Eros.

Sztuki Michała Anioła nie można zrozumieć bez jego poezyi. Z niej dopiero, z tej drogocennej spuścizny sonetów, kanzon i madrygałów tryskają jasne promienie gorącego uczucia, które zapalają ducha w marmurowych ciałach rzeźb mistrza. Ci, którzy pisali o Buonarrotim, nie znając jeszcze jego poezyi w jej oryginalnej, niesfałszowanej treści, mimo całej przenikliwości dać mogli tylko nikły, bezkrwisty obraz tej wyjątkowej, dla wielu wprost niepojętej postaci, obraz ledwie o tyle podobny do prawdziwego Michała Anioła, o ile podobnym jest do człowieka cień, odbijający jego postać na ścianie.

Badania ostatniego dziesięciolecia XIX wieku zmieniły do niepoznania duchowe oblicze Michała Anioła. Jak mgła rozwiał się mit o Buonarrotim, jako o trubadurze. Z poza chmur nagromadzonych przez wieki fałszów wyłoniła się nowa twarz Michała Anioła, zupełnie inna i dziwna, choć nie mniej, a raczej bez porównania więcej wzniosła, czysta i tragiczna od owej kłamnej maski »trubadura«. 

Człowiekiem, który pierwszy i na długi czas jedyny zrozumiał głęboko istotę ducha i uczuciowego życia Michała Anioła, był Benedetto Varchi. Ten uczony historyk i członek florenckiej akademii platońskiej miał w r. 1546 w Florencyi publiczny wykład, w którym dał komentarz do sonetu Buonarrotego, zaczynającego się od słów: »Non ha l'ottimo artista alcun concetto« (Guasti 15, Frey LXXXIII). Sam Michał Anioł najdobitniej potwierdził słuszność wywodów Varchiego. Gdy mu jeden z członków akademii, Luca Martini, przysłał wspomnianą rozprawkę, podziękował mu Michał Anioł następującym listem: »Otrzymałem od Was, Panie, list i książeczkę, zawierającą komentarz sonetu mego pióra. Sonet pochodzi istotnie odemnie, ale komentarz pochodzi z nieba. Jest, to naprawdę rzecz cudowna. A mówię to nie tylko na podstawie własnego mniemania, ale według zdania ludzi godnych poważania, a przedewszystkiem Messer Donata Gianottiego, który nie może się tą książką nasycić i poleca się Waszej pamięci«. 

Słowa Varchiego, to aż do naszych czasów jedyny szczery i bezstronny głos o erotycznej poezyi Michała Anioła. Przypatrzmy się im bliżej. 

Człowiek - wywodzi ów akademik platoński - jest najdoskonalszem stworzeniem ze wszystkich zwierząt. Nawet tam, gdzie mu w porównaniu z niemi pozornie czegoś niedostaje, brak ten wynagradzają wyższe dary. Człowiek nie może np. latać, a mimo to może za życia wznieść się do nieba. Skrzydeł tych użycza mu miłość. Ona pozwala nam dotrzeć do oglądania rzeczy najwyższych, ona jest wogóle przyczyną wszystkiego, co jest najlepszem w człowieku. A przecież mimo to widzimy, że miłość rodzi tylko cierpienie. Sprzeczność tę wyjaśnia najlepiej Michał Anioł w swym wzniosłym sonecie, będącym przedmiotem wykładu. Poezya to »pełna antycznej czystości i Dantejskiej głębi myślowej«:

Nie masz w lotne] fantazyi wzniosłego artysty 
Myśli, którejby marmur nie krył w swojem łonie, 
Ale tylko posłuszne na głos ducha dłonie 
Zdolne w głazie dać obraz jej wierny i czysty. 
Tak w Twej duszy, o Pani, wraz słyszę poświsty 
Klątwy, od której, strachem zdjęty wielkim, stronię 
I muzykę rozkoszy... Lecz ma łódź zatonie, 
Bo dla sztuki mej cel jej zbyt jest promienisty. 
To nie Eros, ni duma ani piękność Twoja, 
To nie traf, ni pogarda, ani przeznaczenia 
Wyroki ciemne źródłem stają się mej męki, 
Bo śmierć tkwi w Tobie, oraz w Tobie jest ostoja 
Litości, ale duch mój, szałem upojenia 
Chory, śmierć tylko umie przyjąć z Twojej ręki. 
(Non ha l'ottimo artista alcun concetto... Guasti, sonet 15, Frey LXXXIII).

Zdumiewającem jest - mówi dalej Varchi - że właśnie artysta (plastyczny) tu przemawia. Lecz Michał Anioł jest Michałem Aniołem. Kto się temu dziwi, nie wie, do czego zdolną jest natura, jeśli chce wytworzyć doskonałego ducha. A zresztą między malarstwem a poezyą istnieje ściślejsze pokrewieństwo, aniżeli się przypuszcza. Tu następuje teorya miłości, którą się spotyka u wielu pisarzy renesansowych: Miłość trojakiej jest natury: czysto naturalna, senzytywna i racyonalna czyli intellektualna. W tej ostatniej są wszystkie trzy rodzaje miłości połączone i stąd skarga, że miłość przynosi nieszczęście, ponieważ człowiek nie umie utrzymać się w sferze miłości racyonalnej. Tak przynajmniej brzmi odpowiedź Michała Anioła. Przytoczony powyżej sonet daje ją w porównaniu. Sztuka dłuta jest tu zestawioną ze sztuką miłości. 

Jak w marmurze, który ma zostać obrobionym, wszystko mieści się w potencyi i idzie tylko o rzeźbiarza, któryby rozkazał idei wystąpić z materyi, tak - według Michała Anioła - także dla kochającego w obliczu pięknej istoty zawiera się słodycz i gorycz. Nie jest to więc winą ukochanego przedmiotu, jeżeli kochający doznaje w miłości tylko katuszy, powodem tego wyłącznie zła sztuka kochania. Zamiast życia, jakby powinien, bierze on tylko śmierć z pięknego oblicza. Kształtujcie sobie raczej szczęście z tego materyału, a postąpicie, jak mądry rzeźbiarz.

Lecz cierpienia miłosne trwają zawsze i znów nie kto inny jak Michał Anioł przedstawił je w swych poematach. Poeta ten idzie przytem za pospolitym zwyczajem, a nie za właściwą prawdą («l’uso commune, e non la propria verita«), lecz te wyjątki wśród jego poezyi są niemniej przeto piękne. Następują cytaty całego szeregu sonetów zapomocą początkowych wierszy lub wyjętych ustępów, poczem Varchi tak dalej rzecz swą prowadzi: »W jednym z sonetów tej grupy zbliżył się poeta najbardziej do prawdy. Przypisuje w nim swe cierpienia miłosne »sztuce piękna, która wraz z nim na świat przyszła«. Istotnie z nieba przyniósł ją ten angelo celeste. Aby zaś każdy mógł tem lepiej ocenić nie tylko rozmaite przyczyny, które on przypisuje swej miłości i swej namiętności, lecz także zawarte w nich tak piękne myśli, przytoczę tu dwa sonety w całości«. Tu następuje sonet 22, zaczynający się od słów: 

Jeżeli w twarzy serce przez oczy się widzi, 
Są to u mnie najwyższe objawienia progi 
Mej płomiennej miłości... 

Drugi utwór, który Varchi recytował, to ów sławny sonet, który Scheffler nazywa najpiękniejszym poematem miłosnym, jaki renesans wytworzył. 

Dzięki Twym cudnym oczom widzę blask przemiły, 
Którego moich źrenic nie dojrzy ślepota: 
Dzięki Twym nogom dźwigam ciężki głaz żywota, 
Którego me kalectwo unieść nie ma siły. 
Dzięki Twym lotnym skrzydłom - nędzarz odskrzydlony - 
Duchem w święte wieczności w znoszę się bezmiary. 
Twoja wola na twarz mą zwiewa śnieg i żary, 
Ziębi w słońcu, a grzeje w najmroźniejsze szrony. 
Tylko Twoją tęsknotą żyją me pragnienia, 
I Twoje tylko serce myśl mą wciąż podsyca, 
Słowa moje moc czerpią tylko z Twego tchnienia.
Bez Ciebie jam podobny trupowi księżyca: 
Wszak i on tylko wówczas świat ten opromienia 
Gdy mu światła słoneczna użyczy skarbnica. 
(Veggio co’ bei vostri occhi un dolce lume... Guasti 30, Frey CIX).

Tak przemawiał ten »straszliwy« nieokiełzany Tytan, tak dalece zaparł się własnej jaźni, aby zniknąć i roztopić się w duchu ukochanej istoty! Takich cudów dokonała miłość intellektualna. Jej pojęcie wyjaśnia Varchi pod koniec swej rozprawy: 

»Jeśli na widok ziemskiego piękna zdołamy wznieść się do wyobrażenia piękna przedwiecznego (belezza divina), wówczas, upajając się tem pięknem, nie będziemy zazdrościli Jowiszowi ambrozyi i nektaru, wówczas będziemy prawdziwymi i doskonałymi artystami tej prawdziwej i doskonałej miłości. Tej sztuki uczy nas Michał Anioł, wstępując przytem w ślady nie Owidyusza i jego plebejskiej »ars amandi«, lecz Platona i jego przeboskiego »Symposionu«. Dowodem, że tę właśnie sztukę miłowania Michał Anioł uprawia - pomijając wiek i najczcigodniejszy charakter mistrza - są jego poezye, całe przepojone »sokratyczną miłością i platońskiemi myślami«. (»Pieni d ’amore socratico e di concetti platonici«). 

Na zakończenie przytacza Varchi jeden z najbardziej platońskich sonetów Michała Anioła:

Moje oczy wpatrzone w Twe cudne źrenice 
Dały mi spokój: żadnej śmiertelnej istoty 
Tam nie ujrzałem, raczej to, co duszę w złoty 
Stroi czar: przenajczystszej miłości krynicę. 
W duszę Bóg własnej twarzy cisnął błyskawice, 
Więc ponad piękno ciała kieruje swe loty, 
Wzbija się nad form ziemskich harmonijne sploty, 
By posiąść wieczystego Piękna tajemnicę. 
Duch mój tak rzecze: to, nad czem śmierć włada, 
Nie może płonąć żądzą, która trwa bez końca, 
Bo wieczność nie siwieje, jako włos człowieka. 
Żar zmysłów jest rozkoszą, co duszę rozkłada, 
Nie miłością; nasz związek - przyjaciół do słońca 
Wiedzie, lecz pełnia szczęścia za grobem nas czeka. 
(Non vider gli occhi miel cosa mortale... Guasti 52, Frey LXXXIX ). 

»Na podstawie tego sonetu - kończy Varchi - może każdy, kto posiada zmysł krytyczny, ocenić, do jakiego stopnia ten anioł (angelo) - co mówię - archanioł - celuje nie tylko w swych trzech pierwotnych i najszlachetniejszych zawodach: w architekturze, rzeźbie i malarstwie, w których bezsprzecznie przewyższa zarówno wszystkich współczesnych, jak naw et starożytnych - lecz także do doskonałości dochodzi, ba, wprost jedynym jest w poezyi iw prawdziwej sztuce kochania«. 

Prelekcya Varchiego ma doniosłe znaczenie nie tylko jako dowód wysokiej, zupełnie bezprzykładnej czci, jakiej doznawał Michał Anioł ze strony najpoważniejszych podówczas umysłów Italii, lecz głównie dlatego, że zawiera nieocenioną wskazówkę, niezbędną do zrozumienia poezyi, uczuciowego życia i całej wogóle psychiki twórcy »Mojżesza«. Jest nią wyjaśnienie ścisłego związku pomiędzy tą poezyą a filozofią Platona. 

Skrajny spirytualizm życia erotycznego, teorya miłości oczu, miłości, która zaspokojenia szuka tylko w patrzeniu i wymianie spojrzeń, pojęcie pięknego człowieka jako obrazu, idolu, będącego najwyraźniejszem odzwierciedleniem wiekuistej Idei, a nade wszystko: miłość jako pożądanie Piękna, wyzwolenie, czyli uskrzydlenie duszy przez miłość - wszystkie te myśli, które są najistotniejszym rdzeniem poezyi Michała Anioła, zmuszają nas do zajęcia się kwestyą platonizmu w poglądach mistrza. Cała ta teorya bowiem ma swoje źródło w filozofii Platona, a głównie w dwóch jego poematach metafizycznych, najwspanialszych, jakie w tym zakresie literatura wszechświatowa wydała, w dyalogach p. t. »Symposion« i »Faidros«. 

Nie tylko Varchi stwierdzał wśród współczesnych ścisłą łączność poezyi Buonarrotego z nauką Platona. Rozumiał to także poeta Berni, znany autor burlesek, i dał temu wyraz w pisanym tercynami liście do Sebastiana del Piombo w Rzymie: 

»Jak się Wam powodzi, odkąd Was opuściłem, co porabia Ten, dla którego wszyscy jesteśmy z taką czcią, co więcej, w którym ja się poprostu zakochałem, chociaż nie jest kobietą? Myślę naturalnie o Michale Aniele, którego od pierwszego widzenia zacząłem uwielbiać... i sądzę, że w ten sposób czynię rzecz zbożniejszą, niż ów, który, uzdrowiony z choroby, oddaje się pokucie. Wiecie przecież dobrze, jak niezrównanym on jest, ile rozumu, ducha i rozsądku posiada, jak umie ocenić prawdę, piękno i dobro. Przerzuciłem kilka jego utworów. Nie jestem znawcą, ale chciałbym rzec: wszystko to czytałem w Platonie. 

Ho visto qualche sua composizione; 
Sono ignorante, e pur direi d’havelle 
Lette tutte nel mezzo di Platone« .

Również Condivi wskazuje na Platona, jako na pierwowzór poezyi Michała Anioła, przyczem daje w formie polemicznej, zwróconej przeciw oszczercom, t. j. Aretinowi, krótki wykład filozofii piękna, jak ją jego mistrz pojmował. Z powodu właśnie swego tendencyjnego charakteru obrony, platonizm w tem przedstawieniu wychodzi zbyt blado, zanadto pozbawiony jest ciałai krwi. 

»Piękno cielesne miłował (Michał Anioł) bardzo, jako że był najlepszym jego znawcą. To jego ukochanie cielesnego piękna dało powód niektórym zmysłowym ludziom, którzy rozkoszowania się pięknem nie pojmują inaczej, jak w sposób nierządny i nieszlachetny, do ujemnych o nim myśli i do rozsiewania uwłaczających plotek. »Słyszałem często rozmowy i rozprawy Michała Anioła o miłości, słyszałem także od innych, że nigdy o miłości nie mówił nic innego, jak tylko to, co można czytać w Platonie. Ja wprawdzie nie wiem, co Platon o tem powiada, lecz to wiem na podstawie mego długiego i ścisłego stosunku z Michałem Aniołem, że zawsze słyszałem z ust jego tylko najczystsze słowa, zdolne ugasić w każdym młodzieńcu wszelkie wyuzdanie i nieokiełzane pożądanie, jakie mogłoby się zakraść do jego serca. (Dalej dyktuje niewątpliwie sam Michał Anioł). A że szpetne myśli nigdy w sercu jego nie postały, można już z tego wywnioskować, że kochał on nie tylko ludzkie piękno, lecz wogóle wszystko, co się pięknem odznaczało, czy to był piękny koń, piękny pies, piękny krajobraz, piękna roślina, piękna góra, piękny las, czy też jakakolwiek inna w swoim rodzaju jedyna i piękna okolica lub rzecz. To wszystko podziwiał on z równie gorącem poczuciem piękna. Wybierał piękno z natury, jak pszczoły miód z kwiatów wysysają, i zużytkowywał je potem w swych dziełach podobnie, jak to zawsze i wszędzie czynili ci, którzy zdobyli imię w malarstwie. Starzy mistrze również nie poprzestawali na obserwacyi jednej jedynej dziewicy, jeśli chcieli Wenus przedstawić, lecz przeciwnie, przyglądali się wielu dziewicom i brali z każdej najpiękniejszą i najlepiej ukształtowaną część, aby z niej skorzystać dla swojej Wenus. I zaiste myli się strasznie, kto sądzi, że zdoła cokolwiek osiągnąć w owej sztuce, nie idąc tą drogą, na której jedynie można dojść do prawdziwego ideału«. 

Wyznanie to, interesujące zresztą jako stanowcze, zasadnicze przyłączenie się Michała Anioła do idealistycznego kierunku w sztuce i dobitne potępienie realizmu, ważnem jest przez to, że dowodzi bezpośredniej znajomości Platonowej »Biesiady« nie u Condiviego wprawdzie, lecz u jego inspiratora, chociaż dla psychologii mistrza ma znaczenie tylko jako zawarcie kompromisu z szczerością na użytek »szerokiej publiczności«. 

Z jakich źródeł czerpał Michał Anioł znajomość Platona, skoro pewnem jest, że nie rozumiał języka greckiego ani łacińskiego? Oryginał, jak i łacińskie tłumaczenie dialogów Platona, sporządzone przez Marsilia Ficina, było dlań niedostępnem. Condivi jednak wspomina, że Buonarroti po ukończeniu Dawida przez pewien czas przerwał swą pracę jako artysta plastyczny i oddawał się z zapałem pisaniu sonetów oraz czytaniu »naszych narodowych poetów i mowców«. To daje wskazówkę. Między owymi »oratori volgari«, nazwanymi gdzieindziej także »scrittori di prosa«, musieli być włoscy tłumacze i komentatorowie Platona i pokrewnych mu filozofów. Platońsko nastrojeni myśliciele renesansu zajmowali się głównie »Biesiadą«, »Faidrosem« i »Fedonem«. Obok tych dyalogów roztrząsali także z zamiłowaniem Filebosa i Timajosa. Nie ograniczali się jednak na tem, lecz sięgali do neoplatoników, przy czem szczególnymi ich względami cieszyła się rozprawa Plotyna o Erosie (III Enneada, 5), o Pięknie (I Enn. 6) i o intellektualnej miłości (II Enn. 8), Jamblicha »De mysteriis«, Proklesa »De anima et daemone« i Hermesa Trismegista »Pöemander i Asklepios«. Michał Anioł mógł więc znać włoskie tłumaczenie »Biesiady«, połączone z komentarzem pióra Marsilia Ficina, który usiłował pogodzić Platona z Arystotelesem i z chrześcijaństwem, dać syntezę greckiego pojęcia »amor divinus« i chrześcijańskiej koncepcyi »caritas«. Mógł czytać dalej Girolama Benivieniego kanzonę o miłości i komentarz do niej, cały platońskiemi myślami przesycony, napisany przez Jana Pico della Mii andolla. Lekturę tę uprawiał jednak Michał Anioł zapewne dopiero wpóźniejszych latach, po raz pierwszy zaś zetknął się z Platonem jako czternastoletni chłopiec na dworze Lorenza il Magnifico, gdzie Angelo Poliziano, autor zaginionego traktatu »Ardore Platonico«, zajmował takie stanowisko, jakie za czasów starego Cosima piastował Ficino. 

Poliziano był tym, który pierwszy wprowadzał Michała Anioła w nadziemską krainę idei Platona zarówno w rozmowach, swobodnych, a przeto najskuteczniej działających, w czasie symposionów, urządzanych przez Wawrzyńca Wspaniałego w Villa Carreggi, jak też w szeregu wykładów, którymi obchodzono rocznicę urodzin helleńskiego mędrca. 

W tej epoce życia gromadził Michał Anioł cenny zapas intellektualnego kapitału na całe życie. Równie jasno jak gwiazda Platona świeciła bowiem na medycejskim widnokręgu gwiazda Dantego, a o mury tego zaczarowanego królestwa uderzał potężny, posępny głos Savonaroli. Mniej silnym i chwilowym tylko był wpływ Petrarki. Z najbardziej osobistem przejęciem pochłaniał jednak Michał Anioł naukę Platona, łączącą miodną słodycz najwyższej rozkoszy z chłodem i czystością krynicznej wody poznania. W niej bowiem nie tylko znajdowały zaspokojenie jego estetyczne aspiracye. Ona była dlań wprost sprawą życiową, etyczną ostoją i zbawczą kotwicą, bo wyjaśniała mu i mistycznym blaskiem ideału oblewała własne, niepokojące go fenomena uczuciowe, z których odmienności od przeciętnych pożądań erotycznych wcześnie musiał zdać sobie sprawę. 

Wystarczy przytoczyć odpowiednie ustępy z »Symposionu« i »Faidrosa«, aby udowodnić, jak ścisły zachodzi związek pomiędzy niemi a poezyą Michała Anioła, która czasami robi wprost wrażenie przekładu z Platona. Obu tych twórców, oddzielonych od siebie całymi wiekami, łączyło blizkie pokrewieństwo duchowe. Łączył ich Eros, bóg, na którego ołtarzu obaj składali ofiary - Eros, syn Afrodyty, zrodzonej bez matki, córki Uranusa, opiekun miłości dusz; dla obu obcym był Eros, syn Afrodyty, pochodzącej od Zeusa i Diony - Afrodyty Pandemos, orędowniczki pospolitej miłości ciał, uwielbiającej kobietę. (Symp. 180 D-E, mowa Pauzaniasza). 

Ostateczny ideał miłości Michała Anioła wyrazić można słowami Symposionu (211 C-D): »Miłość prawdziwa zaczyna od jednego pięknego ciała, potem przechodzi do Piękna wszystkich pięknych ciał, potem kocha więcej Piękno duszy, niż ciała, i wreszcie zwraca się ku najwyższemu, ku Pięknu mądrości, a tak, gdy, zataczając coraz szersze kręgi, zawinie na bezbrzeżny ocean Piękna, żyje już tylko wśród rzeczy wiecznych«. 

Nie odrazu zdołał Michał Anioł wznieść się na te wyżyny czystego uczucia, niezamąconego żadną skazą zmysłowości. Potrzebował do tego długich lat walki i przezwyciężania samego siebie. Jest rzeczą łatwo zrozumiałą, że inaczej piękno ludzkie musiało oddziaływać na młodzieńca, szarpanego namiętnościami, niż na człowieka, który już znacznie przekroczył granicę dojrzałego wieku męskiego. Dopiero starość uczyniła go zdolnym do »wysokiego lotu« w platonowe zaświaty. 

*****

Jak niegdyś na dworze Lorenza il Magnifico, w »Villa Careggi«, odbywały się w podrzymskiej posiadłości Strozzich »Villa Lunghezza« symposiony renesansowych Hellenów, którzy, wciągając w płuca rzeźwe powietrze Kampanii, wśród przyjacielskiej czarującej pogawędki roztrząsali wiecznie nowe i nigdy niezgłębione sprawy piękna i ducha. Sokratesem tych uczt był Michał Anioł, »il divinissimo amatore«, Alkibiadesem młody szlachcic rzymski, odznaczający się wyjątkową pięknością fizyczną i wytwornością umysłu Tommaso de’ Cavalieri, role Agatona i Pauzaniasza dzierżyli Riccio i Cecchino, a towarzystwa dopełniali Giuliano de’ Medici, Roberto degli Strozzi, Donato Gianotti, Bindo Altoviti z synem i inni. Te uczty filozofów doznały przerwy z początkiem lipca 1544 z powodu ciężkiej choroby Michała Anioła, którą przebył w willi Strozzich, troskliwie pielęgnowany przez Riccia, a później wskutek nieporozumienia, jakie wybuchło między przyjaciółmi. Riccio, korzystając z posiadania znacznej ilości poematów Michała Anioła, chciał je ogłosić drukiem i prawdopodobnie bez porozumienia z autorem zaczął przygotowywać wydanie. Buonarroti, który swoje poezye uważał za ściśle osobiste wynurzenia i widział w nich dyalogi z własną duszą lub co najwyżej z gronem najbliższych przyjaciół, sprzeciwił się temu stanowczo. Jak bardzo był Michał Anioł podrażniony niedyskrecyą Riccia, dowodem niezwykle gwałtowny list, w tej sprawie pisany. 

»Messer Luigi! Myślicie zapewne, że odpowiem Wam tak, jak sobie życzycie. Otóż stanie się zupełnie inaczej! Dajecie mi to, czego Wam wzbroniłem, a wzbraniacie mi tego, o co Was prosiłem. A posyłacie mi to przez Ercola nie przez pomyłkę lub z nierozwagi, ale dlatego, że się wstydzicie wręczyć mi to osobiście. Ten, który mię wyrwał śmierci, może mię naturalnie także zniesławić. Lecz nie wiem teraz, co jest gorszem, hańba, czy śmierć. Tymczasem proszę Was i zaklinam na prawdziwą przyjaźń, która nas łączy, nie pozwólcie, żebym patrzył na te druki, które potępiam, i oddajcie płomieniom to, co już jest wydrukowane. Bo jeśli już sami handlujecie mną, nie pozwólcie, aby jeszcze inni to czynili. I choćbyście mię pokrajali na tysiąc kawałków, nie postąpię inaczej, nie z Wami, ale z Waszemi sprawami. Michelangelo Buonarroti. Nie »malarz«, nie »rzeźbiarz«, nie »architekt«; lecz co sami chcecie, ale także nie »pijany«, jak to już Wam w domu powiedziałem«. 

Chwilowe naprężenie stosunków zostało wkrótce usunięte, a nawet, jak dowiódł Frey - Michał Anioł dał się wreszcie nakłonić do ogłoszenia swych poezyi i przygotowywał wydanie wspólnie z Ricciem i Gianottim, lecz zamiar ten nie doszedł do skutku, ponieważ Riccio był zmuszony w sprawach banku Strozzich przenieść się do Lyonu, gdzie umarł już w r. 1546.