ROZDZIAŁ VII. Prace dokonane w Rzymie i w Orvieto (1445-1455).

Papież Eugeniusz IV musiał z Rzymu uciekać w 1434 r., udał się więc do Florencyi i tam znalazł schronienie w klasztorze S. Maria Novella Ten klasztor nie przyjął ścisłej obserwy O. Dominici, mimo to, jak tego dowodzą prace dokonane dlań przez Fra Angelico - pozostał w blizkich stosunkach z klasztorem Ś. Marka. Tym sposobem Ś. Antonin Przeor od Ś. Marka i Pod-Przeor O. Benedetti, brat Fra angelico, widywali się z Papieżem. Po skończeniu ich kościoła 1442 r. prosili Ojca Świętego, aby go osobiście konsekrował i przyjął ich gościnność. Przybył na ich wezwanie i przez dwa dni mieszkał w celkach, ozdobionych przez Fra Angelico freskami dla Kosmy Medyceusza. Eugeniuszowi IV nadzwyczaj się podobały prace artystów florenckich. W 1439 r. polecił Ghiberti’emu wykonać wspaniałą tyarę wartości 38,000 złotych florenów, wysadzaną perłami i drogiemi kamieniami. Używał jej na koncylium florenckiem, podczas uroczystości na cześć połączenia kościoła Greckiego z Łacińskim. Na wiosnę 1442 r. posiedzenia koncylium przeniesione zostały do Rzymu i po 10 latach niebytności, Papież znów odbył wjazd uroczysty do miasta wiecznego. Już w 1439 r. polecił on budowniczemu i rzeźbiarzowi florenckiemu A. Filorete zrobić do kościoła Ś. Piotra drzwi bronzowe, które tam dotąd istnieją. Drzwi zaś boczne drewniane kazał rzeźbić Dominikanowi Fra Antonio z Viterbo. Inny Dominikanin Fra Giovanni! z Neapolu, posłał mu mitrę i inne cenne przedmioty, a nakoniec Fra Giovanni, również z zakonu Kaznodziejskiego w Rzymie, malował dla niego okna. Wobec tych oznak życzliwości dla Dominikanów, nie można się dziwić, że Papież sprowadził Fra Angelico do Rzymu. Nie wiemy dokładnie, kiedy to nastąpiło, ale to jest pewnem, że podczas śmierci Papieża, 23 lutego 1447 roku, wielki artysta był już w Rzymie, zajęty pracą w Watykanie. 

Rachunki pod dniem 13 marca 1437 roku wspominają już o jego pensyi, a wybrany 6 marca Mikołaj V, okazał się dlań jeszcze przychylniejszym.

Trudno jednakże wierzyć w to, jakoby po śmierci arcybiskupa Bartłomieja Zabarella, 21 Grudnia 1445 roku, Papież chciał mianować Fra Angelico na jego miejsce. Wiadomo tylko, iż na prośby naszego malarza, Ś. Antonin został na tę godność wyniesiony. 

Najpierwszą pracą Fra Angelico w Watykanie były freski w kaplicy Najświętszego Sakramentu, zaczęte jeszcze za Eugeniusza IV. Vasari tak o tem wspomina: „Ozdobił on dla Papieża Mikołaja V kaplicę Najświętszego Sakramentu, którą następnie Paweł III, Alexander Farnese, zmarły 1534 r. kazał zburzyć dla zaprowadzenia schodów. W tych pięknych freskach Fra Giovanni przedstawił kilka zdarzeń z życia P. Jezusa i odmalował w nich z natury wiele znakomitości współczesnych. Te portrety byłyby zaginęły, gdyby Paweł Jovius nie był kazał niektóre z nich skopiować do swego muzeum, a mianowicie: Mikołaja V, cesarza Fryderyka, który właśnie do Włoch przybył, zakonnika Antonina, późniejszego biskupa florenckiego, Biondo da Forli i Ferrante z Aragonii. 

Dotąd nikt nie zaprzeczył tym wiadomościom, ale ponieważ przekonano się, że Vasari niezawsze jest ścisłym, a z drugiej strony portretowanie osób współczesnych w scenach z życia P. Jezusa, nie zgadza się z charakterem naszego artysty i jego mistycznem usposobieniem, należy wątpić o prawdzie tych danych. Może autor życiorysów malarzy i Jovius przypuszczali tylko, że i Fra Angelico poszedł za ogólnym wówczas zwyczajem, i dlatego niektóre bardziej charakterystyczne głowy za portrety uważali? Same nawet imiona osób budzą podejrzenie. Fryderyk III przybył na koronacyą do Rzymu 3 Marca 1462 roku, a więc tylko wtedy mógł go nasz malarz widzieć. S Antonin był już arcybiskupem od lat czterech, jest więc nieprawdopodobnem, aby dawny podwładny przedstawiał go jako zakonnika. Ferrante był naturalnym synem króla Neapolitańskiego Alfonsa, po którym wstąpił na tron 1458 r. a umarł 1497 r. w 70 roku życia. Biondo towarzyszył Eugeniuszowi IV na koncyłium florenckie, w 1434 r. został jego sekretarzem, a umarł 1463, mając lat 75. Kopie, o których mówi Vasari również zaginęły, a jedynem wspomnieniem tej kaplicy są obecnie rachunki papieskie. Jest ona wymieniona między 1447 a 1449 r. jako „Capeka ai Santo Piętro" znajdowała się między pałacem a kościołem, i można też było do niej z obu stron wchodzić. Widzimy z tych rachunków, iż 1447 r. pomocnikami naszego malarza byli: Piotr Jakób de Forti, Benozzo Gozzoli, Florentczyk Jan, syn Antoniego, Karol syn Łazarza de Narni, i Jakób syn Antoniego z Poli. W 1449 r. przysłano im z Wenecyi 4 funty ultramariny, zapewne na sklepienie.

Od 1448, brat Jan ze swymi pomocnikami był zajęty w Watykanie malowaniem kaplicy SS. Szczepana i Wawrzyńca. Jestto praca dotąd dobrze zachowana; oglądałem ją także przed trzema laty w Watykanie, a mimo wpływów czasu i sąsiedztwa ze stanzami Rafaela, godną jest starannego obejrzenia. 

Oprócz wyżej wzmiankowanych, pomagał bratu Janowi w tej pracy także Karol di Ser Lazaro. Na jednem oknie wymalowana była na szkle białem Matka Boska, na drugiem zaś ŚŚ. Szczepan i Wawrzyniec. Lamperye drewniane wykonane przez Mikołaja z Florencyi, dopiero 1455 r. zostały zapłacone. 

Na wiosnę 1447 r. właśnie kiedy Mikołaj V został obrany Papieżem, benedyktyn Don Francesco di Barone, zdolny malarz na szkle, skłonił budowniczego katedry w Orvieto, aby namówił Fra Angelico do spędzenia w Orvieto pory letniej, tak nie zdrowej w Rzymie. Żądano aby ozdobił la Capella nuova, gdzie się mieścił cudowny posąg Bogarodzicy. Dnia 14 Lipca brat Jan podpisał umowę i nazajutrz wziął się do pracy. 

Przez rok tylko Fra Angelico był zajęty w Orvieto, nie wiemy jednak, z jakich powodów nie dokończył robót rozpoczętych. Może czuł się już starym, miał bowiem lat 60. Benozzo Gozzoli przybył do Orvieto 3 Lipca 1449 r., ale nie ufano widać jego talentowi i dopiero 1459 r. Łukasz Signorelli prace te dokończył. 

Fra Angelico wykonał tam jedynie cztery wycinki gotyckiego sklepienia. Przedstawił na nich: 1-o Pana Jezusa na Sądzie ostatecznym w otoczeniu 19 aniołów po prawicy, a 16 po lewicy; 2-o Bogarodzicę z czterema Doktorami kościoła i czterema założycielami Zakonów; 3-o Chór proroków t. j. mężów Sprawiedliwych Starego Zakonu. 4-o Naprzeciwko Sądu Ostatecznego, chór aniołów, niosących narzędzia męki Pańskiej. Tunika P. Jezusa jest na boku nieco otwarta, tak że widać ranę. Wzniesiona ręka prawa, na której także widoczne jest przebicie, uroczystym ruchem potępia grzeszników, lewa zaś trzyma kulę ziemską. Mówią, że Michał Anioł wziął wzór z postaci P. Jezusa do swego Sądu Ostatecznego. Zapewne skorzystał także z kilku figur Świętych, na których znać przerażenie. 

Wkrótce po skończeniu tych obrazów, sklepienie ucierpiało od wilgoci, obecnie zaś wiele postaci aniołów zupełnie przemalowano, a wielu Świętych poprawiono.

Daleko większe znaczenie mają prace, dokonane przez zimę i wiosnę tegoż roku w Rzymie. Kaplica w Watykanie, ozdobiona obrazami Fra Angelico, ma 6,60 m. długości, a 4 szerokości i jest prostokątna: Trzy ściany mają nad sobą luki sklepień gotyckich, podzielonych szerokim gzymsem na dwa pola, z których dolne jest kwadratowe, wierzchnie zaś ku górze zwężone. Ponieważ w jednej ścianie są dwa okna, a więc pozostało na niej miejsce tylko na jeden obraz, gdy tymczasem na dwóch innych ścianach są po dwa obrazy. Skutkiem takiego położenia, malarz mógł w części górnej umieścić 6 scen z życia S. Szczepana, w dolnej zaś 5 z życia Ś. Wawrzyńca. U dwóch szczytów widzimy jeszcze po dwóch Ojców kościoła, pod gotyckiemi baldachimami w dwóch rzędach, jeden nad drugim. Niżej ŚŚ. Bonawentura i Tomasz z Akwinu, tudzież Atanazy i Chryzostom, - nad nimi Augustyn i Ambroży, a także Leon i Grzegorz. W Każdym przedziale postać siedzącego ewangelisty z jego symbolem. Pod względem głębokości myśli i wyrazu, postacie te są słabsze, niż sceny historyczne, trudno jednak o tem wyrokować, gdyż za czasów Grzegorza XIII, figury ŚŚ. Chryzostoma, Atanazego i Leona całkowicie, a ewangelistów Jana i Marka, częściowe zostały przerobione. 

„Nie śmiem za to ręczyć, mogę was jednak zapewnić, że nie uczył się anatomii. Patrzcie na ręce jego postaci, bądź aniołów, bądź świętych, lub katów. Zawsze są one jednakie: nie mają płci ani wieku, ani właściwego charakteru. Nie widzę w nich gry muskułów. Zawsze czyste, wydłużone, wysmukłe, te ręce tak pięknie składają się do modlitwy, wyciągają dodawania jałmużny lub błogosławieństwa, że patrząc na nie, zapominam o anatomii. Patrząc na tych błogosławionych, otulonych długiemi fałdami szat powłóczystych, które ich otaczają jakoby płomienne ogniki, mknące ku niebu, kto będzie się troszczył o cielesne ich kształty?

Rozdawanie jałmużny przez Ś. Szczepana tem się różni od opisanego cotylko obrazu, iż odbywa się przed domem na ulicy. Dwie niewiasty i jeden mężczyzna odchodzą z otrzymaną jałmużną. Wieśniak, którego zapewne przypadek tu sprowadził, korzysta jednak z dobrej sposobności; kobieta i dziecię wyciągają ręce do świętego dyakona. Tutaj również mężczyzna na drugim planie składa dłonie: może to jaki szlachcic podupadły, lub zubożały uczony których nie brakło w 15 wieku. Ponieważ przestrzeń jest szczuplejsza, grupa wydaje się bardziej skupioną, a osoby na tej wysokości wyglądają mniejsze. Dla przypomnienia czasu, w którym żył Ś. Szczepan, ubiór jego jest prostszy i ma krój staroświecki.

Nauczanie Ś. Szczepana ma nieledwie charakter idylli. Stojąc na podwyższeniu, tłomaczy on ewangelię na ulicy. Podnosi rękę lewą, aby tym ruchem poprzeć swoje słowa. Przed nim siedzi 14 niewiast i dziecię, w głębi widać sześciu mężczyzn stojących. Uwaga, żywe zajęcie przedmiotem, pobożność słuchaczy, podziw niewiast, zgadzanie się mężczyzn - malują się na twarzach, przebijają w ruchach. Matka trzymająca za rękę małego chłopca, aby był spokojny, jest jedną z najlepszych postaci. Młodzieniec oparty o róg domu, jakby zatrzymany mimochodem, jest zachwycony mową świętego męża. 

Dwa następne obrazy: Ś. Szczepan przed radą starszych i Ś. Wawrzyniec przed prefektem miasta, wzajemnie sobie odpowiadają. Pierwsza scena odbywa się w małej izbie. Przewodniczący mąż silnie zbudowany, nakrył głowę krajem płaszcza, jakby kapturem. Bezprawia on ze Świętym, przedstawionym jako młodzieniec bez zarostu Obok niego stoją dwaj fałszywi świadkowie, w głębi sześciu niechętnych mu faryzeuszów. Przeciwieństwo między natchnioną twarzą wyznawcy i złośliwością żydów silnie jest zaznaczone. Ś. Wawrzyniec znajduje się we wspaniałem pretoryum, bardzo pięknem pod względem architektonicznym i tam staje przed prefektem Rzymu. Postać sędziego Siedzącego we wnęce, przypomina posągi imperatorów. Groźnym ruchem wskazuje on na narzędzia męki przed nim rozrzucone. Patrycyusze, żołnierze, oraz inni widzowie oczekują odpowiedzi nieugiętego dyakona. Wszyscy biorą stronę prefekta, z wyjątkiem młodzieńca, który odwraca zmartwione oblicze. To Ś. Romanus, ochrzczony w więzieniu przez Ś. Wawrzyńca, jak to widać na obrazie męczeństwa świętego dyakona. Wielka szkoda, że ten fresk najwięcej ucierpiał. 

Męczeństwo Ś. Szczepana jest przedstawione w dwóch obrazach. Na jednym żydzi wyprowadzają świętego młodzieńca za miasto, na drugim go kamienują. Ślepa wściekłość żydów, którzy szarpią i popychają pobożnego dyakona - gwałtowność, z którą ciskają weń kamieniami, spokój i zimna krew Szawła, pilnującego szat, wrażenie. Badając te obrazy, trzeba zawsze pamiętać o licznych a nieszczęśliwych poprawkach. 

Porównywając freski Massaccia, w Kaplicy Brancacci w kościele S. Maria del Carmine, z powyższemi pracami Fra Angelico, Crowe i Cavalcaselle piszą: „Nikt lepiej od Fra Angelico nie potrafił odmalować ubóstwa bez tej strony niemiłej i tego fałszywego wstydu, z jakim się nam często przedstawia. Ażeby tego dokonać, potrzebował tylko czerpać ze swojej duszy miłującej. Prawda, iż Masaccio w ubogich otaczających Ś. Piotra, umiał również zachować przystojność należną dziełu sztuki, ale to, co u niego pochodzi z poczucia taktu, u Fra Angelico jest wyznaniem wiary zakonnika, wznoszącego się do wyjątkowych szczytów niebiańskiego ideału. Opowiadanie ewangelii przez S. Piotra pędzla Massaccio w kościele Karmelitów we Florencyi, przedstawia tęż samą sprzeczność z obrazem Angelico: Ś. Szczepan przemawiający do ludu, lubo jeden i drugi ruchem ręki dopełniają swego opowiadania, w czem przypominają Ś. Katarzynę w San Clemente w Rzymie. Garnąca się do nich rzesza wzruszonych słuchaczy, budzi prawdziwy zachwyt. Sposoby, których używa malarz, są zawsze najprostsze, a jednak sprawia niemi potężne wrażenie. 

Mało jest autorów, którzyby opisując freski Fra Angelico w Watykanie, nie kusili się o ich porównanie z Loggiami i Stanzami Rafaela, oraz z Sądem Ostatecznym Michała Anioła. Na tem samem piętrze znajdują się bowiem arcydzieła Rafaela, a niżej kaplica Sykstyńska.

„Często podziwiałem te arcydzieła” - pisze J. Helbig - „a za każdą bytnością nabierały w moich oczach większego znaczenia, szczególniej gdy poznałem je lepiej, dzięki uwagom znakomitego ich znawcy i czciciela, profesora Seitz. Raz z wrodzoną mu uczynnością, służył on za przewodnika gromadce ludzi wykształconych i wtajemniczonych w wartość utworów sztuki, które mieli przed sobą. Było to po południu i zwykła publiczność już się rozproszyła. Nie przeszkadzali nam już ani gadatliwi przewodnicy, ani Angielki i Amerykanki, które z Baedekerem w ręku sprawdzają każde malowidło. Zostaliśmy sami. Milczenie zaległo obszerne sale, w których od czterech wieków, tyle przewinęło się ludzi różnego stanu i narodowości. Biorąc ogólnie, zdania i wrażenia naszej gromadki zgadzamy się z poglądami uczonego profesora. Wszyscy podziwiali wspaniałe komnaty Borgiów i zachwycali się arcydziełami Rafaela. Przyszliśmy wreszcie do kaplicy malowanej przez brata Jana. Po tylu pięknych i wykończonych pracach mistrza z Urbino, dzieła Fra Angelico mogły się wydać nieco pierwotne pod względem rysunku i kolorytu. Mimo to nasz przewodnia: dłużej się przy nich zatrzymał, mówiąc: „W tych obrazach na pozór tak prostych jest bardzo wiele uczuć i myśli, których brakuje tamtym utworom." Z pewnością, ktoby nie stawiał bardzo wysoko arcydzieł Rafaela i Michała Anioła, dałby przez to dowód, że ich nie pojął. Pierwsze prace Rafaela nie są dalekie od obrazów Fra Angelico, a nawet przewyższają je pod niektóremi względami.“ 

„W takim „Pożarze Borgo” głównie wpadają w oczy malowane mistrzowsko nagie a przerażone postacie, szukające ratunku w ucieczce. Nawet w wielkich obrazach historycznych, nie wyłączając “Ukarania Heliodora” i „Zwycięstwa Konstantyna", nie uderza nas odrazu podniosłość myśli, lecz najprzód szczegóły zwracają naszą uwagę. Ażeby zrozumieć „Parnas” Rafaela w salach Watykanu, należy przypomnieć sobie wiele wiadomości historycznych. Jakkolwiek byłoby niesłusznie nazywać dzieła mistrza z Urbino wytworem „sztuki pogańskiej,” zawsze jednak przyznać należy, iż myśl która je natchnęła, była mniej przejęta uczuciem wiary, niż wieki średnie. Galatea Rafaela jeszcze bardziej od tej myśli się oddala, a „Psyche” we Farnesinie i P. Jezus Michała Anioła w kościele sopra Minerva, są nieledwie przeciwne uczuciom moralności dobrze pojętym. Jeżeli z Fra Angelico porównamy Michała Anioła, który daleko większy wpływ na rozwój sztuki wywierał, niż Rafael, to u jednego na pierwszem miejscu znajdziemy ciało, u drugiego ducha, tam czuć siłę tytaniczną, tu miłość Bożą: z jednej strony przewagę rzeczy podpadających pod zmysły, z drugiej prawdziwą poezyę. W jednym uderza nauka i znajomość natury, w drugim poczucie rzeczy nadprzyrodzonych.”