KARTY ZODJAKOWE Z DRUGIEJ POŁOWY XVIII-GO WIEKU

Do pocztu kart nieznanych, które ogłosiliśmy poprzednio w czasopiśmie: „Rzeczy piękne", Kraków 1919, nr. 2 i 3, nakładem Muzeum przemysłowego im. Dra A. Baranieckiego (i osobne odbicie), podajemy nowe. Nazwa „karty zodjakowe" nie oznacza jakiego związku tych kart z astronomją. Nadaliśmy im tę nazwę z powodu znaków zodjaku, umieszczonych na kartach. Czy karty „zodiakowe" służyły do gry w karty, czy też posługiwano się niemi przy wróżbach z kart, nie umiemy powiedzieć. Nie chodzi nam też o określenie właściwego ich przeznaczenia. Ogłaszamy je jako wytwór sztuki graficznej z drugiej połowy XVIII wieku, mający związek z Polską. Znajdują się w zbiorze rycin Ambrożego Grabowskiego, przekazanym w r. 1921 przez spadkobiercę Dra Lucjana Grabowskiego, profesora politechniki lwowskiej, do Archiwum aktów dawnych miasta Krakowa. 

Karty nie są w ostatecznej swej formie wykończone, są bowiem tylko czarnemi odbiciami na papierze. Nie mają jeszcze znaków rodzajowych kart, które dopiero później kolorem odbijano a nadto nie są jeszcze naklejone na karton. Dwie pary kart nie są nawet do siebie rozcięte, tylko obok siebie na papierze odbite. Zdaje się, że Ambroży Grabowski pozyskał je wszystkie na jednym arkuszu, rozmieszczając je jednak i przyklejając w wolumen oprawny rycin, poodcinał niektóre. Kart jest dziesięć, t. j. cztery króle, cztery damy i dwa walety czyli niźniki. Reszty brakuje. Ile ich było wszystkich, nie wiemy. Z figuralnych jednak kart brakuje tylko 2-ch waletów.

Rysunek każdej karty obwiedziony jest linją, tworząc prostokąt, który mierzy 81 mm. wysokości a 55 mm. szerokości, nadto biały brzeżek poza prostokątem ma 2 i pół milimetra szerokości. Technika rysunku kart jest miedziorytowa, kreskowa, tylko w karnacjach rąki twarzy oprócz sposobu kreskowego użył rytownik sposobu punktowania. Miedzioryty odbite są na papierze czerpanym, ze znakiem wodnym. Filigranu tego nie można jednak złożyć wskutek pocięcia kart na oddzielne. 

Z fragmentów jednak filigranowych, które dostrzec można ze zadrukowanej płaszczyzny n. p. części napisu: WH..., wnosimy, że papier, użyty do tych kart, jest zachodni, najprawdopodobniej holenderski; z wszelką jednak pewnością nie jest papierem wyrobu polskiego. Jest cienki, równoległe prążkowany, nieco szorstki, odstęp linij rastrowych wynosi 26 mm. Rysunek figur zajmuje całą wysokość karty w ramkach, figury są trochę przysadkowate, szczególniej figury „dam“, którą to wielkość zmniejsza jeszcze ich strój. 

Strój figur, szczególnie „dam“ i „waletów", jest strojem francuskim z drugiej połowy XVII w. chociaż, jak to niżej wskażemy, karty nasze powstały dopiero w drugiej połowie XVIII wieku. Stroje figur „królów" przedstawiają mniej stylowego charakteru. Zato uczesanie włosów głowy w loki pojedyncze lub podwójne z boku głowy i trzewiki z klamrami metalowemi i z szerokimi obcasami odpowiadają epoce. Wyraz twarzy królów jest twardy, surowy; trzech ma brodę i wąsy, jeden tylko ma twarz niepokrytą zarostem. Akcesorja strojów królewskich i postaci są charakterystyczne. 

Król (fig. 1) w koronie o 7 sterczynach na głowie, okryty płaszczem królewskim z gronostajowem obramowaniem po brzegach płaszcza, trzyma w prawej ręce berło, pionowo ustawione. Przed prawą stroną króla stoi harfa, zakończona u góry głową orła z koroną na głowie. Po lewej stronie króla, na prostokątnej podstawie stoi owalna tarcza herbowa z koroną królewską na szczycie. Tarcza okolona jest z prawego boku liśćmi dębowymi, z lewego laurowymi. Na tarczy herbowej jest pięć pól herbowych: w 1-em polu (środkowem) znajduje się herb Ciołek (czerwony wół na polu niebieskiem (!), w polu 2-em i 5-em Orzeł polski na polu czerwonem, w 3-em i 4-em herb Pogoń litewska na takiemż polu. Tarcza herbowa przedstawia więc herb Stanisława Augusta Poniatowskiego już jako króla polskiego. Nadto u dołu tarczy zwiesza się wstęga, na której jest gwiazda orderu Białego Orła, który to order miał już Stanisław August podczas swojej koronacji na króla polskiego w listopadzie 1764 roku. Herb Stanisława Augusta jako króla polskiego, wyrażony na tej karcie wskazuje, że karty należące do jej grupy wykonane były po roku 1764-ym. 

Król drugi (tabl. fig. 2) jest bez zarostu na twarzy, na głowie korona o 5 sterczynach, ubrany w płaszcz królewski gronostajami podbity; płaszcz spięty jest na piersiach klamrą, poniżej jej w kolistem bramowaniu jest podwójna lilja heraldyczna na niebieskiem polu. Król trzyma w prawej ręce „świat" (kulę z krzyżykiem), w lewej miecz pionowo ostrzem ku górze ustawiony, owinięty gałązką lauru. Na prawej pole płaszcza królewskiego w wieńcu roślinnym jest znak zodjakowy: „strzelec" (na niebieskiem polu), po prawej stronie króla stoi na ziemi orzeł z podniesionem lewem skrzydłem. 

Król trzeci (tabl. fig. 3) niema płaszcza z gronostajami, lecz płaszcz bramowany wyszywaniami, spięty pasem. Na piersiach króla na wstędze z kokardą pod brodą zwiesza się wielka gwiazda o sześciu kątach, podwójna. Król trzyma w prawej ręce tarczę, w większej części za siebie schowaną, w lewej berło pionowo ustawione. Na prawej pole płaszcza, w okrągłym kartuszu jest znak zodjakowy: „skorpjon", po lewej stronie u dołu lew, którego widoczną jest przednia część tułowia z głową. Lew trzyma w łapach przednich kartusz z napisem: Du Port. 

Czwarty król (tabl. fig. 4) jest w stroju egzotycznym. Na głowie ma zawój turecki, włosy głowy okrągło, równo ułożone. Ubrany jest w szatę ze wzorem karpich łusek, z frendzlami u dołu, które zakrywają zupełnie stopy. Na sobie ma płaszcz ze szlakiem na brzegach płaszcza i „słońcem" na ramionach. Na szyji sułtana jest order „półksiężyca", zawieszony na wstędze. Sułtan w prawej ręce trzyma berło, zakończone „półksiężycem". Na dole sukni po prawej stronie widać w kole część znaku zodjakowego: baran, po prawej stronie poniżej pasa jest na sukni spodniej w kolistem polu niebieskiem znak zodjakowy „byk". 

Cztery „damy" mają strójw formie swojej jednakowej: gorsety i suknie krynolinowe, które sięgają do samej ziemi, zasłaniając zupełnie stopy. Dwie „damy" mają twarze zwrócone w profilu, dwie w3/4 częściach. 

Jedna „dama" (tabl. fig 5), zwrócona twarzą w 3/4, ma na głowie fryzurę, ozdobiona klejnotami, na szyji również sznur z „pereł". W prawej ręce trzyma 2 kwiaty: tulipan i różę. Na sukni krynolinowej widzimy podwójną lilję heraldyczną, użytą jako ozdobę. Na dolnej części sukni po prawej stronie jest w kole niebieskiem znak zodjakowy: „ryby" (dwie). 

Druga „dama" (tabl. fig. 6) z fryzurą średniej wielkości na głowie, ozdobioną klejnotami, ma na piersiach medaljon z profilem głowy męskiej. Dama trzyma w prawej ręce otwartą skrzyneczkę a w lewej wachlarz. Na bokach dolnej sukni jest z prawej strony znak zodjakowy: „panna", z lewej inny znak: „waga". 

Trzecia „dama" (tabl. fig. 7) zwłosami fryzowanemi, z piórem na środku głowy zatkniętym, ma na szyji medaljon, suknia ozdobiona jest bramowaniem. Na dolnej części przodu sukni w kole z koroną o5 sterczynach wgórze jest znak zodjakowy: „bl i źnięta" na polu niebieskiem. Na lewe ramię „damy" narzucony jest płaszcz gronostajami podbity, na wierzchu płaszcza widać połowę podwójnej lilji heraldycznej. W prawej ręce trzyma kwiat tulipanu. 

Ostatnia „dama" (tabl. fig. 8) twarzą profilem zwrócona, ma na głowie płaski okrągły kapelusz ze wstęgami. Na przodzie sukni jest w owalnym kartuszu herb, którego strona prawa przedstawia półorła ukoronowanego, w prawą stronę zwróconego, ze „światem" w szponach, strona lewa ma herb bawarski t. j. białei niebieskie (szrafowanie poziome) wydłużone romby (Spindeln). Herb ten przykryty jest środkiem wstęgą od pasa pionowo ku dołowi zwisającą. Na lewem brzegu sukni, u dołu jest tarcza okrągła ze znakiem zodjakowym „raka". Dama trzyma w prawej ręce rozwinięty wachlarz i szarfę, czy też wąską chustę, zdaje się koronkową. Prawą rękę ma opuszczoną na biodra. 

Dwie karty, oznaczające „walety", (tabl. fig. 9, 10) przedstawiają postacie męskie, zwrócone na wprost w postawie stojącej. Ubiór ich stanowią kaftany długie do kolan, z krysami na szyji i przy rękawach, na nogach pończochy związane wstęgami z kokardą, nogi obute w trzewiki z klamrami metalowemi. Na głowie kapelusz trójgraniasty, włosy głowy zawinięte u dołuw loki, twarz bez zarostu. Przy boku ma każdy szpadę a w lewej ręce dzierży pionowo ustanowioną halabardę. W prawej ręce jeden trzyma kartusz ze znakiem zodjakowym, przedstawiającym: „koziorożca", drugi ze znakiem „lwa". 

Znaków zodjaka, którymi nasze karty są znaczone, jest jedenaście, brakuje jednego: „wodnika"; był on zapewne umieszczonym na karcie, przedstawiającej trzeciego lub czwartego waleta, które nie dochowały się w naszym zbiorze. Ze znaki zodjakowe miały odpowiednie znaczenie na tych kartach, przemawia zatem to, że wszystkie te znaki umieszczone są na strojach figur (u „królów" i „dam") lub w ręku (u „waletów") bez ścisłego związku ze strojem, czyli, że nie są traktowane jako ich ornament. 

Nadto znaki zodjakowe rytowane są zupełnie poprawnie w swojej formie, nawet z heraldyczną ścisłością, jak n. p. znak „ryby" jest na polu niebieskiem (szrafowanie kreskami poziomemi), również znak: „bliźnięta", siedzące na ziemi, są na tle pola niebieskiego. Dokładność heraldyczna jest także na istotnych herbach, które na niektórych kartach się znajdują, przyczem barwy herbów znaczone są graficznie (kreskowaniem) n. p. podwójna lilja heraldyczna na polu niebieskiem, herb bawarski: srebrne (białe) i niebieskie wydłużone romby. Ordery zawieszone na szyji króla i sułtana nie są ścisłe, lecz fantazyjne n. p. „order półksiężyca" na piersiach sułtana. Właściwy bowiem order turecki „półksiężyca", utworzony dopiero w roku 1796, ma zupełnie inną formę. 

Heraldycznie przedstawiony jest także przy postaci jednego króla herb królewski Stanisława Augusta Poniatowskiego. Rodowy herb jego „Ciołek" (wół czerwony) jest na polu niebieskiem (!), herb Korony i Litwy: Orzeł i Pogoń na polu czerwonem. Barwy tych herbów oznaczone są graficznie kreskowaniem. Takie dokładne graficznie przedstawienie kolorów herbów („Ciołek" czerwony oznaczony jest również kreskowaniem pionowem), wskazuje, że wykonał je rytownik wyszkolony na Zachodzie, gdzie znajomość prawideł heraldyki była ugruntowaną. W Polsce niemożna niestety ani w XVIII w., ani potem mówić o ścisłości heraldycznej. Dowód na to mamy takżeiw herbie Stanisława Augusta. Herb „Ciołek" ma być bowiem na polu srebrnem czyli białem, na karcie oznaczone jest pole niebieskie, ponieważ w Polsce mylnie używano herb „Ciołek" t. j. wół czerwony na polu niebieskiem zamiast na polu białem i tak też mylnie rytownikowi barwę tego herbu naznaczono. Ścisłość formy heraldycznej, jak również stroje figur, wyobrażone na kartach „zodjakowyćh", wskazywałyby, że wykonał je cudzoziemiec: Francuz a nie wykonał ich Polak. 

Kwestji, czy karty nasze wykonane były za granicą (we Francji), czy już w Polsce, nie można stanowczo rozstrzygnąć. Wiadomem jednak jest, żew połowie XVIII-go w. sprowadzono z zagranicy do Warszawy czy też do Jeziorny (pod Warszawą) fabrykanta kart, który tu w Polsce zaczął wyrabiać karty do gry. Nasze karty mogą pochodzić z tej właśnie pracowni. 

ADAM CHMIEL.