże źle użyte np. zamiast kwas saletrzany powinno się mówić kwas azotowy względnie używane w przenośni np.

srebro zamiast aluminjum 
złoto zamiast bronz 
mosiądz zamiast miedź 
ryć zamiast rytować. 

Przypuszczam, że powyższym artykułem objąłem najważniejsze wyrażenia gwarowe z działów: rytów nictwa (drzeworytnictwa, miedziorytnictwa i litografji) podając równocześnie odpowiedniki polskie. 

Artykuł ten oprócz tego ma cel agitacyjny, zatem upraszam tych, którym czystość języka polskiego leży na sercu, o podanie uwag celem zużytkowania ich w dalszych pracach. 

INŻ. K. STADTMÜLLER.