GODŁA RZEMIEŚLNICZE I PRZEMYSŁOWE KRAKOWSKIE

Pieczęć ich z XVIII w. ma na kartuszu, z koroną królewską na szczycie, również w półksiężyc wbite: miecz prostopadle ustawiony, z prawej jego strony: szablę a z lewej szpadę, pod kątem ostrym. Napis pieczęci (śr. 41 mm.) w otoku brzmi: + SIGILLVM -fc(- CONTVP : ERNII • ENSIFICVM ET SPATNATORV CRAC (wyraz szpadnicy, przetłomaczono na język łaciński: spatnatores) (fig. 63). 

W połowie XIX w. miecznicy nie tworzyli już osobnego cechu, lecz należeli do cechu rusznikarzy. Na chorągwi cechowej 1852. wymalowany jest na jednej stronie Chrystus z chorągiewką (Zmartwychwstały), na drugiej godła cechowe: pistolety, strzelby, miecze i szpady, u spodu półksiężyc na półkuli nie- ryc . 2. god ł om ie czn ik ówkrakowskich . bieskiej, rożkami do góry zwrócony, ponad temi godłami korona królewska. W około biegnie napis: CECH ZIEDNOCZONY RUSNIKARZY MIECZNIKÓW NARZĘDNIKÓW etc. ORAZ WSZELKICH WYROBÓW STALOWYCH 1852. 

MOSIĘŻNICY (orichalcarii), ob. Bronzownicy. 

MURARZE (muratores), KAMIENIARZE (sztamecowie) (lapicidae). Na pieczęci z XVI w. są na tarczy renesansowej ułożone na krzyż dwa młotki: jeden o prosto ściętych głowicach, drugi łukowaty o jednej głowicy prosto ściętej a drugiej ostro zakończonej. Poniżej skrzyżowania umieszczona jest prostopadle kielnia murarska, trzonem na dół. W otoku pieczęci jest napis: SIGIL • CONTVBER • FABRORVM • MVRATOR • CIV • CRA (fig. 64). Późniejsza, bo z końca XVI pochodząca pieczęć cechu murarzy krakowskich, ma na tarczy te same godła, które są na Pieczęci poprzedniej, nadto dodany nad młotkami płaski winkel (węgielnica) a po bokach na stronie prawej dłutko ostro u dołu zakończone, na stronie prawej takżedłutko opłaskiem ostrzu* (fig. 65). Napis w otoku tej pieczęci (śr. 36 mm.) jest ten sam, który jest na pieczęci poprzedniej. 

Na pieczęci cechu murarzy i kamieniarzy kazimierskich z r. 1777-go jest w polu środkowem pieczęci u góry herb miasta Kazimierza: litera K, nad nią korona królewska, po bokach litery z prawej popiersie męskie z koroną na głowie, po lewej popiersie niewieście, także ukoronowane. (ob. Chmiel A.: Pieczęcie m. Krakowa, str. 71 i następne). Pod herbem m. Kazimierza na osi pionowej znajduje się waga „równa“, poniżej pion murarski, z prawej strony młotek murarski i kielnia, z lewej młotek kamieniarski i dłuto ostro zakończone. Narzędzia te ustawione są w kierunku pionowym. Napis w otoku niewyraźny: SIGILLUM CONTUBE... CASIMIR… 1777. (fig. 66) 

W połowie XIX w. murarze krakowscy wraz z kamieniarzami mają na tarczy, na szczycie której jest główka aniołka ze skrzydłami, również za godło narzędzia rękodzielnicze: ugóry cyrkiel (z ramionami drewnianemi), pod nim dwa młotki na krzyż ułożone, a poniżej kielnia. Narzędzia te są ułożone na osi pionowej, po prawej stronie ich jest dłutko ostro zakończone, po lewej pałka kamieniarska. Na około pieczęci (śr. 40 mm.) napis: URZĄD STARSZYCH ZGROMADZENIA MURARZY I KAMIENIARZY, (pod tarczą) M. KRAKOWA, (fig. 67). 

W księdze cechowej „konstu murarskiego i stameckiego“ sprawionej w r. 1828 są na pierwszej karcie wymalowane akwarelą godła tych rzemiosł: środkową oś pionową stanowi pion na sznurku, po prawej jego stronie są w położeniu poziomem, jedne pod drugiemi, narzędzia: kielnia, młotek murarski, pałka kamieniarska i dwa dłutka żelazne, po lewej stronie waga, kątownica drewniana i cyrkiel rozwarty. Przedmioty te były niewątpliwie z natury robione, podajemy ich podobiznę - jak wówczas wyglądały, (fig. 68). Ostatnia pieczęć cechu murarskiego z r. 1872 ma postać św. Wincentego (patrona cechu), z prawej strony postaci jest młotek, z lewej kielnia, poniżej data 1872, u dołu wreszcie dwie dłonie wuścisku braterskiem. (fig. 69). Napis na około: STOWARZYSZENIE MURARZY W KRAKOWIE. MYDLARZE (smigmatores), ŚWIECARZE (candelatores), ŁOJARZE (sepifusores). O jgodło pierwotne mydlarzy krak. jest spór, który ostatni poruszył L. Lepszy w pracy: Pergameniści i papiernicy krakowscy w ubiegłych wiekach i ich wyroby" (Rocznik krak. t. IV. Kraków 1900). P. Lepszy dowodzi, że godło, umieszczone na tabl. XXIII-ej w kodeksie Baltazara Behema, z napisem w pierwszej połowie XIX w. ręką senatora Soczyńskiego na minjaturze tego kodeksu wyrażonym: 

MYDLARZE, jest „bezprzykładne" z tego względu, że Soczyński położył fałszywy napis nad godłem cechowym, które ma być godłem papiernikówa nie mydlarzy. Wspomniana minjatura przedstawia (ob. rycinę) tarczę herbową barwy czerwonej, na tarczy róża pięciolistna srebrna (biała), tarczę trzyma 2 tarczownikóww stroju mieszczańskim średniowiecznym, wyrastających z bujnych kielichów kwiatów; ornament liści otacza to godło. Ponad tarczą wstęga, na której senator Soczyński umieścił napis: Mydlarze. U dołu minjatury jest przez całą jej szerokość prosta ława drewniana na czterech nogach. Na ławie są rozłożone po prawej stronie prostokąty białe z widoczną pięciolistną różą w środku, po lewej kasetka otwarta, z trzech części złożona, część środkowa jej ma również pięciolistną różę w środku. Wreszcie na brzegu ławy jest wbity nóż ukośnie. 

P. Lepszy uważa, że białe prostokąty zróżą w środku są arkuszami papieru, kasetka: formą papierniczą a róża widoczna na nich i umieszczona na tarczy: godłem papierników krak. Na tych rzekomych arkuszach widzi więc p. L. wyciśnięty znak wodny (filigran) papieru it. d. Nie wdając się tutaj w szczegółową polemikę z twierdzeniami p. Lepszego, zaznaczamy, że opisane godłot. j. róża jest godłem pierwotnem mydlarzy. Taką bowiem „różę“ widzimy na tafli mydła godła mydlarzy austrjackich powyżej Anizy z r. 1665 (ob. Grenser, A. Zunft-Wappen, tablica XXIII), umieszczoną na 2 brzegach tafli. Wobec znanego zresztą wpływu a raczej przejęcia przepisówi zwyczajów cechów rzemieślniczych w Polsce od pokrewnych cechów niemieckich (zachodnich), „róża“ w godle mydlarzy krakowskich jest zupełnie zrozumiałą. Przedmioty białe rozłożone na ławie u dołu naszej minjatury są taflami mydła z wyciśniętym godłem, a nie arkuszami papieru z filigranem, a kasetka na lewym brzegu ławy formą do mydła. Kolor biały tych przedmiotów, który p. Lepszego utwierdza w mniemaniu, że oznaczają papier, a nie mydło, które „odznacza się kolorem żółtym", odpowiada bardzo dobrze mydłu naturalnemu, ponieważ „żółte" mydło jest już zabarwione odpowiednią farbą. Zresztą godło papierników krakowskich jest inne - jak to podajemy w odpowiedniem miejscu. 

Na pieczęci z r. 1663-go mydlarzy krak. godło ich cechu jest już inne. Pieczęć (śr. 56 mm.) ma na konsoli kartusz, nakryty koroną królewską, po bokach kartusza stoi na wprost postać męska w zbroi, prawą ręką podparta w bok, w lewej zaś ręce, ku górze od łokcia wzniesionej, trzyma świecę. Na kartuszu jest godło cechowe: dwie ręce obnażone z obłoków ku dołowi zwrócone trzymają prostokątną taflę mydła w formie, z której widać tylko brzegi, wystające poza taflę. Napis w otoku pieczęci: * SIGILLVM CONTVBERNY: SMEGMATORVM CIVITATIS CRACOVIE 1663 (fig. 70). Na tabliczce mosiężnej (15X8.5 cm.), służącej zapewne za obesłanie cechowe, z r. 1843, jest na stronie głównej płaskorzeźba, przedstawiająca 2 lwów profilem do siebie zwróconych, siedzących na ziemi na tylnych łapach a trzymających przedniemi łapami wiązkę świec, pionowo ustawionych. Pod wiązką świec leżą na ziemi 4-ry podłużne kawałki mydła, poprzecznie parami na siebie ułożone. To samo godło przedstawia pieczęć (śr. 34 mm.) z napisem w otoku: PIECZĘCI z GOSPODY CZELADZI MYDLARSKICH - w KRAKOWIE, pod godłem rok: 1852. (fig. 71). 

NOŻOWNICY (cultellifabri, cultellifices), śl ifierze. Mieli także swoje godło, w czasach, kiedy stanowili cech odrębny. Nie znamy na razie pieczęci z tem godłem. O niem wspomina księga cechowa nożownicza w r. 1628: na ornacie i na kielichu są herby nasze nożownicze. W ostatnich czasach nożownicy i ślifierze należą do cechu wspólnego ze ślusarzami i mają wspólne godło z nimi. (Ob. ślusarze). 

PAPIERNICY (artis papiraceae socii) tworzyli początkowo zawód, artificium, nie mając własnych statutów, chociaż posiadali jakieś bractwo między sobą, rządzące się zwyczajem prawnym, w bractwie obowiązującym. Dopiero w r. 1546, dnia 10 października król Zygmunt I zatwierdził statuta, ułożone przez papierników krakowskich dla wszystkich papierników, wykonywających ten zawód na ziemiach polskich. W statucie tym określono, że podobnie jak w innych krajach, patronem cechu ma być św. Antoni, którego postać z laską i dzwonkiem ma być również godłem cechowym, wyrażonym na pieczęci: „eisdem pro insigniis effigiem divi Anthonii scipionem et campanulam gestantem, communis patroni tutellaris artificum huius artis in aliis provinciis, celebrari damus, assignamus et pronuntiamus. Qua effigie pro sigillo contuberni i sui perpetno utentur". (Ob. Ptaśnik J. Papiernie w Polsce XVI w. Kraków, 1920). Wywody p. Lepszego, jakoby godło „róża", wyrażone na tabl. XXIII kodeksu B. Behema miało być godłem papiernikówa nie mydlarzy krak. (ob. mydlarze), nie mogą się ostać, ponieważ papiernicy otrzymali dopiero w r. 1546 swoje godło cechowe (św. Antoniego) a minjatura w kodeksie Behema pochodzi z samego początku XVI wieku. Odbicia pieczęci papierników nie znamy. 

PASAMONICY (passamentarii) (szmuklerze), wyrabiali: galonki (kręcone gładkie, w kupki Pstre, z koronkami), frendzle (atłaskowe, z dartego jedwabiu, jedwabne wiązane, włóczkowe), koronki (czarne, atłaskowe różnej farby, ze złotem jedwabne), pasamony (atłaskowe, ze złotem i srebrem, z szychem, haki i treszy, trewerki, włóczkowe), wstęgi (atłasowe gładkie rożnego koloru, kitajkowe, czarne kanawaczowe, ze szpigielkami i białe, półjedwabne). Pieczęć Pasamoników krak. z r. 1766 (śr. 40 mm.) ma kartusz, po bokach którego stoi na wprost “tarczownik" w krótkim stroju, każdy z mieczem przy boku, na głowie ma kapelusz z piórem. W górnej połowie kartusza jest V2 postaci anioła ze skrzydłami, który trzyma w prawej ręce miecz, w lewej wagę, opasany sznurem, od którego na prawą stronę zwisają dwa końce z kutasami (św. Michał?), w dolnej połowie godło pasamoników: dwie ręce (od ramion) trzymają kółko zębate, nad nim 3 szydłaz drewnianemi rączkami, poniżej kawałek pasmanterji z kutasikami u dołu. Ponad kartuszem jest napis na wstędze: CONCORDIA. W otoku pieczęci napis: * SIGIL • FRATERNITAT • PASSAMENTARIVM  METROPOLI • CRACO : 1766 (fig. 72). 

PAŚNICY (cingulatores, zonarii) posiadają jedną z najstarszych pieczęci cechowych, bo pochodzącą z drugiej połowy XIV w. Na niej (śr. 47 mm.) jest 2 siedzących aniołów ze skrzydłami, z dużemi puklami włosów na głowie, trzymających między sobą tarczę. Na niej w środku pionowo ustawione kowadełko, poniżej skośnie ułożone: z prawej strony młotek, z lewej raszpla płaska. Poza tarczą zwisa od góry pas nabijany rozetkami, zakończony sprzączką. Na wstędze w około napis majuskułą gotycką: SIG • CINGVLATORVM • CRACOWIENSIVM. (fig. 73). 

Druga pieczęć z r. 1571-go (śr. 32 mm.) ma na tarczy pionowo ustawione kowadełko, ozdobione na płaszczyznie bocznej dwoma kółkami i punktami, u dołu kowadełka są ułożone na na krzyż młotek i raszpla płaska z zębami na brzegu. Po obu stronach kółko. Nad kowadełkiem data 15’71. Tarczę tę z godłem okala sznurek z węzłami, zakończony 2 kutasami, które zwisają ponad szczytem tarczy. W 2 bocznych zakrojach tarczy jest maska głowy męskiej z włosami krótko strzyżonemi na głowie, z wąsami w dół zwiesistymi. Otok pieczęci stanowi: od góry półkolem napis: PASNIZY 十 SREMESLO, półkolem od dołu wyobrażony jest pasek nabijany puklami, zakończony z jednego końca sprzączką, z drugiego kółkiem (fig. 74). Kompozycja pieczęci jest niezwykła, gdyż oprócz 2 masek ludzkich, umieszczonych w zakrojach bocznych tarczy, użyto przedmiotów wyrabianych przez paśników t. j. sznura i paska zamiast linij kolistych i perełkowych, używanych do odznaczenia sfragistycznego. Ostatnia pieczęć paśników krakowskich z r. 1795 (śr. 35 mm.) ma za godło w środkowem pólu owalnem, otoczonem półkolem od góry wieńcem z różyc i liści, kowadełko, po za nim na krzyż ułożone: płaski pilnik imłotek, nad kowadełkiem rozwarty cyrkiel i skośnie ustawione dwa szydła z nasadami. (To samo godło jest na pieczęci bronzowników, ob. fig. 16). U dołu, po bokach owalu tarczowników jest data: 17,95. Napis w otoku pieczęci wyrażony w języku niemieckim: * SIEGEL DER GURTLER CUMFT ZU KRAKAU, (fig. 75). 

PASZTETNICY (crustularii), TRAKTYEROWIE, garkuchniarze-faryniarze. W XVIII w. należeli do jednego cechu, w którym pierwsi mieli wybitną rolę. Mieli pieczęć owalną: (45X35 mm.) z r. 1760 czy 1769 z napisem łacińskim, której podobizny podać nie możemy, ponieważ jest zupełnie niewyraźnie odbitą na akcie z r. 1769, również i napisu, z którego można tylko odczytać: 十 SIGILLUM......... (CRUSTULARIORUM) CRACOVIENSIUM • 1769 (?). Na pieczęci, pochodzącej z r. 1788. godło ich wyrażone jest na kartuszu z koroną na szczycie kartusza ozdobioną na środkowej sterczynie pięcioma gałązkami i przedstawia ułożone na krzyż: nóż i łyżkę z płaskim owalnym czerpakiem, ponad nimi jest poziomo ułożone radełko zębate do krajana ciasta, z trzonkiem, pod nimi wałek drewniany do ciasta. Kartusz z obu stron otaczają dwie gałązki roślinne, po bokach korony, rozdzielona nią, data: 17|88. Pieczęć jest nieco owalna (41X40 mm.) i ma w otoku napis: * PIECZĘC KONGREGA : PASZTETNIKOW: STOŁ: MIASTA KRAKOW (fig. 76). 

PERUKARZE (perucarii). Na pieczęci z r. 1770 (śr. 50 mm.) jest barokowy kartusz, na nim mur miejski z otwartą bramą i jedną basztą na murze. (Ma to być herb miasta Krakowa). W otwartej bramie jest peruka umieszczona na podstawie o okrągłym wąskim trzonie, poniżej dwa skrzyżowane narzędzia o długich trzonach. Jedno ma kształt łopatki siatkowej, drugie zakończone walcowato. W otoku napis: f SIGILLUM CONGREGATIO PERUCARIORUM 1770. (fig. 77). 

PIEKARZE (pistores) biali, czarni. Należą do najstarszych cechów krakowskich. Mieli pieczęć w XVI-ym wieku, według której zrobiona jest pieczęć (w XVIII w.), okrągła, (śr. 30 mm.). Na tarczy renesansowej, szrafowanej pionowo, czyli barwy czerwonej, jest „precel"; w otoku napis:

SIGILL : PISTORUM CRACOVIE (fig. 78). Druga pieczęć (śr. 40 mm.) z r. 1833 przedstawia w polu środkowem dwa lwy, wspięte na tylnych łapach, bokiem do siebie zwrócone, które trzymają wspólnie w przednich łapach „precel“. Nad preclem jest korona królewska, a poniżej precla bułka, kształtu jajowatego. Napis biegnie: półkolem od góry: GELTIGE BEKER BRUDERSCHAFT, pod godłem w linji poziomej: ZU KRAKOW j 1833, od dołupółkolem dwie gałęzie a) z liści laurowych, b) z liści dębowych, związane w końcach (fig. 79.). Na wzór tej pieczęci zrobiona była w drugiej połowie XIX w. pieczęć (śr. 36 mm.), przedstawiająca tylko dwóch lwów wspiętych, trzymających w przednich łapach wspólnie: precel. Napis jej brzmi: STOWARZYSZENIE PIEKARZY BIAŁYCH W KRAKOWIE (fig. 80). 

Pieczęć czarnych piekarzy, t. j. wypiekających chleb ciemny pszenny i żytni, z początku XIX w. (śr. 31 mm.) przedstawia stojącą postać na wprost św. Florjana, w zbroi, w hełmie na głowie ipłaszczu z połami na bok odchylonemi. Z prawej ręki wylewa on ze skopca wodę na mały budynek kościelny (z krzyżem na dachu), w lewej ręce trzyma proporzec z chorągiewką. Na około jest napis: PIECZĘĆ CSZORNY PIEKARZY KRAKÓW 1809 (fig. 81). Św. Florjan na pieczęci czarnych piekarzy, mieszkających przeważnie na przedmieściu Krakowa - Kleparzu, był patronem miasta Kleparza a zarazem patronem tegoż cechu. 

ADAM CHMIEL.