KARTY DO GRY Z GEOGRAFJĄ POLSKI Z DRUGIEJ POŁOWY XVIII W.

KARTY do gry, które tu ogłaszamy, przysłał nam znany bibljofil Franciszek Biesiadecki, redaktor i wydawca czasopisma „Exlibris“ we Lwowie. Nabył je u antykwarza w Paryżu. Karty stanowiły całą talję. Pozostały z niej tylko te cztery, reszta, jak pisze p. Biesiadecki, padła ofiarą rabunku wojennego w czasie ostatniej wojny. Karty są niewątpliwie wyrobem francuskim; dla nas przedstawiają szczególniejsze znaczenie, ponieważ oprócz celu gry towarzyskiej, były niejako „podręcznikiem" geografji Polski dla Francuzów, znanych zresztą ze słabej znajomości geografii a specjalnie geografji Polski. Te dwa cele, do których służyły karty, przedstawione są w sposób oryginalny .przy zachowaniu jednak charakteru kart do gry, jaki w XVIII w. był w użyciu. Żałować tylko trzeba, że z talji kart tych, które nazwaliśmy: „Kartami do gry z geografją Polski", zachowało się tylko cztery. Wskutek tego nie możemy określić, jak daleko ten niezwykły „podręcznik" geografji Polski obejmował wiadomości geograficzne o ziemi naszej. Przypuścić można jednak, sądząc z tego, co z tych kart pozostało, że wiadomości były dość obszerne na tego rodzaju „podręcznik". A może były te karty nietylko „podręcznikiem" geograficznym, lecz podawały także i wiadomości historyczne czy inne? Te wyjaśnienia będzie można mieć wtenczas, kiedy jakaś inna talja tychże kart się ujawni. To można tylko z pewnością stwierdzić, że „źródłem" do wiadomości geograficznych tych kart były opisy a raczej mapy geograficzne niemieckie lub mapy francuskie na niemieckich oparte. 

Każda karta jest 86 mm. wysoka a 62 mm. szeroka, z grubego papieru prążkowanego i satynowanego. Jedną stronę karty wypełnia rysunek, druga strona: tylna jest czysta. Rysunek otoczony jest prostokątną obwódką: z linji zewnętrznej grubszej a wewnętrznej cienkiej. Obwódka ta, mierzona w polu środkowem, ma 82 mm. wysokości a 59 szerokości; poza obwódką jest więc biały brzeżek karty. Wyobrażenia kart wraz z napisami są odbiciami z miedziorytu. Znaki kart są jednakowe dla każdego rodzaju kart. Jest to znak graficzny na oznaczenie „miasta", używany w kartografji w drugiej połowie XVII i XVIII-ym wieku. Znak ten przedstawia na naszych kartach trzy baszty miejskie obok siebie stojące, środkowa baszta jest wyższa, baszty poboczne są równe, niższe odśrodkowej. U dołu baszt jest „kółko" jakby brama w baszcie środkowej. Baszty i „kółko" objęte są u dołu pięciobocznem obramieniem, przypominającem fortyfikacje według systemu Seb. Vaubana. 

Przy każdym znaku jest nazwa miasta, określenie w jakiem leży województwie, nad jaką rzeką, wreszcie odległość tego miasta od Krakowa, podana w milach (L. = lieues), do czego na kartach, które nie przedstawiają figur, jest w środku kółko z napisem: Cracovie i liczby odległości. Na kartach jest różna liczba znaków, stosownie do tego, co ma przedstawiać karta do gry: trzy znaki = III, pięć znaków = V, ośm znaków = VIII. Liczby kart wyrażone są też temi rzymskiemi cyframi u góry karty, ponad niemi jest napis jednej prowincji Polski: GR[AN]DE POLOGNE, PET [ITE] POLOGNE, LITHUANIE. Znaki kart są ręcznie zakolorowane na oznaczenie koloru karty do gry. Na zachowanych kartach mamy kolor żółty, czerwony i zielony (jasny). Przypuszczamy, że czwarty kolor kart był niebieski. Z kart figuralnych zachowała się tylko jedna, oznaczająca, jak sądzimy: waleta w kolorze żółtym. Przedstawia ona (fig. 1) głowę mężczyzny, na wprost zwróconą. Na głowie czapka - jakby kozacka, bramowana u spodu barankiem. Przed głową zawieszona jest opona z frędzlami u dołu, prawie przez całą wysokość karty, zawieszona w 2 rogach górnych karty na sznurze i zawinięta pionowo po brzegach. U góry karty jest napis: GR(AN)DE POLOGNE, na oponie jest „widok miasta" t. j. parę kościołów i domów nad rzeką. Koło „widoku miasta" jest napis: WLADISLAW Cap. (itale) de la Cujavie. Pod rzeką: Vistule Riviere - Distance 70 L. de Cracovie. Na płaszczyźnie opony jest napis: Les princip(a)les rivieres qui arrossent la gr(an)de Pologne sont la Vistule, la Bog, et la Warta. Les moins considerables sont la Netec, l’Obra, la Rava, la Pilzca, la Wolwortz, la Valpuch, la Narew, la Liwier, la Narcze et la Biebra. Ily a aussi dans la gr(an)de Pologne le Lac Gupso". 

Nie możemy wchodzić w ocenę ścisłości podanych wiadomości geograficznych. Objaśniamy tylko, że nazwa miasta głównego Kujaw : „Wladislaw" znaczy m. Włocławek, rzeka Bog = Bug, Netec = Noteć, Pilzca = Pilica, Biebra = Biebrza, dopływ Narwi z lewej strony. Przemienione są nazwy rzek: Wolwortz, Valpuch, Liwier i Narcze, wzięte najwidoczniej z jakiejś mapy, robionej przez Niemca, wreszcie le lac Gupso co ma oznaczać: „jezioro Gopło". Na karcie, o której mówimy, założone są kolorem żółtym: czapka na głowie mężczyzny, 2 guzy przy rogach opony i „widok miasta", reszta rysunku i napisy są odbite czarną farbą. 

O Wielkopolsce podaje informacje karta: ósemka (VIII) w kolorze żółtym, (fig. 2), Na osi tej karty jest małe kółko, w koło niego napis: Cracovie. Od tego środkowego punktu umieszczone są znaki w 2 szeregach pionowych, po cztery znaki w jednym szeregu, od których to znaków prowadzą kropkowane linje do kółka z napisem: Cracovie. Przy każdem znaku jest nazwa miasta, pod nią narysowana rzeka, oznaczona nazwą swą, lub tylko ogólnie: rzeczka (ruisseau), obok nazwy miasta wzdłuż brzegu pionowego karty jest napisane objaśnienie: w którem województwie leży to miasto. Na linjach kropkowanych podane są odległości (w milach) miast do Krakowa. 

Na ósemce koloru żółtego są miasta następujące: licząc od strony prawej heraldycznej: 1) lezow, Ruisseau (nazwa rzeczki nie podana) Palatinat de Lencici dans la gr.-de Pologne, 48 L. Jest to więc Jeżów miasteczko nad rzeczką Rawką. 2) Rava, Rava R,, 46 L. 3) Schikzuanwitz, Rava R., 51 L. 4) Błonic, Ruisseau, 57 L. Do tych trzech miejscowości jest na boku objaśnienie: Pal(atina)t de Rava dans la gr.(ande) Pologne. Z miejscowości tych ma bardzo przekręconą nazwę miasteczko: Skierniewice, podane tu jako: Schikwanwitz. Podobnie zniemczoną nazwę tego miasta ma mapa Polski z r. 1630-go: „Haec tabula nova Poloniae et Silesiae Sigismundo tertio... a Nicolao Johannide Piscatore anno 1630. Impressa in aedibus Nicolay Johannis Vischer", mianowicie: „Schickwirnawitz". Nazwa Błonic oznacza m. Błonie. Po stronie lewej ósemki wymienione są miasta: 5) Sochaczow, Ruisseau (nie podana, jest nią Bzura), 62 L. 6) Gabin (= Gąbin), Ruisseau (nie podana, jest to Nida) 60 L. Z objaśnieniem: Pal(atinat) de Rava dans la gr(an)de Pologne, 7) Czersko, Vistule R(iviere), 56 L. 8) Warka, Pilcza (= Pilica) R. 50 L., do których jest objaśnienie: Pal(atinat) de Czersk D(uche) de Masovie. (Właściwie: ziemia czerska, województwo mazowieckie). Karta przedstawiająca trójkę w kolorze czerwonym (fig. 3) ma napis ugóry: PET(ITE) POLOGNE, cyfrę rzymską: III i znaki trzech miast nad rzeczkami, ułożone odpowiednio. Reszta objaśnień jest w ten sam sposób rozłożona, jak na karcie poprzedniej. Miastami temi są: 1) Kurow, Ruisseau (nie podana a jest nią rzeczka Kurówka) 52 L. 2) Ocrzka, Ruisseau, 56 L. 3) Barowecz, Ruisseau 65 L. Do tych miast jest po brzegach karty to samo objaśnienie: Pal. de Lublin dans la pet. Pologne. Nazwa m.: Ocrzka oznacza: Okrze, dawniejsze miasteczko, podane na mapie Rizzi Zannoni: Carte de la Pologne 1772 w wojew. lubelskiem, dziś wieś Okrzeja nad rzeczką Okrzejką. Również przekręconą jest nazwa : Barowecz, która właściwie brzmi: Borowiec, położony na południe od Łukowa a na północ od m. Okrze w wojew. lubelskiem. Nazwę: Barowecz zamiast: Borowiec widzimy na małej mapie: „Reise Charte durch das Kónigreich Polen mit alien darzu gehorigen Laendern verfertigt von J. G. Schreibern in Leipzig", pochodzącej z czasów Augusta II lub III-go, jako wskazuje na to herb polsko-saski, nad powyższym napisem się znajdujący. Karta czwarta (fig. 4), przedstawia piątkę w kolorze zielonym. Ułożona jest w ten sam sposób, jak poprzednie karty niefiguralne. Ma napis u góry: LITHUANIE, poniżej V, i pięć miast wymienionych, z których cztery położone są nad rzekami, piąte nad jeziorem. Miasta są następujące: 1) Potoczk Cap (itale) du Pal(atinat) de ce nom. Dzwina Riviere, 217 L. 2) Via, (=Uła) Dzwina R., 228 L. 3) Lukomla (= Łukomla v. Łukoml) Ruisseau (niepodana, leży nad jeziorem i rzeczką Łukomką) 220 L. Do miast: Uły i Łukomli jest na brzegu jedno objaśnienie ich położenia: P. de Witepsk (Witebsk) dans la pet. Russie bl(anc). 4) Turowla, Dzwina R., 222 L. 5) Sussa, Lac (naznaczone jezioro) 214 L. i wspólne jedno objaśnienie na brzegu karty do miast pod 4) i 5): Palat. de Poloczk dans la pet. Russie bl(anc). Turowla była niegdyś miasteczkiem, dziś wsią, leży przy ujściu rz. Turówki do Dżwiny. Sussa wymienione nad jeziorem, jest Susza, miasteczko w XVI-ym wieku z zamkiem warownym, zbudowanym przez Iwana Groźnego, na półwyspie jeziora: Susza. 

Opisane i przedstawione w podobiznach karty do gry, przedstawiają się w układzie z wielkim wdziękiem. Mimo, że podają tyle wiadomości geograficznych, nie robią wrażenia przeładowania i zupełnie jasno mogły służyć do celu, do którego były głównie przeznaczone, to jest do gry. Odbite są z miedziorytu czarną barwą, tylko znaki na nich, oznaczające rodzaj karty do gry, są zakolorowane, wskutek czego występują na plan pierwszy, pozostawiając na dalszym planie napisy obok tych znaków umieszczone. Wykonanie tych kart określamy na drugą połowę XVIII-go w., z czem zgadza się użycie opony na napis, w karcie, mającej przedstawiać waleta, opony użytej w tej formie także do napisu mapy R. Zannoniego z r. 1772 i używanej np. na pomnikach kościelnych z tych czasów. 

Czy karty te były także w użyciu w Polsce, nie możemy nic powiedzieć, w pierwszym jednak rzędzie przeznaczone były dla Francuzów, dla których, jak wspomnieliśmy, były nadto bardzo krótkim „podręcznikiem" geograficznym. Adam Chmiel