ORGANY I STALLE W KOŚCIELE POCYSTERSKIM W OLIWIE

Opactwo Cystersów w Oliwie, założone w latach 1175-78 przez księcia Pomorza Sambora, było najstarszym i najbogatszym klasztorem na Pomorzu, a zarazem najdawniejszym ogniskiem zachodniej oświaty. W kościele oliwskim zachowały się jedyne na Pomorzu zabytki romańskiego budownictwa, mianowicie w nawie pozostałości romańskich słupów i dolne części ścian z pierwotnej, znacznie rozszerzonej budowli. Oliwa sławna jest z pokoju zawartego ze Szwedami w r. 1660.

Kaszubi opowiadają, że kiedy w Gdańskiej zatoce szaleje burza, a zagrają organy w Oliwie, to cichną wiatry, uspakajają się fale, a zdziwione morze słucha muzyki. Za polskich jeszcze czasów okołor. 1760, mistrz Wilhelm Wulff zaczął ich budowę. Przywiązał się on do klasztoru, gdyż trzy lata potem przyjął suknię duchowną i imię Michała, a nad organami pracował gorliwie całych dwadzieścia pięć lat. Gdy śmierć przerwała jego pracę, dzieło dokończył mistrz Dalie z Gdańska. Organy mają siedm tysięcy piszczałek i sto regestrów, z których ośmdziesiąt dotąd czynnych. Oprawa organów wspaniale rzeźbiona w gdańskim rokoku, który tu, z powodu ustalonych tradycji barokowych, nazywają gdańskim późnym barokiem. Aniołowie na organach w czasie gry poruszają się zapomocą odpowiednich przyrządów. Głos organów potęguje przestrzeń niezmiernie długiego gotyckiego kościoła. W Gdańsku umiejętność budowy organów stała bardzo wysoko, przy żywych związkach z Flandrią. Oliwskim organom niewiele ustępują organy z Marjackiego kościoła w Gdańsku, o czynnych dwudziestu pięciu regestrach, które wykonał w 1760 wspomniany mistrz Dalie. Dawniej były tu organy roboty Antoniego Juliusa z r. 1585. W roku 1662 wykonał do katedry w Gnieźnie organy mistrz Jędrzej z Gdańska, nakładem biskupa Łubieńskiego. w r. 1691 wymieniony w Gdańsku organomistrz Daniel Nitrowski. W połowie XVIII w. do kościoła św. Piotra w Gdańsku zbudował organy o czterdziestu czterech regestrach mistrz Jan Rhode, a tenże do św. Jana o trzydziestu regestrach. W drugiej połowie XVIII w. Jan Rauszer z Gdańska był znanym organomistrzem, a wyrabiał nadto jeszcze flety i przyrządy muzyczne strunowe i monokordy. Gdańscy muzycy i organiści jeździli nieraz za granicę na nauki. Tak książę Ludwik z Anhalt podaje, że w r. 1597 w drodze pomiędzy Rzymem a Neapolem spotkał młodych muzyków z Gdańska i Torunia. Kasper Foerster, który był organistą w Marjackim kościele od roku 1613, uczył się w Wenecji. w r. 1559 osiadł w Gdańsku organista Bert Kock z Utrechtu. Skrzypce wyrabiane w Gdańsku należą do rzadkości i mają wielką cenę. w r. 1787 gdańszczanin Jakób Machowski wykonał mahoniowy fortepian na wzór angielskich. 

Podobnie jak w Gdańsku stało w Oliwie wysoko nadobne stolarstwo. Wspaniałe gdańskie szafy z XVII i XVIII w. pokryte wypukłorzeźbą albo wykładane, ciężkie stołyo kulistych nogach, przyciski do bielizny, stołki i t. d. rozchodziły się z Gdańska po całej Polsce, ale mniej znane są okazy stolarstwa kościelnego, a przecie niektóre właśnie ołtarze, jak n. p. u Bożego Ciaław Krakowie, są zupełnie podobne do gdańskich. Niema tedy powodu do przypuszczeń, że są to bezpośrednie wpływy holandzkie, bo przyszły one do głębi kraju przez Gdańsk. Już w połowie XV w. Jakób Sieniński, kanonik, późniejszy prymas, dał wykonać w klastorze Oliwskim dla katedry na Wawelu wspaniałe, dębowe stalle: „mirae elegantiae apud monasterium Oliva sunptuose ex quercu fabricatae" „niezwykle piękne, wykonane bogato w klasztorze Oliwskim z dębu“. Podobnie wykonano stalle do katedry w Gnieźnie. Przytoczone tu dawne stalle z klasztoru w Oliwie, pochodzą z r. 1599, przeniesione do północnego ramienia nawy bocznej. Zabytek ten, choć znacznie uszkodzony, może dać wyobrażenie o doskonałości dawnej rzeźby. Na zapieckach wyobrażeni w płaskorzeźbie czterej doktorowie kościoła Zachodniego: św. Grzegorz, Hieronim, Augustyn i Ambroży. W ogólności w Oliwskim klasztorze jest wiele wspaniałych rzeźb miejscowej i gdańskiej roboty. 

Ks. Dr. TADEUSZ KRUSZYŃSKI.