Nieco wieści o farfurni w Białej

Usiłowania Machnickiego były skuteczne, gdyż farfurnia po śmierci Raburga nie stanęła ani na jedną chwilę. Stadtler okazał się nietylko zdolnym, „należycie usposobionym ” w swym zawodzie majstrem, ale potrafił całkowicie zastąpić w farfurni Raburga, co przez cały kwiecień robił z woli Machnickiego nieoficjalnie, zaś od 1 maja 1741 roku zajął już oficjalnie stanowisko głównego majstra w farfurni, jak nas o tem przekonywa podpisany przez niego dokument, który w dosłownem brzmieniu poniżej podajemy. 

„Ja Julius Gottlieb Stadtler jawno czynię y dobrowolnie zeznawam tym moim Listem Rewersalnym y Assekuracyjnym Zapisem Jż co Jaśnie Oświecona Xiężna Jey Mść Anna z Xiążąt Lubartów Sanguszkowa Radziwiłłowa Kanclerzyna Wielka W. XLtt-o Pani y D obrodzieyka moja w Fabryce swojey Fajansowey Biallskiey Dispozycyą Gospodarską po zeszłym Raburgu miłościwie mnie na lat trzy zdać rozkazała y Pensyi po Czerwonych złotych Sześć na Miesiąc od dnia Pierwszego Miesiąca Maya teraznieyszego Tysiąc Siedm set Czterdziestego Pierwszego Roku ze Skarbu swego naznaczyć raczyła; Do tego od każdego Ucznia, któryby do mnie w Naukę był oddany, przy Wyzwoleniu onego po trzy Czerwone Złote płacić deklarowała… Zaczym zjak naygłębszym Podziękowaniem przyimując te dobrotliwe Respekta… rzyrzekam y assekuruję się nie tylko na wszelką w pomienioney Fabryce Robotę pilne y czułe Oko mieć, jako to Kręgową, Toczenie Modeluszow, formowanie, Wypalanie, Polewę, Zaprawę Materyałow, Odlewanie y Sporządzanie form Gypsowych, podług wszelkich Modeluszow, któreby Mi kolwiek podano, ale y sam pilnie wszystko robić; Uczniów także zeszłemu Antecessorowi memu Raburgowi podanych, we wszystkim, cokolwiek do tey Professyi wiedzieć y umieć powinni, a Im albo jeszcze czego niepokazano, alboli też dobrze niepojęli, jako też w Zaprawowaniu y Gotowaniu Polewy, wiernie informować y doskonale Ich douczać” - Juliuss Gottlieb Stadtler Porcellan Dreher et Brener”.

Z tego ostatniego dokumentu jasno wynika, że Raburg miał oddanych sobie na naukę uczniów, którzy w Białej mieli się wyspecjalizować w farfurnictwie. Wyszkolenie swoje, które, prawdopodobnie, trwało dość długo, kończyli pod kierunkiem Stadtler a, tak chętnie zobowiązującego się „doskonale ich douczać”.

Przeglądając skrupulatnie wszelkie dokumenty, mające związek z farfurnią bialską, odszukaliśmy nazwiska tych dwóch uczniów, którymi byli Jan Krupuz i Maciej Kruczkowski z miasta Mira, „poddani JO Xsięcia Imci Michała Radziwiłła”. Naukę swoją ukończyli w sierpniu 1741 roku, a na wyjezdnem złożyli przysięgę, iż „bywszy na nauce w Farfurni Holenderskiej fajansowej w mieście Białej, a dostawszy się do swego Pana nie powinni nikomu w robocie sekretów wyjawiać, jakoto w paleniu farfurek, glazur, w malowaniu i innych rzeczach”.

Te skromne wiadomości, jakie zebraliśmy o farfurni w Białej urywają się na roku 1742; w „Inwentarzu Hrabstwa Bialskiego”, sporządzonym na dzień 15 kwietnia 1742 roku, oraz w aktach „rewizji Miasta Białłej”, dokonanej w maju tegoż roku, znajdujemy informację, że farfurnia mieściła się w „czwartej pierzei rynku’, w „domu skarbowym z kramem murowanym przy nim ”; w domu tym, mającym kominów murowanych cztery, mieszkali farfurnicy, na tyle zaś była farfurnia pod dachówką, o trzech murowanych kominach, w podwórzu wreszcie był spichlerz i sadek. Nie posiadamy dokładnego spisu farfurników, jacy w tym domu przy farfurni w roku 1742 mieszkali, wiemy jednak, że było tam dwóch polaków farfurników, a mianowicie Jan Borysiewicz i Wojciech Naruszewicz, poza tem robotnik Mikołaj Kijowski, zajęty również w farfurni, wreszcie Dominik Iwanicki, „pozostający w farfurni w nauce”.

W spisie mieszczan bialskich z roku 1748 znajdujemy nazwiska następujących farfurników: Borysiewicza, Michała Nawrockiego, Antoniego Daniewicza, poza tern robotników, wprawdzie bez wyrazu „farfurnik”, lecz zajętych w farfurni, a mianowicie: Kijowskiego, Ihnatowicza, Janowskiego, Grzegorzewskiego, Trzeciaka, wreszcie malarczyka Szczerbińskiego, „który uczył się u Aleksandra”.

W roku 1746 księżna Anna Radziwiłłowa umarła i, prawdopodobnie, manufaktury bialskie, osierocone przez swoją założycielkę i opiekunkę, musiały się pochylić nieco, powstrzymać w swoim rozwoju. Farfurnia w Białej istniała jednak w dalszym ciągu i w roku 1761 bezwględnie je­szcze była czynna, jak o tern świadczy punkt 4 raportu E. v. Plintznera, ówczesnego zarządcy zamku bialskiego, który to zarządca we wspomnianym raporcie z dnia 30 sierpnia 1761 roku pisał: „podług rozkazu Pana mego oddałem modele przysłane w pudełku do Farfurni tuteyszey przykazawszy, aby czym prędzey przyśpieszali podług numerów, sztuk i karteczek przylepionych”...

Według przypuszczeń Gustawa Soubise-Bisier farfurnia bialska produkowała jeszcze w roku 1767, my zaś musimy odnotować tutaj, że w roku 1768 już albo nie była czynna, albo też została przeniesiona do innych budynków, gdyż „wizya czyli opisanie kamienic y Domów Skarbowych w mieście Białey” z dnia 26 września 1768 roku powiada, że „kamienica pierwsza rogowa o dwóch piętrach alias farfurnia pusta, przed którey sienmi od ulicy dwoie wschodów ze wszystkim zgniłe, opadłe, także podwaliny y wiązanie drewniane zgniło”...

Egzystowała więc farfurnia bialska około trzydziestu lat i była najdawniejszą tego rodzaju manufakturą na ziemiach polskich. Pierwszych majstrów sprowadzono ze Śląska, czy też z Saksonji, a przy nich wyrabiali się ludzie miejscowi, którzy z czasem zastąpili przy warsztatach cudzoziemców.

Nosiła farfurnia bialska nazwę „manufaktury holenderskiej", które to miano nadawano wówczas wytwórniom, produkującym wyłącznie fajans. Wszelkie potrzebne do farfurni przedmioty, jak chemikalja, farby, pendzle, kupowano w Gdańsku, w Królewcu i w Dreźnie.

Miała ta manufaktura w ciągu swego istnienia okresy lepsze i gorsze, do najlepszych jednak, bezwględnie, należał czas między rokiem 1740 a 1744, gdy tokarzem - modelarzem był Stadtler, a na czele malarni stał Kuntzelman. Był to okres, w którym księżna kanclerzyna, żywo interesując się farfurnią, sprowadzała z Drezna liczne wyroby porcelanowe, mające służyć za wzory do naśladowania w manufakturze bialskiej.

Produkowano wówczas ogromne ilości „garniturów zastawy stołowej”, które to garnitury rozchodziły się po całej Polsce, wyrabiano poza tem wazony, figurki i ramki do zwierciadeł, w stylu rokokowym, przyczem wyroby te nie były przeznaczone na sprzedaż, a rozsyłano je, jako ozdobę wnętrz, do licznych zamków i pałaców radziwiłłowskich.

Drugi okres w dziejach farfurni bialskiej zaczął się po roku 1744, gdy w malarni zabrakło Kuntzelman a, który przeszedł do Świerżnia na służbę do księcia wojewody wileńskiego. Farfury z tego okresu, co do kształtu nieróżniące się od dawniejszych, znamionowało daleko uboższe pod względem barw malowanie i mniej pewny rysunek przeróżnych bukietów i kwiatów, stanowiących ulubiony motyw zdobniczy farfurni bialskiej. Od roku 1744 księżna kanclerzyna poczęła już niedobrze czuć się na zdrowiu i nie zajmowała się już tak gorliwie swemi manufakturami, jak poprzednio, gdy wreszcie w roku 1746 energiczna i mądra założycielka manufaktur bialskich odeszła w zaświaty, farfurnia chyliła się już stale ku upadkowi i jeżeli wogóle jeszcze szła, to tylko dlatego, że nikt nie zarządził jej zamknięcia. 

Ze spadkobierców księżnej Anny Radziwiłłowej nikt się specjalnie manufakturami białskiemi nie interesował: książę Michał Kazimierz, wojewoda wileński, posiadał swoje własne manufaktury w okolicach Nieświeża, a wśród nich farfurnię w Świerżniu, książę Hieronim Florjan, chorąży litewski, zajmował się wówczas niemal wyłącznie sprawami armji radziwiłłowskiej, z córek wreszcie księżnej kanclerzyny żadna nie dziedziczyła po matce upodobań i zainteresowań w kierunku rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych.

Czy wyroby farfurni bialskiej zaopatrywane były w jaką markę, niewiadomo. W muzeum Narodowem w Warszawie znajduje się talerz z datą 1767 roku, uchodzący za wyrób bialski, otóż, jeżeli rzeczywiście tak jest, to talerz ten pochodzi z końcowego okresu farfurni i nie daje nam możności wypowiedzenia zdania o jakości wyrobów bialskich wogóle. W zamku nieświeskim przechow ało się zwierciadło urzeckie, oprawne w rokokową ramkę fajansową, wykonaną jakoby w Białej. Ramka ta, jeżeli rzeczywiście jest wyrobem farfurni bialskiej, musi pochodzić z okresu jej najświetniejszego rozwoju, a więc z przed roku 1744.

Dzisiaj, bezmała w dwieście lat od czasu powstania farfurni bialskiej, wskazane jest, abyśmy nietylko z dużem zastrzeżeniem odnosili się do przedmiotów, pochodzących jakoby z manufaktury bialskiej i zachowanych do naszych czasów, ale również byśmy byli ostrożni i oględni w wydawaniu sądów o wyrobach tej farfurni, jedynie na podstawie tych właśnie nielicznych rzekomych jej wyrobów…