PIENIĄDZE PAPIEROWE (BANKNOTY)

Pieniądz papierowy (banknot) pojawia się w Polsce po raz pierwszy, pod znaną powszechnie nazwą „biletu skarbowego“, w czasie powstania Kościuszkowskiego w r. 1794. W czasach następnych emitowano banknoty w Księstwie Warszawskiem, Królestwie Polskiem, na terenie ziem polskich, okupowanych w czasie wojny światowej przez Niemcy, a ostatnio już w Polsce Odrodzonej.

I.

W ostatnich latach niepodległości Rzeczypospolitej upadek polityczny szedł równolegle z upadkiem ekonomicznym. Sejm Wielki, mający na celu gruntowną przebudowę państwa i stworzenie odpowiedniej siły zbrojnej, szukał dróg prowadzących do tego celu. W pierwszym rzędzie należało uporządkować finanse publiczne i o tern dyskutowano długo i szeroko w sejmie i w polemicznych broszurach, w których wysuwano projekty emitowania pieniędzy papierowych na cele skarbowe. Lecz sejm, główny czynnik ustawodawczy nie chciał, czy nie odważył się iść za przykładem państw ościennych, które już dawniej stworzyły kredyt państwowy i na nim gruntowały swoją potęgę.

Nawet i nikłe wyniki prac Sejmu Czteroletniego skutkiem dalszych wypadków dziejowych traciły wartość. Polska staczała się ku zupełnej ruinie.

Rozpaczliwy był stan Skarbu i stan ekonomiczny kraju w chwili wybuchu powstania Kościuszkowskiego. Nawet naj54 większą ofiarnością publiczną, nie można było prowadzić wojny. Musiały być stworzone trwałe podstawy finansowe, czem zajęła się Rada Najwyższa Narodowa. Przywrócono podatki, uchwalone na Sejmie Czteroletnim, a zniesione przez Konfederację Targowicką, zaprowadzono nowe, a przedewszystkiem podjęto z powrotem i zrealizowano dawniejszy projekt wypuszczenia papierowych pieniędzy. 

W czerwcu 1794 zapadła uchwała w sprawie emisji biletów skarbowych, które miały być zabezpieczone na funduszach zahipotekowanych na dobrach narodowych (królewszczyznach). Na umorzenie projektowanej emisji w wysokości 60 miljonów złp. postanowiono sprzedawać co roku dobra narodowe za 10 miljonów złp. aż do zupełnego wycofania biletów z obiegu. Bilety miały mieć obieg przymusowy pod sankcjami karnemi, wpłaty natomiast do skarbu mogły być uskuteczniane biletami, jedynie do połowy, reszta zaś w monecie metalowej. 

W sierpniu 1794 r. wypuszczono bilety w odcinkach po złp. 5, 10, 25, 50, 100, 500 i 1000, później także po złp. 1 i 4, oraz zdawkowe po gr. 5 i 10. Jakkolwiek wedle ustawy parytet nowych banknotów był równy obowiązującej wówczas walucie srebrnej, to jednak ludność przyjmowała je zaraz w początkach z pewną powściągliwością i to spowodowało ich deprecjację. Z biegiem czasu, gdy szanse powstania malały, kurs biletów obniżał się coraz bardziej — z chwilą zaś upadku powstania straciły wartość zupełnie.

II.

W Księstwie Warszawskiem, powołanem wśród wojen napoleońskich do bytu samodzielnego panował zupełny chaos monetarny. Kursował tam przedewszystkiem bilon pruski, oraz zdeprecjonowane „bankocetle“ austrjackie, co katastrofalnie odbijało się na finansach wyniszczonego ekonomicznie kraju. Dla zaradzenia złemu postanowił rząd Księstwa usunąć obcą walutę, a ponieważ skutkiem tego zapanował dotkliwy brak środków obrotowych, zadecydowano wprowadzenie własnego pieniądza papierowego. Wydany w tym celu dekret Fryderyka Augusta, Króla Saskiego i Księcia Warszawskiego z 1 grudnia 1810 r. zawiera postanowienie emitowania „biletów kasowych“ na sumą 9 miljonów złotych polskich, zabezpieczonych na dochodach celnych Księstwa.

Bilety te były wzorowane na banknotach kursujących w Saksonji i opiewały na 1, 2 i 5 talarów. Dla ułatwienia obiegu ustanowił dekret w Warszawie kasę wymiany biletów na „gotowe pieniądze“ za potrąceniem 4 groszy od każdych 6 złp. (1 talara) w biletach. Nowy pieniądz był od początku skrępowany pewnemi ograniczeniami, a mianowicie podatki mogły być wpłacone biletami jedynie do połowy wysokości, podobnie jak i wypłaty ze Skarbu ; nikogo dalej nie można było zmusić do przyjęcia biletów kasowych, jako zapłaty wynikającej z prywatnych umów. 

Artykuły dekretu ograniczające normalny obieg biletów, oraz iluzoryczność zabezpieczenia wywołały nieufność ludności w nową walutę, która też natychmiast po wypuszczeniu w obieg, straciła na wartości w stosunku do monety metalowej. 

Talary (papierowe) Księstwa Warszawskiego poczęły kursować stopniowo od 1. VII. 1811 roku. Po zajęciu Księstwa przez wojska rosyjskie zostały wyparte przez walutę rosyjską. Ostateczne ich wycofanie przeprowadziła w Królestwie Kongresowem Komisja Centralna, Likwidacyjna, ustanowiona do likwidacji długów Księstwa Warszawskiego.

III.

W Królestwie Polskiem, ustanowionem na Kongresie wiedeńskim kursowały dwa rodzaje pieniędzy papierowych: bilety kasowe i bilety bankowe.

Pierwsze z nich wprowadzone zostały na podstawie postanowienia królewskiego z 15 kwietnia 1823 r. aby „ułatwić i ożywić obieg wartości“. Emisja biletów wynosić miała 16 miljonów złotych polskich i zabezpieczona była na wszystkich dochodach stałych Królestwa. Jednakowoż bilety kasowe, mające z założenia charakter emisji czysto skarbowej weszły w obieg dopiero po otwarciu, w roku 1828, Banku Polskiego w Warszawie, który na podstawie dekretu królewskiego był uprawniony do wydawania biletów bankowych. Przepisy zaś statutu Banku, odnoszące się do biletów bankowych objęły również bilety kasowe, tak że oba gatunki biletów miały jedną podstawę prawną.

Ogólna wartość, znajdujących się w obiegu biletów bankowych i kasowych nie mogła przewyższać funduszu uposażenia Banku. Reguła ta była ściśle przestrzegana podczas całego istnienia Banku, chociaż zachodziły chwile, n. p. podczas powstania listopadowego, kiedy możnaby było wytłumaczyć przekroczenie ustawy. 

Ponieważ zapas biletów kasowych już był od dawna przygotowany, więc wkrótce po otwarciu mógł Bank przystąpić do oddania ich do użytku publicznego. Banknoty te, na zdrowych podstawach oparte, odrazu zjednały sobie powszechną przychylność i zaufanie.

Niebawem okazało się, że stosunki kredytowe w kraju wymagają zwiększenia ilości środków obiegowych, tembardziej, że z owych 16 miljonów biletów kasowych, przejętych przez Bank Polski trzeba było większą część wycofać z obiegu, skutkiem zużycia. Poczynił więc Bank starania o zezwolenie na emisję własnych banknotów, w miarę potrzeby, do wysokości funduszu zakładowego. Starania te zostały uwieńczone pomyślnem załatwieniem, tak że z końcem roku 1830 — już po wybuchu powstania listopadowego — mógł Bank wypuścić w obieg pierwsze własne banknoty, również w walucie polskiej. 

Skutkiem ciągłego wycofywania zużytych biletów kasowych, ilość ich zmniejszała się, a w to miejsce przygotowywano nowe bilety bankowe.

Oba rodzaje pieniędzy papierowych w walucie polskiej kursowały jeszcze długo po wprowadzeniu w Królestwie Kongresowem, od 1842 r. nowej waluty rublowej, bo dopiero z końcem roku 1859 ostatecznie straciły one zupełnie wartość.

Pierwsze banknoty rublowe Banku Polskiego pojawiły się z początkiem roku 1842 i miały tekst w języku rosyjskim i polskim, z powtórzeniem wartości na odwrotnej stronie w języku niemieckim, francuskim i angielskim.

Rząd rosyjski zdążając do zupełnego zniesienia Banku Polskiego odjął mu w roku 1870 przywilej emitowania własnych banknotów, później zaś zakreślił ważność znajdujących się w obiegu do dnia 1. VII. 1875 r. Od tej chwili pół wieku trzeba było czekać na podjęcie dalszego ciągu chlubnej działalności Banku Polskiego już w Polsce Odrodzonej.

W Królestwie Polskiem były emitowane: bilety kasowe na 5, 10, 50, 100 złp. i bilety bankowe na 5, 10, 50, 100 złp., 1 złp. (1831 r.), 1, 3, 10, 25 rub. 

IV.

Na okupowanych przez Niemców terytorjach Królestwa Kongresowego założył Zarząd Generał-Gubernatorstwa Warszawskiego w Warszawie w roku 1916 „Polską Krajową Kasą Pożyczkową“, która emitowała „marki polskie“, mające równą wartość z markami niemieckiemi i gwarantowane przez Rzeszą Niemiecką.

Natomiast dla kresów północno-wschodnich, t. zw. Ober-Ost, jako obszaru osobno administrowanego, przez okupantów, ze wzglądów politycznych, powstała w r. 1916 podobna instytucja, zwana „Darlehnskasse Ost“ z siedzibą w Poznaniu, która wydawała banknoty w walucie rublowej. Przeniesiona następnie do Kowna wypuściła ona z początkiem 1918 roku emisją biletów markowych. 

Po usuniąciu okupacji niemieckiej z Kongresówki w listopadzie 1918 r. władze polskie przejąły Polską Krajową Kasą Pożyczkową, która w dalszym ciągu wybijała marki, już dla Polski Zjednoczonej, na rachunek Skarbu, przez cały okres inflacyjny aż do roku 1924. Wtedy to powołano do życia Bank Polski z przywilejom emitowania banknotów w walucie zlotowej.