BONY PRYWATNE

Prywatny pieniądz papierowy, na którego określenie Niemcy posiadają w swoim języku wyraz „Notgeld“, u nas znany pod popularną nazwą „bonu“ wyrósł z inicjatywy prywatnej, w chwili potrzeby, dla zapobieżenia brakowi monety obiegowej, najczęściej zdawkowej. Rodzi go wojna lub głębsze wstrząsy ekonomiczne.

Zasadniczą cechą, różniącą pieniądze prywatne od państwowych jest to, że nie posiadają ustawowej zdolności zwalniania ze zobowiązań prawnych, bo nikt nie może być zmuszany do ich przyjmowania. Siła ich polega w zaufaniu ludności do firmy emitującej, a obieg ograniczony zwykle na pewną miejscowość, czasem na pewien okrąg; w powszechnym kursie nie znajdują się nigdzie. Wydają je gminy, powiaty, instytucje finansowe, zakłady fabryczne, zarządy dóbr, a nawet poszczególne osoby, pod postacią papierowych bonów (rzadziej marek metalowych), asygnat kasowych, kwitów, przekazów i t. p. Ważność ich jest zwykle ustanowiona z góry do pewnego czasu, lub do zaistnienia pewnego zdarzenia, poczem tracą swą wartość przez wycofanie z obiegu i wymianę na monetę ustawową. 

W numizmatyce polskiej występują w trzech różnych okresach w większych ilościach : w Galicji w latach 1848 i 1849, w Królestwie Kongresowem w latach 1860—1865, oraz podczas wojny światowej.

I.

Do prawdziwych rzadkości numizmatycznych należą bony wydawane w Galicji w latach 1848 i 1849. Były to czasy wojny austrjacko-włoskiej, powstania węgierskiego, rewolucji i ogólnych zamieszek europejskich.

Przyczyną wydawania bonów było, jak zwykle w tych razach zniknięcie z obiegu drobnej monety. To samo zjawisko wystąpiło wówczas nietylko w Galicji, ale także w Czechach, na Morawach, na Węgrzech, w południowych krajach austrjackich i t. d.

Bony galicyjskie tem się odznaczają, że z nielicznemi wyjątkami są wydane w języku niemieckim, często z hebrajskiemi sygnaturami; wszystkie prawie zaś są jednego typu i emitowane przez prywatne osoby.

II.

Genezę bonów prywatnych w Kongresówce, występujących masowo pomiędzy rokiem 1860 a 1865, z największym natężeniem w roku 1863, tłumaczyć należy wciskającą się do Królestwa Kongresowego inflancją rosyjskich biletów skarbowych, które stopniowo dewaluowały się z powodu ówczesnego złego położenia finansowego Rosji. Wprawdzie w owym czasie ta część Polski posiadała jeszcze odrębny ustrój monetarny, jednak faktycznie związana różnorakiemi węzłami z Rosją — która z resztą dążyła wszelkimi sposobami do zniszczenia resztek jej samodzielności — nie potrafiła obronić swej odrębności na tem polu. Inflacja biletów rosyjskich wyparła przedewszystkiem srebrny i miedziany bilon, który został przez ludność stezaurowany, mennica zaś warszawska nie była w możności nastarczyć wzmożonym potrzebom życia gospodarczego. Wreszcie — jak zwykle w takich razach — inicjatywa społeczeństwa wskazała drogę samopomocy pod postacią bonów prywatnych. Cieszyły się one popularnością i zaufaniem, a ogólna suma prywatnych emisyj wyniosła około 4 miljony rubli. Dopiero, kiedy z biegiem czasu rynek został przez rząd dostatecznie nasycony drobną monetą, znikły one z obiegu.

III.

Z końcem lipca 1914 r., kiedy nastała niemal pewność, że wojna jest nieunikniona, poczęła moneta metalowa w gwałtowny sposób znikać z obiegu, a brak jej doszedł do punktu kulminacyjnego w parę dni po wybuchu wojny. Zniknięcie monety zdawkowej tłumaczy się tern, że wielkie jej ilości spotrzebowano dla wojska, dalej tern, że ludność nieświadoma zasad i praw monetarnych, lub przez nieuczciwych spekulantów zbałamucona, odmawiała wartości banknotom. Gorączkowo poczęła gromadzić zapasy pieniędzy srebrnych, niklowych i miedzianych. Wypływem tego było zatamowanie drobnego handlu, wywołujące olbrzymie trudności w życiu codziennem. Im bliżej terenu wojny, tem stosunki były gorsze.

Zarządzenia zapobiegawcze (n. p. w Austrji przez wypuszczenie papierowych 2-koronówek) nie wszędzie mogły być skuteczne i przyszły za późno. Tymczasem trzeba było nagłego i radykalnego środka, aby życie mogło iść torem normalnym, a tym środkiem stały się prywatne bony.

Pojawiły się one we wszystkich zaborach niemal równocześnie w wielkich masach, przedewszystkiem na obszarach przygranicznych, rozszerzając się stopniowo w głąb kraju. Przetrwały z mniejszem lub większem nasileniem całą wojnę światową i zakończyły swój żywot dopiero po wojnie polskobolszewickiej. Wyjątkowo występowały tu i ówdzie w okresie inflacji markowej. 

Te same objawy masowych emisyj bonów prywatnych obserwowano i w innych państwach, biorących udział w wojnie.