MONETY POROZBIOROWE

Państwa zaborcze, które zawładnęły nowozdobytemi krajami zmuszone były początkowo bić dla tych ziem monetę zdawkową, na stopę polską, chociaż dawne monety polskie były jeszcze w obiegu.

Austrja pierwsza wprowadziła w r. 1774 szelągi miedziane, bite na Węgrzech z herbem Galicji, napisem i datą. Zaraz w następnym roku pojawiają się srebrne 15-to i 30-to krajcarówki (złotówki i dwuzłotówki) oświęcimsko-zatorskie z popiersiem Marji Teresy i herbem. Bito je aż do r. 1777. Trzecim gatunkiem monet to grosze i trojaki miedziane na stopę polską z r. 1794 bite dla wojsk stojących wówczas w Galicji, w czasie trwania powstania Kościuszki.

Zabór pruski za panowania Fryderyka Wilhelma II miał również swoją monetą, a mianowicie szelągi, pólgrosze, grosze i trojaki z lat 1796—1797; pierwsze z nich z głowa króla pruskiego na str. gł. i herbem na odwrotnej, szelągi i półgrosze z cyfrą króla na str. gł. a wartością na odwrociu. W r. 1816/17 dla zaradzenia brakowi monety bito dla Poznańskiego grosze i trojaki miedziane z herbem Prus i wartością. Gdańsk w tym czasie bił dwukrotnie własne pieniądze a mianowicie w r. 1801 i 1807. Pierwszym razem wybito pewną ilość szelągów z cyfrą Fryderyka Wilhelma i herbem miasta, drugim razem Gdańsk jako wolne miasto (powstałe na podstawie pokoju w Tylży) bił we własnej mennicy szelągi, grosze i szóstaki 1808, 1809 i 1812.

Rosja przed powstaniem Królestwa Polskiego nie biła monet osobnych dla zabranej części Polski. Kursowały nadal monety z czasów Stanisława Augusta.

Księstwo Warszawskie

W r. 1807 na podstawie pokoju tylżyckiego utworzono Księstwo Warszawskie, które dopiero w r. 1810 zaczęło bić swą własną monetę a mianowicie : miedziane grosze i trojaki, bilonowe 5-ciogroszówki i 10-ciogroszówki, srebrne złotówki (1/3 talara), dwuzłotówki (1/6 talara) (52), talary (6-ciozłotowe) i dukaty. Dukaty, talary, dwuzłotówki i złotówki miały na str. gł. głowę Fryderyka Augusta, księcia warszawskiego, na odwrotnej herb Księstwa. Wszystkie inne miały na str. gł. herb Księstwa, na odwrotnej wartość.

Przed zaprowadzeniem tej nowej monety kursowały w kraju we wielkiej ilości monety bilonowe, pruskie. Początkowo zniesiono kurs tych monet, a następnie wycofano je zupełnie z obiegu i przebijano poprostu na 10-cio i 5-ciogroszówki pod stemplem Księstwa. Dziś jeszcze na wielu takich monetach widoczne są ślady rysunku dawnej monety pruskiej. Była to strata prawie połowy wartości bilonu kursującego w kraju, poniesiona najniesłuszniej przez tych, którzy tę monetę w rękach mieli, gdy jej redukcję ogłoszono. Zdawało się, że strata ta będzie mniej dotkliwa wtedy, gdy redukcja wcześniej będzie zapowiedziana. Dlatego już w czerwcu 1811 r. ogłoszono, że redukcja bilonu nastąpi we wrześniu 1811 r. Naskutek tego ogłoszenia jednak już w czerwcu nikt nie chciał przyjmować bilonu inaczej jak wedle zniżonej stopy, mimo że grożono karami sądowemi każdemu, ktoby go al pari przyjmować nie chciał.

Do monet Księstwa należą jeszcze dwuzłotówki srebrne (53) i 6-groszówki miedziane, bite w czasie oblężenia Zamościa przez Moskali w r. 1813. Dowódcą tej twierdzy był generał Maurycy Hauke, który z garstką żołnierzy wytrzymał bohatersko siedmiomiesięczne oblężenie. Niestety Zamość, nieprzygotowany na tak długie oblężenie, już po kilku miesiącach pozbawiony był prawie wszelkich zapasów, a przedewszystkiem żywności i pieniędzy. Temu ostatniemu niedostatkowi starał się zaradzić Hauke przez rozkaz bicia dla potrzeb twierdzy monety własnej, ze sreber kościelnych, wziętych z miejscowej Kolegjaty O. O. Franciszkanów. Sześciogroszówki miedziane przebijano z monet austrjackich.

Monety te bite w doraźnie urządzonej mennicy mają wygląd bardzo prymitywny; należą jednak do rzeczy rzadkich z dwu powodów. Po pierwsze odbito dwuzłotówek tylko 7.830 sztuk, a sześciogroszówek ledwie 1.330 sztuk, powtóre po upadku Księstwa rząd rosyjski wyławiał je i kazał je przetapiać.

Mają one z jednej strony napis MONETA (na szóstakach PIENIĄDZ) W OBLĘŻENIU ZAMOŚCIA (na szóstakach datę 1813); na stronie odwrotnej w otoku dewizę BOŻE DOPOMÓŻ WIERNYM OJCZYŹNIE i wartość 2 |ZŁOTE| 1813 (53) (na szóstakach 6 |GROSZY|).

Królestwo Polskie.

Po pokonaniu Napoleona przez państwa koalicyjne przestało istnieć i Księstwo Warszawskie, a na Kongresie Wiedeńskim w r. 1815 utworzono, znowu tylko z części ziem dawnej Polski, nowy organizm państwowy pod nazwą Królestwa Polskiego i pod panowaniem carów rosyjskich, jako królów polskich. Królestwo miało w konstytucji zagwarantowaną osobną monetę, którą też poczęto bić zaraz w r. 1816 w mennicy warszawskiej. Monety Królestwa można podzielić na 3 grupy a mianowicie: z napisami polskiemi, rosyjsko-polskiemi i wkońcu rosyjskiemi, ale bitemi w mennicy warszawskiej.

Monety pierwszej grupy są to miedziane grosze i trojaki, bilonowe piątaki i dziesiątaki, srebrne złotówki, 2, 5 i 10- złotówki oraz złote 25-cio i 50-cio złotówki. Na stronie głównej monet grubszych było popiersie Aleksandra 1, a na odwrotnej orzeł rosyjski z małym orzełkiem polskim na owalnej tarczy. Napisy były polskie. Grosze i trojaki miedziane oraz 10-złotówki z czasów Aleksandra I wybite są z kruszcu krajowego i noszą na sobie dlatego odpowiednie napisy. 

W listopadzie 1830 r. wybuchło powstanie, które zostawiło nam osobne monety, omówione w następnym rozdziale.

Po upadku powstania nastąpił w Królestwie okres rusyfikacyjny. Odbiło się to i na monetach, które tworzą właśnie drugą grupę monet Królestwa Polskiego. W r. 1834 wprowadzono stopę rosyjską, w r. 1835 usunięto orła rosyjsko-polskiego, a wprowadzono orła państwowego rosyjskiego, na monetach zaczęto używać napisów rosyjsko-polskich z podaniem dwu wartości n. p. 1 złp. = 15 kop., 2 zip. = 30 kop., 5 złp. = 3/4 rubla, 10 złp. = l1 rubla, 20 złp. — 3 ruble i t. p. W r. 1842 zaczęto bić 5 kop. = 10 gr., 10 kop. = 20 gr., 20 kop. — 40 gr- i 25 kop. = 50 groszy. Monety tego okresu były bite w Warszawie i Petersburgu.  

Do trzeciej grupy należą monety Królestwa, bite na stopę rosyjską i z napisami już tylko czysto rosyjskiemi. Zaczęto je bić już w r. 1842. Są to: poltiny (1/2 rubla), ruble srebrne i 5-rublówki złote. Potem w r. 1848 bito 1/2 kop. 2 i 3 kopiejki, znaczone literami M — W (Mennica Warszawska). Od r. 1850 bito monety miedziane, znaczone już literami rosyjskiemi B — MBAPHIABCKAfl MOHETA W r. 1854 bito 10, 20 i 25-kopiejkówki znaczone znowu M. W. Mennica Warszawska w tym czasie pracowała coraz mniej; do roku 1864 biła tylko kopiejki miedziane, a piątaki i dziesiątaki (z datą 1840) aż do roku 1866. Mennicę zamknięto całkowicie w r. 1867. 

Powstanie listopadowe 1830 r. 

Zmienił się wówczas gruntownie wygląd monety polskiej. Rząd polski zebrał dość pokaźną ilość złota, która pochodziła przeważnie z ofiar (głównie z obrączek ślubnych i pierścieni) i kazał z niego bić dukaty zupełnie na wzór holenderski. Aby dać im walor zagranicą nadał im właśnie z tego względu typ holenderski. Jakość złota odpowiadała w zupełności przepisanej próbie. Dukat ten różnił się od holenderskich tylko małym orzełkiem, umieszczonym na początku napisu otokowego strony głównej. Prócz dukatów bito miedziane trojaki, bilonowe dziesiątaki, srebrne dwuzłotówki i pięciozłotówki, wszystkie z datą 1831. Na monetach tych spotykamy nowy typ herbu Polski. Na jednej wspólnej tarczy pod koroną królewską, podzielonej pionowo na dwa pola, znajduje się w prawem polu orzeł w lewem pogoń. Strona odwrotna zawiera wartość i rok we wieńcu z liści laurowych i dębowych. Pięciozłotówki mają na grzbiecie napis: BOŻE ZBAW POLSKĘ. 

Monety te były bardzo lubiane i chętnie przechowywane jako drogie pamiątki. Robiono dla ich przechowywania specjalne pudełka safjanowe z wyciskami złotemi, orłem i napisami „Pamiątka rewolucji polskiej dnia 29 listopada 1830“ oraz wierszem: „Dziwne wyrocznie Lecha niebo nam ogłasza, Polacy! To nasz orzeł, ta ziemia jest nasza!

Wolne miasto Kraków.

Kraków z okręgiem stał się na mocy uchwały Kogresu Wiedeńskiego w r. 1815 osobną Rzeczypospolitą Krakowską pod opieką trzech mocarstw ościennych. Początkowo były tam w obiegu monety dawne; dopiero w r. 1835 zaczęto bić własne pieniądze a mianowicie miedziane trojaki, bilonowe piątaki i dziesiątaki oraz srebrne złotówki. Inne monety możemy uważać za próbne. Na stronie głównej widniał herb Krakowa, na odwrotnej wartość, we wieńcu. Jakkolwiek Rzeczpospolita Krakowska istniała do r. 1846 monety krakowskie noszą tylko datę 1835. 

W czasie powstania r. 1863/4 nie istniały monety kruszcowe.

Monety okupacyjne.

Gdy Niemcy w czasie wojny światowej zajęły na dobre Królestwo Polskie, szef administracji przy Generalnem Gubernatorstwie warszawskiem, upoważniony został do wybijania na razie monety zdawkowej z żelaza lub aluminjum. Jednostką monetarną, tymczasową, była marka polska równa 100 fenigom. Ogólna suma monet zdawkowych nie miała przekraczać 20 miljonów marek.

W r. 1917 wypuszczono w obieg najpierw 10 fenigówki, następnie 5 i 20-fenigówki, a w r. 1918 jeszcze prócz tych 1 fenigówki. Monety te bite są z żelaza i mają na str. gł. orła w kole gwiaździstem, na str. odwr. napis: KRÓLESTWO POLSKIE, wartość i datę.