GODŁA RZEMIEŚLNICZE I PRZEMYSŁOWE KRAKOWSKIE

PIWOWAROWIE (braxatores), SŁODOWNICY (braseatores), KARCZMARZE (tabernatores) wydawali akta opatrzone pieczęcią piwowarów. Na tej pieczęci z końca XVI w. (śr. 25 mm.) mają na kartuszu za godło cechowe : narzędzia do wyrabiania piwa : dwa na krzyż ułożone czerpaki na długich styliskach (drążkach), w kątach skrzyżowania umieszczone są: w górze forma, jaką widzimy na pieczęci karczmarzy kazimierskich (ob. fig. 34), w dole szufla zrączką, po bokach gwiazda sześciopromienna. Napis w otoku brzmi: SIGILL • CONTVBER • BRAXATORVM • CIV CRAC (fig. 82). 

POWROŹNICY (funifices). Na pieczęci, pochodzącej z końca XVI w. (śr. 34 mm.) mają godło to samo, które wyrażone jest na ich pieczęci z r. 1626, a napis w otoku brzmi: SIGILLVM • FVNIFICVM MAGIST • (magistrorum t. j. starszych mistrzów powroźniczych) CRACOVI. z tą różnicą, że środkowe naf rzędzie ma 3 zęby. Wspomniana pieczęć z roku 1626 (śr. 34 mm.) ma w środkowem, okrągłem polu pionowo ustawiony drążek, na nim u góry na poziomym drążku cztery kolce (zęby). W środku pionowego drążka są ułożone na krzyż dwa narzędzia powroźnicze, zakończone od góry haczykowato, od dołu korbą. Po bokach skrzyżowania wyrażona jest data wykonania pieczęci 16 26. (fig. 83.) W otoku jej jest napis: 十 PIECZĘĆ GOSPODNIA POWROZNICO KRAKOWSKA. Wreszcie na pieczęci z XIX wieku (śr. 32 mm.) godło to przedstawia się nieco odmiennie. W środkowem polu wyobrażone jest serce, poza nim pionowo ustawione jest zębate (o 6 kolcach) narzędzie powroźnicze (służące jako podparcie sznurów podczas skręcania) i na krzyż ułożone: strzała, pierzasto zakończona i narzędzie z korbą na dole a w górze haczykowato zakończone. Po bokach skrzyżowania jest data: 15 (97. Data ta jest o tyle nieścisłą, że powinna mieć r. 1591 to jest datę zatwierdzenia statutów cechu powroźniczego krakowskiego (6 lipca w Krakowie) przez króla Zygmunta III, który, zatwierdzając statuta tegoż cechu, nadane im w r. 1574 przez króla Henryka Walezego, dodaje nowe postanowienia przeciw handlowaniu smołą przez szewców i bednarzy krak., wreszcie przeciw powrożnikom kleparskim, kupczącym w Krakowie. Mogłaby też być data 1503, to jest rok ustanowienia samoistnego cechu powroźniczego krakowskiego po oddzieleniu się od cechu kleparskiego. Napis w otoku tej pieczęci brzmi: PIECZĘĆ CECHU POWROŹNICZEGO KRAKOWSKIEGO (fig. 84). W drugiej połowie XIX w. powroźnicy byli wspólnie ze szczotkarzami w jednym cechu. (Ob. szczotkarze). 

RĘKAWICZNICY, ob. miechownicy. 

RUSZNIKARZE (pixidarii, bombardarum confectores), którzy dopiero w r. 1603 dnia 18 grudnia odłączyli się od cechu ślusarzy i zegarmistrzów i otrzymali od rajców krakowskich własne statuta cechowe, mieli na pieczęci swojej (śr. 34 mm.) z r. 1624-go w środkowem polu okrągłem tarczę renesansową, podzieloną linji poziomą na dwa pola. Pole górne ma mur z trzema basztami z bramą otwartą i z koroną ponad basztą środkową na szczycie tarczy, t. j. herb miasta Krakowa, w polu dolnem są na krzyż ułożone: pistolet i strzelba. Napis w otoku brzmi: -(-SIGILLVM + PIXIDARIORVM + CRACOVIENSIVM + 1 • 6-2-4 (fig. 85). Późniejsza pieczęć rusznikarzy, z wieku XVII-go (śr. 38 mm.) ma w owalnem polu kartusza na krzyż ułożone dwa pistolety skałkowe ze stemplami, na miejscach między skrzyżowaniami pistoletów jest u góry półksiężyc rożkami ku górze zwrócony, a na 2 bocznych i jednem dolnem sześciopromienna gwiazda. Nadto na polu herbowem są inicjały: wgórze: I | O, w dole: M | L. Napis w otoku jest następujący: – SIGILL • FRATRVM • ARTIFICI • BVMBARDORVM • CIVITA- CRACOVI • (fig. 86). O godłach na chorągwi z r. 1852 cechu rusznikarskiego mówiliśmy przy miecznikach (ob.). 

RYBACY, rybitwy (piscatores). Znamy ich pieczęć dopiero z r. 1670. Jest owalna (śr. 26X22 mm.), na niej w środkowem polu orzeł z koroną na głowie, zwróconą w prawo – czyli herb państwowy polski, poniżej (pod szponami rozpiętych nóg orła) karp, bokiem zwrócony w prawo. Po bokach nóg orła: 1 | 6, a pod karpiem: 70 czyli data 1670. W otoku napis: * SIG:PISCATOR: CIVIT: CRAC: & CASM: Jest to pieczęć rybaków krakowskich i kazimierskich, którzy stanowili jeden cech. (fig. 87). 

Ponieważ rybołówstwo w Wiśle, w stawach it. d. wychodziło już poza ścisłe terytorjum lokalne miasta Krakowa, Kazimierza i Kleparza, przeto rybacy podlegali także administracji i sądownictwu wielkorządów krakowskich, stąd też mogli i używali godła państwowego t. j. orła polskiego, jak to mają wyrażone na swojej pieczęci cechowej. 

Na chorągwi cechowej z r. 1769 mają też to samo godło wymalowane t. j. orła polskiego z koroną na głowie i z rozpostartemi skrzydłami a pod nim karp bokiem zwrócony, barwy żółtej. (Ponad orłem jest jeszcze postać N. P. Marji, stojącej na półksiężycu, z wieńcem gwiazd okołogłowy). Godło rybaków krakowskich przedstawia się więc barwnie w ten sposób: na polu czerwonem orzeł polski biały ukoronowany (jako godło państwowe), pod orłem złoty karp, bokiem w prawo zwrócony. 

W końcu XIX w. używał cech rybaków krakowskich pieczęci, na której w środkowem polu jest wyrażona ryba, wułożeniu poziomem, bokiem ku prawej stronie zwrócona aw otoku pieczęci jest napis: STOWARZYSZENIE RYBAKÓW w KRAKOWIE. 

RYMARZE (corrigiatores), uździarze (frenifices). Na pieczęci z początku XVII wieku (śr. 44 mm.) jest owalny kartusz, który trzyma 2 gryfów wspiętych, bokiem zwróconych do siebie, nad kartuszem korona królewska. Kartusz szrafowany jest ukośnie od prawej ku lewej, co oznaczałoby barwę zieloną (o ile chodziło tu o wyrażenie koloru tarczy) a na nim godło: uzda pionowo zwiszająca z mundsztukiem, od której lejce zakręcone są w bok kartusza. Napis w otoku brzmi: x SIGILL: CONTVBERNII FRENIFICVM CRACOVIENSIS (fig. 88). Na pieczęci mniejszej, nieco owalnej (23X20 mm.), niemającej napisu otokowego, jest przedstawione podobne godło cechu rymarzy: dwa gryfy wspięte, bokiem zwrócone, trzymają pionowo w jednej łapie owalnie skręcony rzemień, w 2 miejscach poprzecznie związany, którego dolne, cieńsze ku górze odwinięte końce ujmują łapą drugą. Nad tem godłem, które ma podobieństwo do uzdy z pieczęci poprzedniej, jest korona królewska (fig. 89). 

RYNGMACHEROWIE, rymacherowie, (ringmacheri, fabri ungulares), robili przedmioty delikatne żelazne, mosiężne, kształtu pierścieniowatego – a więc w zawodzie rzemieślniczym byli blizko ślusarzy i kowali. Ażeby dać przykład, co wyrabiali ryngmacherowie, wymieniamy „sztuki mistrzowskie" ze statutów cechowych z r. 1587, potwierdzonych przez rajców krakowskich: „napierwej zamek, co go zowią reyther, z obręczą wysiekaną z siedemnaście szperów, uszka u niego z smoczemi główkami, proporcją piękną; drugi zamek, co go zowią ciesielski, z obręczą szperowaną, która ma mieć trzy szpery, a tenże zamek ma mieć dziesięć szperóww knokothalt studel chędogo uczyniony; trzeci mosiądzowy białogłowski z piącią szperów, z jednej strony ma mieć auf und zu, co po polsku otworzyć i zamknąć, z drugiej strony szpery, coby były kunsztownie sprawione. U tego zamku mają być giidle na gwincie, hangiel ma być z całego mosiądzu. Tenże zamek i z glidlami ma być ostro wypiłowany, jako najchędożej może być“. 

Na pieczęci z drugiej połowy XVI wieku (śr. 30 mm.) ma cech ryngmacherów na kartuszu renesansowym: przedmiot obręczowy (kształtu kolczyka), którego górna połowa jest płaska, dolna okrągła z zagłębieniami bocznemi; dolna część jednym końcem wpada w zatrzask haczykowaty (Sperre) do części górnej. Napis w otoku pieczęci jest: SIGILLVM CONTVBERNY RINKMACHER....... (fig. 90). (Ryngmacherowie norymberscy mieli na pieczęci z r. 1558-go kolję (naszyjnik damski) w środku niej otwarte nożyczki). 

RYTOWNICY, ob. ZEGARMISTRZE. 

RZEŹNICY (carnifices, lanii, laniones). Pieczęć rzeżników krakowskich, z drugiej połowy XIV-go w. (śr. 35 mm.) ma pole środkowe ujęte w różycę kolistą, złożoną z czterech łuków okrągłych i czterech łuków ostrych, na przemian biegnących, w każdym łuku okrągłym jest jedna gwiazda. W tem polu jest tarcza gotycka a na niej wyobrażona głowa wołu nawprost widziana, z rogami, zwiniętymi w górę w półkole i z uszami w poziomej linji na boki ustawionemi, napis w otoku majuskułą gotycką: 十 S MI CARNIFICES CRACVIENSIS (fig. 91). W XVII w. pieczęć cechu rzeżników krakowskich (śr. 36 mm.) wyobraża na tarczy, nakrytej koroną królewską, głowę wołu nawprost z rogami w górę zawiniętymi, między rogami jest gwiazda. Tarczę herbową otacza wieniec z liści, w otoku napis: SIGILLVM ■ LANIORVM ■ CRACO • VIENSIVM • Według tej pieczęci zrobiono nową w r. 1755-ym (śr. 47 mm). W środkowem polu jest kartusz barokowy z koroną królewską na szczycie; na kartuszu głowa wołu nawprost widziana, z rogami ku górze wystającymi, między rogami jest sześciopromienna gwiazda. W otoku pieczęci napis: * SIGILLVM CONTVB: LANIONVM CRAC: A. D. 1755. (fig. 92). 

Rzeźnicy kazimierscy mieli na pieczęci z XVI-go wieku (śr. 35 mm.) herb miasta Kazimierza: na osi pionowej litera gotycka K nakryta koroną królewska, pod nią topór rzeźnicki, pionowo ustawiony ostrzem w lewo; z prawej strony nóż rzeźnicki, ostrzem do góry ustawiony, z lewej strony siekacz z pierścieniem. W otoku napis: * SIGILL' LANIORVM CIVIT: KASIMIRI: AT : CRAC: (Sigillvm laniorvm civitatis Kasimiriensis at (ad) Cracoviam) fig. 93). 

Przeładowaną godłami jest pieczęć cechu rzeżników kleparskich z r. 1769-go. Owalna (śr. 50x43 mm.) ma pole środkowe ujęte dwiema gałązkami; w polu są wyobrażone w części górnej: głowa wołu nawprost widziana, między rogami pałka drewniana, po obu stronach głowy kloc drewniany z wbitym toporem rzeźnickim; w polu środkowem pionowo ustawione narzędzie żelazne, zakończone od góry i od dołu kulą, po prawej stronie jego na krzyż złożone 2 tasaki, po lewej, również na krzyż złożone dwa noże rzeźnicze. U dołu pieczęci jest poziomo ułożona stalka do ostrzenia noży, z rączką i kółkiem do pasa. W otoku napis: SIGILLUM CONTVBERNII LANIORVM CLEPARDIENSIVM A. D. 1769. (fig. 94). 

Na karcie pierwszej rękopisu: „Continvatio actorvm contvbernii laniorvm Cracoviensivm a. d. 1609 (Archiwum m. Krakowa, nr. 3128) wymalowane jest godło cechu rzeźników krakowskich z napisem: + INSIGNIA CONTVBERNII LANIORVM CRACOVIENSIVM. ANNI DNI. 1609. Przedstawia to godło na tarczy herbowej stojącego na zielonej trawie z czerwonemi kwiatkami wołu żółtego, czarno nakrapianego, zwróconego bokiem w stronę prawą, poza nim tło niebieskie. 

SADELNICY (arvinarii), SŁONINIARZE (lardi revenditores), którzy sprzedawali w sadelnych jatkach sadła: wieprzowe, niedźwiedzie, jaźcowe, tran rybi, żywicę, łoje: wołowe, baranie, kozłowe it. p. mieli na pieczęci (śr. 45 mm.) za godło połeć słoniny, który kraje nożem ręka z prawej strony umieszczona, (fig. 95). W otoku pieczęci jest napis: PIECZĘĆ CECHU SŁONINIARSKIEGO w KRAKOWIE ROKU 1712. 

SIODLARZE (ephippiarii, selatores). W kodeksie B. Behema (z roku 1505) jest wyobrażone godło siodlarzy jako brunatne (skórzane) siodłoz popręgami na czerwonej tarczy. (Ob. rye. 1). W tej samej minjaturze jest przedstawione godło wyrabiających kołczany na strzały (grotarzy) i przedstawia kołczan workowaty ze skóry owłosionej wypełniony strzałami umieszczony na zielonej tarczy. Na pieczęci siodlarzy (śr. 44 mm.) z roku 1541 jest wyobrażone za godłorównież siodło. Nie możemy podać podobizny tej pieczęci, ponieważ jest niewyraźnie odbita na aktach – jeszcze w r. 1755, 1780. – Kształt siodła jednak jest prostokątny z wystającym przodkiem i zadem (zdaje się t. zw. siodło heskie: „siodło mosiądzem to jest przodek i zad, do tego i norty przez słochulec okowane) takie, jakie jest na pieczęci z XVI-go wieku cechu siodlarzy warszawskich. Poniżej siodła jest data 1541, ponad siodłem w środku gwiazda a po jej bokach inicjał (?). Napis w otoku jest również słabo odbity, można odczytać tylko: SIGILLVM… SATLER CVNFT… Wykonanie pieczęci znamionuje nieudolną rękę złotnika – rytownika. 

W połowie XIX w. używali siodlarze pieczęci, na której godłem jest również siodło a nad niem data 1541. Pieczęć ta (śr. 32 mm.) wzorowaną jest najwidoczniej na pieczęci poprzedniej, napis jest literami gotyckiemi: * Urząd Starszych Zgomadzenia Siodlarskiego (pod siodłem:) w Krakowie. (fig. 96). Pieczęć czeladzi siodlarskiej z r. 1840 ma również za godło: siodło, i napis w otoku w języku niemieckim: * SATLER GESELLEN BRIEDERSZAFT (pod siodłem :) IN KRAKAU (fig. 97). Pod koniec XIX w. siodlarze należą wspólnie do cechu kowali, stelmachów, rymarzy i lakierników, zachowują jednak swoje pierwotne godło cechowe. 

Na pieczęci wspólnej dla tych cechów (śr. 43 mm.) jest w środku tarcza aw niej siodło t. j. godło siodłarzy. Godła czterech innych cechów umieszczone są po bokach godła siodlarskiego na wieńcu z liści laurowych, okalającym godło siodlarzy, zamkniętym od góry „Okiem Opatrzności". Po prawej stronie u góry jest na tarczy godło kowal i, które przedstawia: podkowę barkiem do góry zwróconą w środku niej krzyż, kotwicę, młot i kleszcze czyli godło, które znajduje się na pieczęci cechu kowali z r. 1780 (ob.) Po lewej od góry jest na tarczy koło ze szprychami t. j. godło stelmachów, po prawej u dołu godło rymarzy, wyobrażające chomonto na tarczy a po lewej godło lakierników: na tarczy barwy czerwonej (szrafowanie pionowe) ułożone są na krzyż: pędzel i płaska łopatka do farb (Spachtel). W otoku pieczęci napis: * URZĄD STARSZYCH * CECHU KOWALI • STELMACHÓW. SIODLARZY. RYMARZY. LAKIERNIKÓW (fig. 98.) 

SŁODOWNICY, ob. karczmarze, piwowarowie. 

ŚLUSARZE (serratores, serrifabri, claustrarii). ZEGARMISTRZE (horologistae, horologifices). Ślusarze należeli jeszcze do r. 1633-go do wspólnego cechu złożonego: z kowali, ślusarzy, ostrożników (calcarii), płatnerzy (armifices) zegarmistrzówi gwoździarzy (naglarzy). Dopiero w r. 1633 dnia 12 marca Władysław IV potwierdził statuta (wjęzyku polskim) dla cechu ślusarzy i zegarmistrzów. Poprzedni wspólny cech miał już statuta cechowe, potwierdzone przez rajców krakowskich w r. 1585, spisane w języku polskim. 

W tymże języku jest też napis na pieczęci cechu ślusarskiego, pochodzącej z połowy XVII w. Pieczęć ta (śr. 34 mm.) ma w środkowem polu okrągłem: węża skręconego na osi pionowej pieczęci, zwróconego głową w prawo, z koroną na głowie. Po prawej stronie głowy jest poziomo ułożony zamek (ślusarski) dwuryglowy, po lewej tarcza okrągła ze wskazówkami i liczbami w około, czyli tarcza zegarowa półzegara (więc godło zegarmistrzów). Poniżej zamku po prawej stronie węża są dwa klucze na krzyż ułożone a pod tarczą zegarową trójkątna kołatka (?) do drzwi (albo kłódka). Napis w otoku brzmi: * PIECZEC • MIESCAN • KRAKOWSKYCH • CZECHV • SLOSARSKIEGO • (fig. 99). Dlaczego w godle ślusarzy krakowskich znajduje się wąż (ukoronowany) wyjaśnia – acz może niezupełnie trafnie, tylko więcej naiwnie – czterowiersz, umieszczony pod godłem ślusarzy w księdze: „Księga sesyj cechu ślusarskiego i zegarmistrzowskiego" 1785-1811, na str. 166 (Archiwum m. Krakowa). Wymalowany tu jest tuszem kartusz herbowy, z koroną na szczycie; w owalu kartusza jest wąż ukoronowany, wułożeniu jak na pieczęci poprzedniej, po jego prawej stronie zawieszona na wstążce okrągła tarcza zegarowa ze wskazówkami i liczbami rzymskiemi od I – XII na otoku, po lewej zawieszone na wstążce są również dwa klucze. Poniżej kartusza jest następujący epigram na herb ślusarzy, napisany w roku 1785. „Słusznie węża za klejnot herbowy nadano, gdyż jego być w bystrości rozumu uznano. A przeto, aby każdy, widząc przykład zwęża, starał się być dowcipnym a mieć chwałę Męża"! 

Na chorągwi cechowej z r. 1848 są wymalowane 2 klucze jako godło ślusarzy a nadto św. Piotr z prawą ręką wzniesioną do góry, w lewej trzyma 2 klucze. Ten święty apostoł jest patronem cechowym. – (Ob. Zegarmistrze). 

W połowie XIX w. ślusarze w połączeniu z innemi rzemiosłami mieli na pieczęci (śr. 45 mm.) dwa klucze na krzyż złożone, na osi pionowej pilnik płaski, po bokach skrzyżowania: z prawej nóż z lewej rewolwer poziomo ułożone. Napis w otoku: STOWARZYSZENIE ŚLUSARZY. NOŻOWNIKÓW. PILNIKARZY. I RUSNIKARZY (pod kluczami:) w KRAKOWIE. 

Pieczęć więc ta (fig. 100) zawiera godła tych czterech rzemiosł. Druga pieczęć z końca XIX w. zawiera te same godła czterech rzemiosł, jakie są na pieczęci poprzedniej, (w rysunku odmienne), nadto dodany jest poniżej tych godeł wąż ukoronowany w ułożeniu poziomem, wzięty z pieczęci ślusarzy zw. XVII-go. Napis tej pieczęci w otoku jest: * CECH ŚLUSARZY, NOŻOWNIKÓW RUSZNIKARZY i PILNIKARZY w KRAKOWIE, (fig. 101). 

STELMACHY (currifices), KOŁODZIEJE (rotifices). Kołodzieje wyrabiali koła do wozów i pojazdów, stelmachy zaś wasągi do tychże. Odpowiednio do swych czynności mieli też za godło przedmioty przez siebie wyrabiane. Godło kołodzieji w kodeksie B. Behema przedstawia na czerwonej tarczy złote koło do wozu z 10-ma szprychami, (ob. fig. 102). Według przepisów cechowych z r. 1482. kołodziej, chcąc zostać majstrem, miał przedłożyć przez siebie zrobione: cztery koła do rydwanu i dwa koła do wozu. Stelmachy mają za godło na tejże samej minjaturze w kodeksie B. Behema: na niebieskiej tarczy rydwan, którego wasągi koła są złote a nakrycie czerwone, (fig. 1(h). Pieczęć (śr. 36 mm.), pochodząca z drugiej połowy XVII wieku, oznaczona w zbiorze F. Bartynowskiego, jako pieczęć stelmachów i kołodzieji, ma w środkowem polu nieco owalnem, ujętem przez dwie gałązki, z koroną królewską w górze, następujące godła: hebel, bokiem pionowo ułożony, nad nim rozwarty cyrkiel i węgielnica, poniżej tasak i cyrkiel, z boku po prawej koło o sześciu szprychach. Napis tej pieczęci, biegnący w otoku, który przerywa wgórze korona, jest w najważniejszych miejscach wyrażony siglami a nadto nie bardzo zrozumiały przez umieszczenie na końcu dwóch wyrazów :• REX • POLO. Cały napis brzmi : PIECZĘĆ. M. K. CECHU S. P. REX • POLO (fig. 103). Następna pieczęć cechu stelmachów i kołodziejów z r. 1725-go (śr. 42) ma w polu środkowem ugóry: koronę królewską, po jej stronach datę: 17 1125. Poniżej korony jest wyobrażona kolasa, bokiem w lewo zwrócona, po prawej jej stronie hebel, po lewej kołoo sześciu szprychach, poniżej kolasy dwa na krzyż złożone topory o krótkich styliskach, na skrzyżowaniu ich ośnik pionowo ustawiony. Napis w otoku pieczęci brzmi: * PIECZĘC : KONSZTV : STELMASKIEGO : TVDZIESZ : KOLODZIEISKIEGO : D. 10 : LIP. AD. Ostatnie litery w napisie pieczęci oznaczają : D (nia) IOLIP(ca) A (nno) D (omini) – data roku: jest wyrażona na polu pieczęci: 17 II 25 (fig. 104.) Czeladź stelmachska używałarównież: kolasy jako godło na pieczęci swojej. (Ob. siodlarze). 

STOLARZE (rtiensatores, mensifices). Posiadają pieczęć swą z wieku XV-go. (śr. 25 mm.) W polu środkowem pieczęci jest tarcza, z koroną na szczycie, wchodzącą sterczynami w otok pieczęci. W tarczy ułożone są na krzyż dwie żelazne, płaskie, z główkami prostokątnemi, zakładki do dziur warsztatu stolarskiego. W otoku napis minuskułą: * s * dominor(vm) * mensator(vm) * civit * crac * (fig. 105). Następna pieczęć pochodzi z r. 1565-go (śr. 35 mm.). Na wydłużonej nieco tarczy, nakrytej u szczytu koroną królewską, wyobrażone są drobne narzędzia stolarskie jako godło: węgielnica, pod nią ułożone na krzyż młotek i narzędzie na jednym końcu haczykowato zakończone, cyrkiel otwarty, zakładka żelazna. W otoku, który przerywa ugóry korona, jest napis: * SIGILLVM ■ D • DOMINORVM • MENSATORVM • CIVITAT : CRACOVIEN • po bokach tarczy jest rozdzielona data: 15 I 65 (fig. 106). Według tej pieczęci zrobiono w r. 1593-im inną (śr. 38 mm.), z napisem niemieckim w otoku: SIGEL • DER TISCHLER • CECH IN DER STADT ■ KRAKAV. Na tarczy w tej pieczęci są godła: cyrkiel rozwarty o pięknej formie, w rozwarciu cyrkla są ułożone na krzyż: węgielnica, narzędzie z końcem haczykowatym i zakładka żelazna. Ugóry data: 15 I 93. Nad szczytem tarczy jest korona królewska, która wchodzi w otok (fig. 107). W pierwszej połowie XIX wieku za wolnego miasta Krakowa mają stolarze na pieczęci (śr. 39 X 32 mm.) owalnej za godło: cyrkiel ikątownicę, poniżej hebel stolarski, nad tem godłem, okolonem z boku gałązką, jest korona królewska. W otoku pieczęci napis: PIECZĘC CECHU + + STOLARSKIEGO MIA : WO : KRA. Jest to tosamo godło, które widzimy na pieczęci z końcą XIX wieku (śr. 44 mm.) wspólnej z cechem bednarzy. Napis, otokowy tej pieczęci brzmi: PIECZĘĆ CECHU STOLARZY I BEDNARZY | w KRAKOWIE, (fig. 108). 

SUKIENNICY (pannifices), postrzygacze (pannitonsores), pilśniarze (pileatores). Statut cechowy, potwierdzony przez Jana Kazimierza w r. 1660, przepisywał dla tego cechu takie „powinności". Pierwsza powinien się opowiedzieć (ten, który chce być mistrzem), na co rzemiosło przyjmuje, jeżeli na robienie sukna: ma być zapisany za sukiennika, jeżeli na robienie kilimów, ma być zapisany na kilimnika, także jeżeli na pilśni, ma być za pilśniarza i na co się wola da, zapisać, to ma robić, w drugą się robotę nie wtrącając". Sztuki mistrzowskie były przepisane: „postaw sukna, albo mieć według tego, na co się zapisuje: kilim i pilśń, kapelusz i drugie rzemiosło, które wełną robią". Do tego cechu mieli należeć także pończosznicy, wyrabiający: „tibialia alias pilsnyanki, którzyby się w mieście znajdowali". Pieczęć sukienników z drugiej połowy XVI-go wieku (śr. 32 X 28) przedstawia na tarczy z koroną królewską na szczycie, jako godło cechowe narzędzia, używane do rzemiosła: nożyce do strzyżenia wełny (sukna; pionowo końcami w górę ustawione, po prawej stronie narzędzie w kształcie litery T (młotek o 2 głowicach?), po lewej zgrzebaczka płaska zrączką. W otoku pieczęci jest napis: * SIGILLVM • CONTVBERNII • PANNIFICVM • CRACOVI (fig. 109). 

SZCZOTKARZE. Godło ich wyobrażone na pieczęci (śr. 39 mm.) przedstawia szczotkę ryżową wachlarzowatą, pionowo rączką szczotki w górę zwróconą, po prawej stronie tej szczotki jest pędzel murarski do bielenia z kościaną rączką, po lewej zmiotka ręczna, podłużna. Pod szczotką wachlarzowatą jest data wykonania pieczęci: R. 1821, w otoku napis WOLNEGO MIASTA KRAK: 

PIECZĄTKA SZCZOTKARSKA. (fig. 110). Jest druga taka sama pieczęć szczotkarzy krak. z tą tylko odmianą, że ma inicjały: I I S wyrażone po bokach szczotki wachlarzowatej w miejsce pędzla murarskiego i zmiotki. Na chorągwi cechowej z r. 1868 jest wyobrażone takie godło: na czerwonem owalnem polu pędzel do bielenia i pędzel malarski na krzyż ułożone, pod nimi szczotka do drążka, z drugiej strony chorągwi na polu niebieskiem napis złocony w 7-iu wierszach : ZGROMADZENIE SZCZOTKARZY KRAKOWSKICH | Z RĄK | JAŚNIE W° PREZYDENTA MIASTA i W R. 1868 | d. 24 LIPCA | NA PAMIĄTKĘ ODEBRALI | W DARZE 

SZEWCY (sutores). Pieczęć szewców krakowskich, pochodząca z pierwszej połowy XVI wieku (śr. 28 mm.) ma na tarczy renesansowej za godła: koronę królewską, pod nią poziomo ułożone prawidłoa pod tem narzędzie w kształcie łukowatego siekacza zrączką długą, również łukowato zgiętą. W otoku jest napis: S : SVTORVM : CRACOVIENS : )X( (fig. 111). W końcu XVI-go wieku pieczęć cechowa (śr. 33 mm.) ma nieco odmienne godło. Na kartuszu owalnem jest wgórnej części: korona królewska, pod nią siekacz łukowaty, jak na poprzedniej pieczęci, wreszcie na dole łukowaty nóż szewski t. zw. knyp (Kneif). W otoku pieczęci napis: -)- SIGILLVM • SVTORVM – CRACOVIENSIVM (fig. 112). 

Patronami cechu są św. Kryspin i Kryspijanin, którzy to święci przyszli w połowie trzeciego wieku z Rzymu do Francji do miasta Soissons, głosząc tu słowo Bożew dzień, w nocy zaś zajmowali się szewstwem, zarabiającw ten sposób na swoje utrzymanie. 

SZKLARZE (vitrarii) należeli w XV-ym wieku do cechu malarzy. Jako osobny cech mieli na początku XVI wieku swoje godło, wyobrażone na pieczęci z r. 1602. Pieczęć (śr. 48X42 mm.) ma barokowy kartusz, z koroną królewską na szczycie kartusza, na którym jako godło szklarzy wyobrażone są narzędzia ich rzemiosła: węgielnica (winkel) ramionami ku górze zwrócona, za każdem ramieniem pionowo ustawione: narzędzie z djamentem do rżnięcia szkłaipłaska rozsuwalna miara (?), cyrkiel rozwarty także pionowo ustawiony, w środku rozwarcia kolba. Po bokach kartusza data: 16 I 02. Napis w otoku brzmi: 十 SIGILLVM – CONTVBERNY • VITRARIORVM • CRACOVIENS IV (fig. 113). 

Te emblemata herbowe szklarzy krakowskich wyobrażone są na t. zw. wotach cechowych, i tak na wocie srebrnym z r. 1744 jest cyrkiel, diament do krajania zrączką i płaskie narzędzie o falistym brzegu, na drugim z r. 1752: cyrkiel i kolba do lutowania. 

Na pieczęci z XIX w. (śr. 27 mm.) są również za godło narzędzia szklarskie (fig. 114). Napis wokoło brzmi: GOSPODA SZKLARSKA W KRAKOWIE, na drugiej zaś (śr. 26 mm.) jest godło zupełnie inne od poprzednich, mianowicie: lew w profilu, wspięty przedniemi łapami w górę. Napis tej pieczęci brzmi: CECHU SZKLARZY w KRAKOWIE (fig. 115). 

SZMUKLERZE (pennifices, pennarum structores). Rzemiosło szmuklerzy określa wyraźniej nazwa ich łacińska, aniżeli „polska". Statuta cechowe, zatwierdzone przez rajców krakowskich dnia 18 września 1631 r. przepisywały takie sztuki cechowe: „taśmy dwoma wątkoma robionej łokci cztery, jeden wątek złoty, drugi jedwabny, pętlic parę drutowego złota albo srebra w kostkę", w statucie zaś z r. 1633-go sztuki mistrzowskie określono w ten sposób: „pętlic parę drutowych, złotych w kostkę robionych i z guzem, dwie taśmy: łokci cztery na sześć dziur dwiema wątkami robionej jedwabiem i złotem, taśmy na sześć dziur robionej łokci półszosta ze złotem i srebrem i dwiema kolorami jedwabiu". W ustępie 13-ym tego statutu zastrzeżono, że „żaden z mistrzów ani czeladzi nie mają potajemnie kupować piór wszelkich, bądź to białych, bądź szarych, nożyków czaplich i jakichkolwiek innych skądkolwiek przywiezionych"... ale takowe pióra mają być przez starszych cech mistrzów kupione i między mistrze rozdzielone. Przytoczyliśmy tych kilka szczegółów dla określenia rzemiosła szmuklerzy, którzy wyrabiali: kokardy, guzy it. p. plecionki, również przerabiali pióra ptasie do ozdabiania kołpakówit. p. Utworzony w r. 1631-ym cech szmuklerski krakowski sprawił pieczęć cechową, do czego odnoszą się za piski w „Regestrze percepty i ekspensy" z r. 1634-go: „daliśmy robić pieczęć cechową, od której rzezania fl. 7 gr. 21 złotnikowi, co robił pieczęć i co przyłożył srebra fl. 4 gr. 19. Pieczęć, zachowana niezupełnie wyraźnie w odcisku na akcie z r. 1647-go, (śr. 32 mm.) przedstawia na tarczy renesansowej: skrzydło ptaka, (widoczne) i mniej widoczne: kitę czaplą (?) jako godło cechowe. Napis w otoku brzmi: SIGILLVM : PENNIFICVM : CIVITA : CRAC : A. D ... Data roku jest niewyraźną na odbiciu pieczęci, niewątpliwie jest na tej pieczęci wyrażony rok: 1634, jak na to wskazują podane powyżej 2 zapiski z r. 1634-go, dotyczące sprawienia srebrnej pieczęci cechu szmuklerskiego (fig. 116). 

TKACZE, ob. barchannicy. 

TOKARZE, (tornatores) mają źa godło na pieczęci z początku XIX wieku (śr. 34 mm.) na podstawie łukiem ku dołowi wygiętej: dzieciaka nagiego, które trzyma cyrkiel, związany zkółkiem i z dwoma narządkami (rylcami), powyżej korona królewska, poniżej toczony „konik szachowy", dalej po prawej stronie podstawa z pionowym trzonem, na którym znajdują się 2 ażurowe płyty umieszczone w odstępie nad sobą, po lewej (w tyle, za dzieciakiem) jest figura szachowa (pionek lub biegun). Napis w otoku: ZUNFTSIEGEL DER DRECHSLER IN KRAKAU (fig. 117). 

Nie znamy na razie pieczęci tokarzy z czasów polskich: z wieku XVll-go, kiedy tworzyli już cech odrębny; w drugiej połowie XVI-go (od r. 1566) bowiem należeli jeszcze do cechu stolarskiego krak. Statut cechu tokarskiego krak. z pierwszej połowy XVII-go wieku przepisuje następujące sztuki mistrzowskie: „każdy, który chce mistrzem być, ma niżej opisane sztuki działać" jako: corpus na wzwyż na siedem puszek miejsca, coby były wytoczone, w tymże korpusie z pilnością upakować, iżby się te puszki przytrafiały, gdziekolwiek jedno ją chcą włożyć. Te puszki mają być na szerz po trzy cale, na wzwyż cztery cale ipół cala, noga tegoż korpusa ma być na dwa cerkla bez ćwierci calowej: dla listów albo papierów formacją ma być wytoczona, coby się na ono korpus wcale wystała. Kroniec także ma być wysoki na dwa cale bez ćwierci, także wytoczony z wierzchu przespodku, coby się to średnie korpus zamykało; we środku tego krońca ma być miejsce do puszki, co proch w niej do posypywania listów, a na niej kałamarz do inkaustu, na tym kałamarzu zamykanym ma być gałka, coby w nie mógł wosku nakłaść. Druga sztuka: szachy o trzech koronach, ażeby stolczyki przeźroczyste także i korony, rycerze rzezane także na stolczykach przeźroczystych z drzewa trzmielowego albo z cisowego, coby się w puszkę chowały, jak najkształtniej żeby była zrobiona i korona przeźroczysta według cyrklowej miary. Trzecia sztuka konew na cztery garnce z uchem jednostajnym na nodze przeźroczystej, coby z jaworowego drzewa". W statucie tokarzy kazimierskich z r. 1671-go, którzy tworzyli cech wspólnie z bednarzami, stolarzami iuździennikami (lorifices), są przepisane następujące sztuki mistrzowskie dla tokarzy: „Tornatores globum alias kule co do kręglów, puszkę stawianą: siedem puszek w jednej, w których ziele albo korzenie chować, na wierzchu kałamarz, puszka na tymże kałamarzu do wosku i do prochu (t. j. do posypywania pisma), item flaszkę do prochu ruszniczego". 

WŁOCZKOWIE (defluitatores) t. j. spławiający drzewo po Wiśle, zorganizowani byli na sposób cechowy wt. zw. Kongregację, podlegającą najwyższemu administracyjnemu isądowemu przełożeństwu wielkorządów krakowskich t. j. na zamku krakowskim a więc urzędowi królewskiemu. Jako królewscy wielkorządowi poddani zwali się też: „poddanymi króla Jego Miłości". Kongregacja włóczków krakowskich ma na pieczęci z końca XVI w. (śr. 20 mm.) orła polskiego (państwowego) z koroną na głowie, zwróconego głową w prawo !), orzeł trzyma w prawej łapie siekierę o długim stylisku a w lewej osękę, na boki odchylone. Na pieczęci są po 2 stronach orła inicjały P I W – K I I – K | M -, umieszczone zamiast napisu otokowego. Inicjały te znaczą: Pieczęć Włóczków Krakowskich Jego Królewskiej Miłości, (fig. 118). Na dwóch łaskach cechowych (szefelinach) pochodzących z XVIII w., jest na każdej: orzeł z jabłkiem świata i berłem – w łapach, poniżej przy tabliczce z wyrytym herbem Polski i Litwy są dolutowane: siekiera i osęka. Dawna chorągiew cechu włóczków ma za godło orła polskiego białego na żółtem polu, pod orłem dwa wiosła na krzyż ułożone. 

ZEGARMISTRZE (horologifices, horologistae) należeli do końca XVIII wieku do cechu ślusarzy krakowskich i mieli godło swoje na wspólnej pieczęci cechowej (ob. ślusarze). Odrębny cech tworzyli dopiero od r. 1797 (tj. po zajęciu Krakowa przez Austrję), w którym to roku d. 23 października otrzymali od „prezydenta i Rady ces. król. głównego miasta Krakowa“ statuta cechowe na mocy dekretu ces. król. pełnomocnej Komisji Galicji zachodniej zd. 29 września 1797. L. 13.991. Nadane statuta cechowi zegarmistrzów krakowskich wzorowane były na artykułach zegarmistrzów wiedeńskich. – Pieczęć nowego osobnego cechu zegarmistrzów krak. (śr. 42 mm.) przedstawia starca klęczącego na prawem kolanie, z kosą w ręku i ze skrzydłami na barkach, czyli allegorję „ Czasu“, tudzież zegar piaskowy. Poniżej tego godła jest napis w 4 wierszach w języku niemieckim: SIEGEL DER BÜRGERL:(ichen( | UHRMACHER j IN | CRACAU (fig. 119). 

W drugiej połowie XIX wieku zegarmistrze są znowuż we wspólnocie, lecz już nie ze ślusarzami, tyko z rytownikami i optykami. Pieczęć ich (śr. 44 mm.) (fig. 120), z napisem w otoku: STOWARZYSZENIE ZEGARMISTRZÓW RYTOWNIKÓW i OPTYKÓW | W KRAKOWIE podzielona na 3 pola, zawiera w polu górnem godło zegarmistrzów to samo, jak na poprzedniej pieczęci, z tą tylko zmianą, że zegar piaskowy przestawiony jest na stronę lewą; w polu 2-iem godło optyków: lornetka podwójna i pojedyncza, tudzież „cwiker“ w polu 3-ciem godło rytowników: pionowo stojący postumencik z gałką u góry i okrągłą tarczą w środku z napisem wokoło : RYTOWNICTWO, i na krzyż ułożone przez środek wysokości postumenciku: młoteczek i stalowy rylec. Pieczęć tę poprawiono później w napisie w ten sposób, że umieszczono: I MECHANIKÓW w miejsce wyrazu: W KRAKOWIE, ten zaś wyraz dodano na wstędze poza brzegiem pieczęci. Stało się to wtenczas, kiedy do tego wspólnego cechu włączono także mechaników. 

ZŁOTNICY, (aurifices, aurifabri). Na pieczęci z połowy XV wieku (śr. 32 mm.) wyobrażone jest ich godłow postaci patrona cechowego św. Eligjusza. Na tronie biskupim: gotyckim, pod baldachimem siedzi postać św. Eligjusza (bez nimbusu) w stroju pontyfikalnym, w infule na głowie, przed nim kowadełko, na którym święty kuje młoteczkiem kielich. W otoku na wstędze napis majuskułą gotycką w języku niemieckim: SIGILLVM : DER : GOLDSMEDE : CV • KROKA • (fig. 121). Jest to jedyna pieczęć, której używali złotnicy krakowscy do ostatnich czasów. (To samo wyobrażenie jest na pieczęci z XVI w. złotników miasta Starej Warszawy). 

UZUPEŁNIENIE. 

BALWIERZE. Godło ich podaje minjatura w kodeksie B. Behema (1505) wraz z godłem chirurgów i łaziebników: na tarczy gotyckiej jest wyobrażona okrągła puszka z przykryciem, po jej stronie prawej i lewej brzytwa otwarta, klingą na dół a oprawą brzytwy ku górze zwrócona. – U spodu minjatury są 3 miednice okrągłe (ob. ryc. 2.)

ADAM CHMIEL.